Stòria dla literatura piemontèisa/20

Sécol ch’a fà 20

Giovanni Gianotti a nass dël 1867, ma a peul esse considerà ël prim poeta piemontèis dël ‘900 (a meuir dël 1947); soa vos, ansem a cole ‘d Ferrero e Solferini, a manifesta na semplicità poética ch’as dëstaca da la stra tradissional ëd la poesìa regional. Chiel, con ëd vers dlicà e sensìbij a magnìfica le gòj ëd la vita e l’armonìa dël creà:

“Ël pra ‘n costa armonìa dossa e pien
a gòd ël sol ch’ a-j dà na bela tinta
e a spantia ‘l fresch dla matinà seren-a ...”,

La poesìa ‘d Gianotti a nass da le vibrassion ëd sò spìrit e anticipa la neuva tendensa literaria dël ‘900 subalpin. Soa euvra ùnica a l’é “Fërvaje dl’ànima”.

Arrigo Frusta (1875 –1965). A l’é la prima vos vreman moderna dël sécol ch’a fà 20 (sò ver nòm a l’é Augusto Ferraris). A l’é poeta e prosador. A son le pròse che dzortut a lo carateriso për l’usage d’un lengagi pur e genit con na costrussion lessical tìpica piemontèisa e ‘d vocàboj ch’a fongo soe rèis ant ij sécoj (“Ij sent ani dël cìrcol dj’artista” e “Fassin-e ‘d sabia”). A fà part ëd la “Companìa dij Brandé” fondà da P. Pacòt dël 1931. Chiel as realisa ‘dcò ant ël camp dël teatro, dël giornalism e dël cinema. Soa euvra an vers a l’é “Faravòsche” e an arvela un poeta romàntich che tutun a sghija nen ant ël decadentism, ansi a esalta un lirism fàit ëd serenità.

Sò mëssagi, ‘d vire përfumà d’una malinconìa dossa, a l’é esponù con na tonalità dlicà e a l’é mai esasperà:

“A pieuv: an pòchi dì
che ‘d còse mòrte!
Ij subi dl’arsigneul,
ij giusmin dël pogieul
le mie speranse, le canson dij ni,
l’amor ëd mè cheur, le reuse drinta l’òrt...”.

An lenga italian-a a pùblica dël 1949: “Tempi beati”.

Nino Costa (1886 – 1945). A l’é ël poeta dël Neuv Piemont e a l’é ‘dcò ël pì conossù dai piemontèis; sòn përchè chiel a dòvra ant soe euvre un lengage motbin sempi për podèj esse capì da la gent. Ij sò prim vers a-j pùblica dzora ‘l “Birichin” con lë stranòm ëd “Mamina”. Përchè as sotsigna ‘n costa manera-sì? Forse përchè chiel a veul ëstërmé soa sensibilità sota n’aspet feminin. Sò prim lìber ëd poesìe a l’é pròpi “Mamina” e a seurt dël 1922. Soa prima poética a peul disse “pascolian-a”, a l’é la poética dla famija e dla tèra, peui, quandi che l’ala dël dolor a lo anvluperà, soa poesìa a s’ausserà a poesìa ‘d vita. Lë scond lìber “Sal e Pèiver” a l’é dël 1924 e a comprend ëd vers dzor la veja Turin e ij sò canton, coma ‘l Balon:

“La fin ëd tanti seugn, la conclusion
forse ‘d tanti romans vendù sla fera,
tuti ij rotam dla vita: ecco ‘l Balon”

“Sal e Pèiver” a comprend ëdcò ëd fàule satìriche ch’a s’ispiro a ‘d bestie. Ël ters lìber a seurt dël 1928 con ël tìtol: “Brassabòsch”; sì a-i é ancora la valorisassion ëd la famija, ma ‘dcò l’argret dël temp ch’a passa; ël poeta a viv ant un moment esistensial e, coma ‘l brassabòsch a s’ambranca a l’erbo, parèj chiel a s’ambranca ai sò fieuj. Ëd costa ‘rcheujta a fà part la pì conossùa ‘d soe poesìe: “Nìvole”:

“Quand ch’a-i rivrà l’ora pì granda: l’ùltima
e ch’am ciamran lòn ch’i l’hai fàit ëd bel
mi rispondrai ch’i l’hai guardà le nìvole
le nìvole ch’a van... travers ël cel”.

Sò quart lìber a l’é “Fruta Madura”. A seurt dël 1931. A l’é l’euvra ‘d soa madurità pien-a e chiel a ‘n n’é cossient. A conten ëd poesìe ch’a parlo dël Piemont e poesìe épiche ch’a làudo la libertà:

“Mej sente sla testa
l’afann dla tempesta,
la furia dël tron,
che meuire ‘d cancren-a
tra ij fer dla caden-a
e‘l foet dël padron”

Dël 1938 a pùblica “Ròba nòstra”, rievocassion ëd la vita dij camp e esaltassion dël Piemont campagnin. Un dolor gròss a crasa ‘l poeta dël 1944: ël sassinagi dël fieul partisan da part ëd le milissie fassiste. Le poesìe ch’a seurto da sò cheur ëd pare dòp cost event, a son ëd lìriche vreman ancreuse.

La poesìa descritiva dla vita ‘d tuti ij di aora a toca j’àute sfere dla poética. Ij sò cant ùltim a son sarà an “Tempesta” ch’a seurt dòp soa mort dël 1945 e a n’arvelo un Costa universal, n’òm ch’a perdon-a e ‘n dà na lession ëd fradlansa e ‘d bin:

“Ansima a la sporcissia
dla gent ch’as vend, ch’as compra e ch’ambaron-a
bzògna queidun ch’as drissa e ch’a përdon-a;
për na pietà pì granda dla giustissia”.

Pinin Pacòt (Giuseppe Pacotto – 1899 / 1964). Ij sò prim vers a son an lenga italian-a e a ven-o peui publicà dòp soa mòrt con ël tìtol: “Inquietudini”, ma ancor motbin giovo, a s’ancamin-a a scrive an piemontèis. Pacòt a l’é un përsonage vreman amportant për ël Piemont tant da la mira literaria che lenghìstica. An efet chiel a fonda l’arvista “Ij Brandé” e dël 1931 a radun-a jë scritor an lenga piemontèisa ant la “Companìa dij Brandé”, ch’a l’ha ël but ëd valorisé la lenga e la literatura dël Piemont. Con ël titolar ëd la SELP (Ca Editris) Andrea Viglongo, a normalisa la grafìa ëd nòsta lenga, arportand-la a la “grafìa stòrica” dël Pipino (l’autor ëd la prima gramàtica piemontèisa dël 1783), ma soa euvra a l’é autërtant amportanta ‘nt l’àmbit ëd la poética dël ‘900 piemontèis ch’a treuva ‘n Pacòt le rèis për arnovesse e aussesse a la mira d’un lirism genit. Tuta l’euvra ‘d Pacòt a esprim n’armonìa ‘d vers e ‘n mëssagi ‘ncreus. Ant un sécol ch’a magnìfica ‘l materialism, soa poesìa a l’é sempe anvìa d’alvesse ‘nt lë spìrit, ant l’infinì, anvìa ‘d De:

“L’òm a seugna e a sara le parpèile
a slarga ij brass e a fà brassà dë stèile
e l’òm a seugna e a l’ha pì nen paura
e a s’ancòrz nen ch’a l’é la vita dura...”.

Sò prim lìber an piemontèis a l’é “Arsivòli” (1926) e fin-a da costa prima euvra a sàuta a j’euj la spiritualità dij sò vers e soa intension d’arnové la poética subalpin-a: a l’é ël contnù, a l’é ‘l valor dël mëssagi che, scond chiel, a conferiss na dignità ai vers d’un poeta. Dël 1936 a seurt “Crosiere” ch’a conten soa sola poesìa nen intimìstica, “Ij mè vej”, anté chiel a arvèndica soe rèis:

“Ò vej ‘d mia ca, cost sangh che an ancaden-a
a l’é ‘d na fòrsa ch’a tëmm nen la mòrt
basta che iv pensa për che im senta fòrt,
për che im senta la ment ciàira e seren-a...”.

Sò ters lìber “Speransa” a seurt dël 1946 e a treuva soa sorgiss ant ël sentiment për la nassita dël fieul che chiel a cissa a mai avèj paura ‘d vive, përchè se l’òm ant ël torment ëd le bataje ch’a dev fé front, a sà bandonesse ai seugn, a podrà aceté la realità. E për Pacòt ël seugn a l’é l’arserca dl’infinì ant la religiosità. Dël 1951 a ven publicà “Gioventù, pòvra amia” anté ch’a l’é sempe pì marcà soa sensibilità ch’a lo possa vers l’interiorità.

Sò ùltim lìber a l’é “Sèira” (1964). An costa euvra chiel a riva a la perfession ëd sò stil e a scriv, as peul disse, sò testament poétich: chiel a sara, con “Sèira”, soa continua inchietùdin e arserca ‘d lus coma rëscontr a l’angossa dla vita uman-a e al materialism; a finiss ëdcò l’atèisa dla mòrt:

“e mi, sarà ant ël gran gnente ch’am guerna
forse i sentrai parèj ëd na carëssa,
travers mia mòrt,
score la vita eterna...”.

Con Pacòt la poesìa piemontèisa a dventa vreman poesìa “d’elite”, anté ch’a predòmino, dzor tut, l’ànima e lë spìrit.

La “Companìa dij Brandé” a comprend vàire d’àutri scritor, dont i arcordoma:

Giovanni Bono (1901 – 1982). Poeta d’una sensibilità ancreusa e motbin dlicà, chiel a s’arend mai al pessimism, combin che soa vita a sia crasà da vàire soferense, ma a aceta ‘l dolor con rassegnassion. D’orìgin canavzan-a, Bono a ‘rpresenta ‘nt ël ‘900 literari subalpin, col crepuscolarism che ‘nt la poesìa italian-a a l’ha sò përsonage ‘l pì grand an Guido Gozzano. Sò pessimism a ‘rsara tutun cola speransa che Gozzano a sent nen. Soa euvra a fà part d’una ‘rcheujta dal tìtol “Rime care, rime dosse”. Tìtol vreman significant përchè minca vers a dësbòrda ant na dosseur soasìa gropà sempe a la fiusa ant un avnì pì generos:

“Seugn e speranse as na van;
dëdnans j’é l’ombra pì nèira;
ma j’é ‘ncor sempe na sèira
che an dà la veuja ‘d doman”

Bono a sà canté tant la gòj che ‘l dolor përchè për chiel ant la vita as fan la roa le sensassion piasose e cole dzagreàbij; j’àtim giojos a duro pòch e tut sùbit a-j coro dapress coj malincònich, anté che tutun a-i é sempe cheicòs ch’a val la pen-a vive:

“Na giornà grisa. Sòlita la stra.
...ma col soris daré na vetrià
e cola rajà ‘d sol chi l’ha ciamaje?”

Armando Mottura (1905 – 1976). Cost autor a s’avzin-a a la poesìa travers ël teatro. Dël 1931 a fonda ansem a P. Pacòt, la “Companìa dij Brandé”. A l’é un poeta ch’a fà front con serenità a la realità ëd tuti ij di, con l’acetassion ëd tut lòn che la sòrt a-j guerna përchè për chiel lòn ch’a conta a l’é la pas ëd lë spìrit. Dël 1947 a pùblica “Reuse rosse” e dël 1949 “Paisagi ‘d Val Susa”; ma a l’é vreman poeta ant l’euvra “La patria cita” dël 1959 anté che la Bin vers soa tèra e soa gent a l’ha ‘d rèis ancreuse. Soe comedie le pì famose a son: “E la roa a l’é ancantasse” (1948) e “A peul sempe desse” (1955).

Dël 1969 a seurt: “E adess pòvr’òm” n’euvra ch’a l’é un rèscontr al moment ëd trasformassion social che ‘l mond a l’é ‘n camin ch’a viv, andoa chiel a cissa la generassion dij giovo a deurve ij sò brass a tute le gent ant un gest ëd fradlansa vers l’umanità. Tuta soa poesìa a esprim na richëssa interior ch’a lo possa a traté l’esistensa uman-a coma na fàula bela e pressiosa:

“Vita
ti ‘t reste mach la sola
còsa pressiosa e nòstra
da gòde frisa a frisa,
da seufre fin-a ‘n fond.
La nòstra stòria bela
ch’a fà piasì contela
e dëspiasì lassela,
ùnica fàula vera”

Nino Autelli (1903 –1945). A l’é poeta ‘nt l’ancreus ëd sò spìrit, ma a s’esprim an pròsa, na pròsa poética. Ant soa vita assè curta (a meuir për man omissida) a pùblica doi lìber: “Pan ëd coa”, archeujta ‘d legende e conte popolar e “Masnà” anté ch’a parla ‘d soa infansia passà ‘n campagna. A l’é la sconda euvra ch’a n’anciarma e ‘n toca ‘l cheur për sò lirism genit; Autelli an parla d’un mond masnà nen vëddù con j’euj dij grand, ma con ël fërvor d’un cit. Chiel a viv adonch soa infansia përchè sò spìrit d’òm a l’é restà në spìrit masnà.

As peul disse che l’euvra “Masnà” a‘rsara ‘n chila la fàula ‘nciarmanta dl’infansia, sporzùa con la maravìa natural d’un cit: tuti ij përsonagi (la gent, la tèra, le piante) a son ambibì d’un savor ëd nossensa, ëd fiusa, dë speransa.

Mario Albano (1880 – 1963). Soa poesìa a l’é dlicà e natural, motbin sempia perché Albano a l’é në spìrit sempi, trasparent e pien ëd fiusa ant ij valor ëd la vita, fin-a ant ij moment ëd sagrin. Chiel a s’ambranca sempe ai moment pì bej ëd l’esistensa. Dël 1951 a pùblica l’archeujta dal tìtol “Cantò ‘dcò mi”. Për Albano la natura a l’é l’espression ëd De e tut a canta la glòria dël Creator; pròpri për sòn a l’ha tanta fiusa ant la Providensa divin-a, ma costa spiritualità a l’é përgna ‘d considerassion përfonde e filosòfiche, coma quand, con la vos dël gril a dis:

“Nosgnor a l’òm l’ha daje la rason,
ma chiel as na serv pòch da lòn ch’a smija;
cri –cri –cri – cri, lasseme ch’i lo dia,
le bestie a l’han, dòp tut, pì cognission!”

Carlottina Rocco (1908 – 1993). A l’é la prima figura feminin-a ‘nt l’àmbit ëd la literatura dël ‘900; a l’é ëdcò co-fondatris ëd la “Companìa dij Brandé”. Soe doe euvre publicà a son: “An sla broa dël senté” (1932); “Seugn sensa pianà” (1984). Soa prima euvra a dëbòrda ëd frëschëssa e nossensa ‘d sentiment, gropà a l’esaltassion ëd la natura, antant che ‘nt la sconda, apress j’esperiense dolorose dl’esistensa e ‘l passé dël temp, sò cant as fà pì crussià e nostàlgich. Chila a pòrta ‘nt la poética piemontèisa la temàtica dël seugn e cola dosseur che mach na fomna a sà esprime. Ant ij sò vers a torna sempe ai seugn, përchè, scond chila, lor a giuto a vive.

“Ij seugn che sle parpèile
as pòso così pian,
al tramolé dle stèile
son già svanì lontan”

Soens a treuva na sosta ‘nt ij paisagi fàit ëd cej seren, satì d’arsivòli ch’a son n’arfugi ant ij moment ëd dëscorament. A l’é nen na vos pessimista, mach malincònica.

“A cala la sèira
e ant l’ombra pì scura
i é n’ombra ‘d paura...
e ‘l cheur a tërmola
così sbaruvà”.

Dumini Badalin (1917 – 1980). A l’é autor ëd doe euvre: “Listeurji dij varèj” an parlada local astesan-a e “Doe minute për ti” an lenga piemontèisa. La prima euvra an tramanda un mëssagi përfond; chiel a canta la tèra con tuta soa gent: campagnin ch’a vivo na vita crùa: fomne che, apress na gioventù bin curta, a ‘mpinisso ij sò di con ël travaj ant le vigne e ‘nt la famija e ‘ntratant a s’arpeto ij malevent naturaj ch’a fan la tèra marastra e brutal. Poesìa, adonch, pien-a ‘d rassegnassion për na vita gropà a cola dla tèra, poesìa anté l’ànima dla gent a l’é l’ànima dla tèra mìdema:

“Mì ven dai pòvri brich ëd col Monfrà
che j’òm e ‘l temp a l’han quatà d’arvèi,
për parlevi dla tèra dij varèj
e ‘d silì che ij varèj o l’han sapà”.

Alfredino Nicola (1902 – 1995). Fondator dël giornal “Musicalbrandé – arvista piemontèisa”, a l’é n’arsercateur ëscaudà dle canson popolar piemontèise. A l’é poeta, ma ‘dcò pitor e mùsich. Ij sò lìber ij pì amportant a son ëd l’età madura: “Spers” - 1959; “Arcordanse” – 1970, anté ch’a-i son dë slans lìrich përgn ëd sentiment: ant j’ombre ëd soa sèira a s’ambranca a j’arcòrd con në spìrit poétich ancreus:

“Andrinta ‘d mi as amugio, bin satìe,
j’arcordanse ch’a torno dal passà
a memorieme, ancreus, contrapontà,
giornà ‘d palpitassion dosse e infinìe”.

Luigi Olivero (1909 – 1996). Fondator ëd l’arvista “Ël Tòr” dël 1945 (surtìa për pòchi nùmer), a l’é con Pinin Pacòt, ël poeta ël pì grand dël ‘900 literari piemontèis. Soa vita venturosa as dësvan-a travers 18 nassion an tre continent diferent e pròpi për cost sò vagabondé për ël mond coma “reporter” e giornalista, chiel a pòrta d’element neuv ant nòstra poesìa, coma ‘l mar, ël desert, le càude tère dël Mediterani. Combin ch’a fasa part ëd la “Companìa dij Brandé” chiel as dëstaca dal filon conservativ, për porté soa poética dëdlà dij confin dël Piemont. Soa poesìa a l’é na poesìa universal pì che regional. Squasi sempe ij sò vers a son debordant e tormentà, ma ‘nt l’istess temp pien ëd pensé ch’a dëstorno ‘l letor e a lo anciarmo. An lesendje un a fonga drinta d’orisont ëd feu ch’a contrasto con ël caràter ëd la poética subalpin-a. Soe euvre le pì amportante a son: “Poema dl’élica” (1939) – “Roma andalusa” (1945) – “Ij Faunèt” (1955) – “Epicedium dij mè dódes gat mòrt” (1959) – “Rondò dle masche” (1971). Ant soe poesìe chiel a canta la vita, càuda, esuberanta, sensual, violenta e përgna ‘d passion:

“Am piaso le fumele ‘d sangh bujent
ch’a balo ‘d sarabande a la torera
con un ghëddo da Carmen sigarera
e na reusa ch’a-j sagna ‘n mes ai dent...”

ma a canta ‘dcò la bin vers soa “patria cita” e për le rèis ëd soa tèra:

“Veuj che mè sangh a scora ‘nt le toe ven-e
e che ij mè pols a cheujo tò boneur
tèra paisan-a!...”

opura as bandon-a con në slans ëd sentiment ant una elegìa a l’Amor:

“An sël mè cheur goregn e vagabond
j’era la póver dle stra ‘d tut ël mond.
Amor m’a batù ‘l cheur con un tërfeuj
e cola póver l’é volame ‘nt j’euj...”.

Ëd vire a ven fòra soa natura indomàbil e fogosa ch’as bat contra la sòrt uman-a:

“Chërde ant l’eternità
quand as viv na giornà,
chërde ant ij seugn d’amor
quand a së sperdo al vent?...”

o ancora as perd ant una nina nana malincònica për soa mama ch’a meuir:

“Lontan le ciòche a taso. La neuit cala infinìa,
an cheur it sente gnanca pì ‘l bësbij d’una avija
e gnanca pì l’arsaj dël mar ant na cuchija.
Deurm o mamina, deurm. Tò fieul për sempe at vija...”.

Olivero a esprim adonch tante face ‘d soa natura uman-a e a s’arvela pessimista e passional, elegìach e sensual, eròtich e mìstich con na poética moderna ch’a lo buta ant l’àmbit literari subalpin tra jë scritor ij pì amportant, o, dritura, ël pì amportant.

Umberto Luigi Ronco (1913 – 1997). Scritor an lenga piemontèisa e italian-a a esprim na poesìa sostanzialment ermética e esistensialista. Soa archeujta ‘d vers a seurt dël 1962 con ël tìtol : “Novèmber violagiàun”.

Mariolina Passigli (1941 – 1977). Poetëssa dlicà con ëd vers ch’a manifesto na fej religiosa ‘ncreusa. Dël 1978 a seurt, dòp soa mòrt, sò lìber: “Arlongh la stra” ch’a spòrz al letor un mëssagi ‘d serenità e dë speransa:

“Rivé a capì Nosgnor
ant una neuit d’istà
con antorn mach silensi
a fé l’ànima granda,
fratèj ëd tuti j’òm
për sò regal d’amor...”.

Ant j’ùltim sinquant’ani dël ‘900 j’autor an pròsa e poesìa an lenga piemontèisa a son vàire: chèidun a scriv ëdcò an lenga ocitan-a coma Tavio Cosio e Bep Ross.

N’àutor motbin vàlid a l’é Antonio Bodrero (Barba Tòni Bodrié – 1921 / 1999) dont le prime euvre an vers a son an ocitan (“Fraisse e mèel” – “Solestrelh òucitan”). An piemontèis a scriv: “Val d’Inghildon” – 1974; “Sust” – 1985. Sò mëssagi a conten soens na difèisa ‘ncreusa dl’autonomìa coltural ëd soa tèra e ‘d soa lenga:

“scrive coma mai gnun a l’ha scrivù ‘nt sa lenga,
arfela, sclinta e neuva, nòsta lenga fiamenga,
sclinta ‘ndrinta e solenga,
fé che ‘s desert ëd mond a ven-a torna Antilia...”.

Tavo Burat (Gustavo Buratti) scritor angagià an camp antërnassional; an efet chiel a l’ha travajà motbin për l’arconossiment, da part dël Consèj d’Euròpa, ëd la lenga piemontèisa coma un-a dle 35 lenghe minoritarie europenghe. A l’é nen mach poeta, ma ëdcò prosador vajant. A s’esprim con ëd vers soasì e lìrich. Soe euvre a son: “Prusse Mulinere” (1960) e “Finagi” (1980).

Censin Pich, autor ëd vàire pròse anteressante e soens intimìstiche. A l’ha ëdcò publicà an colaborassion con Dario Pasero n’euvra dal tìtol: “Sapèj – Pròse piemontèise” (1996). Dario Pasero a continua ‘dcò la publicassion ëd l’arvista “Musicalbrandé” d’Alfredino Nicola, con ël tìtol: “La Slòira – arvista piemontèisa”.

Bianca Dorato, ch’a travaja ‘nt la poesìa e ant ël teatro.

Camillo Brero, anlev ëd Pinin Pacòt, ciamà “l’anvod dij Bré”, ch’a l’é nen mach poeta e prosador vajant, ma n’ecelent ëstudios, autor ëd la “Gramàtica Piemontèisa” surtìa ‘n vàire edission, d’un dissionari “Italian – Piemontèis” e “Piemontèis – Italian” e d’una “Storia della letteratura piemontese” an tre volum. Ij sò vers a son caraterisà da na bin satìa e ‘ncreusa për soa tèra, soa infansia e na fej religiosa infinìa. Soe euvre an vers le pì amportante a son: “Spluve” (1949); “Ma ‘l sol doman a ven” (1986); “A l’è torna l’alba” (1992); “An brass al sol” (1996).

An pròsa a l’ha scrit: “Amor polid e àutre conte” (1972); “Le fàule pì bele” (1978); “La bela stagion” (1987) e v.f.