Salve Valtingòjer/La Canson ed Roland 3

Artorn

---

La Canson ëd Roland, visadì na conta dij nòstri Bcé

(tersa pontà)

Për Blancardin, che essend ëd rassa àraba pì probabilment as ciamava Ben-Alì-Ankahar-ad-Din, cola pen-a passà a l’é stàita na neuit motobin agità. Mila pensé a son passaje për la ment e la paura ‘d trovesse da ‘n moment a l’àutr un cotel pontà a la gola a l’ha nen lassalo deurme tranquil e a l’han angossalo fin-a a la matin dòp.

Sì, a l’avìa parlà con ël re dij Franch che a l’avìa dimostraje rispet e pas, ma la conversassion a l’era nen stàita direta përchè chiel a parlava nen la lenga ‘d Carlon e viceversa. Tut lë scambi ‘d batùe a l’era stàit fàit con n’antérprete, n’àrabo arnegà passà al servissi ‘d Carlon, e nòstr “valoros” Blancardin, che a l’era dl’istessa rassa dl’antérprete, a savìa benissim vàire pòch che un a peul fidesse d’un àrabo; e arnegà për gionta! Purtròp però a dovìa fé bela facia për fòrsa e fidesse che tant da lì a sarìa nen seurtì sensa la contenta dij Franch.

Anche re Carlon però a l’avìa durmì tant si pòch cola neuit. As voltava e as rivoltava ant ël pajon regal, sota la tenda regal piassà giusta ant ël mes dl’acampament regal. Sò servel a smijava n’elaborator eletrònich: un turbij ‘d nùmer, desen-e d’operassion matemàtiche e ‘d calcoj d’àuta finansa! L’anciarmant oferta dël nemis a-j fasìa ‘l gatij a la materia grisa.

- Cribio! - a rasonava – quatsent muj carià d’òr e d’argent a son pà në scherz, nò? Buta pura che mach sent a sìo somà con òr e che a pòrto nen pì che sessanta livre* l’un, përchè ‘d sicura coj tajaborse baraba ‘d levantin a serneran ëd muj cit, malavi, sensa fòrsa e magara anche sòp, ma ‘l total a fà pro sempre la bela cària ‘d sesmila livre d’òr e disdeutmila livre d’argent! An pì a venta calcolé setsent gamej che a mi a m’anteresso pòch e am servo nen, ma che ij mè baron, cont, marchèis o vësco a pagheran chissà vàire për avèje e podèj blaghé e fé spatuss quandi che i torneroma an nòstra tèra. Peui ij can, ij leon, j’ors, ij farchèt!… Ciomba mè novod! Un bel capital! Però se Marsili am fà sto bel cadò sensa che mi i-j l’àbia ciamaje gnente le rason a son doe: o a l’ha ant ël sò tesòr des vòlte tant o as sent débol ant ës moment tant d’avèj paura ‘d perde tut. Donca se mi i-j dago ancora bataja i lo vincio definitivament e i lo dëspeujo ‘d tut…. Già, ma se a l’avèissa rason col pagan tajagole ch’a l’é vnuit come ambassador? A l’ha parlà dla lege dij grand nùmer e j’arabo as sà che a son professor an matematica. Nò, nò, mej nen fidesse tròp dla fortun-a e peui, disoms’lo, a l’é ora ch’im pija quaiche sman-a ‘d ferie, su al nord andova a fà meno càud che sì. I soma an ëStémber e da sì pòchi dì a deurbo la cassa an Francònia e s’im dës-ciolo nen, con tuti ij cassador che a-i é, i ris-cio ‘d pì nen trové nì fasan, nì levr, nì cinghiai, ni cerv. Peui i l’hai un baron d’impegn che i l’hai trascurà për ëvnì ambelessì a convertì un pòchi ‘d pagan a la lege ‘d Nosgnor; a-i son vàire decret e legi an aretrà da studié e emané; i devo studié dabin ël latin përché s’i vado a Roma për difende col benedet Papa che as lamenta sempre ciamand agiut, i veuj parlé a quatr’euj con chiel për oten-e l’incoronassion a Sacr Roman Imperator na bon-a vòlta. I veuj gnun antérprete stavòlta përché coj dla curia roman-a për tiré ‘d bidon a son pes che sti arabich-sì ‘d Marsili.-

Mentre a rasonava parèj as vëddìa già vestì con sbalucante mude antërsià d’òr e con la coron-a sbërlusenta da imperator an sla soa real plà e riverì e venerà da tuti. - Si, si – a l’ha conclodù girand-sse an sël fianch drit e sarand j’euj për fese ancora un sugnèt – a l’é giust aceté l’oferta dë sti arabo e gavé le tende. Doman matin i pijerài sta decision.

Cita paréntesi filosòfica

Pòvr Carlon, anche chiel a l’era convint, come tuti ij potent, che j’àutri a lo amèisso e amirèisso përché a l’avìa un baron d’òr, a l’era bin nutrì, a l’era n’eròe an bataja e a fasìa ‘d legi che a sercavo ‘d buté na frisa d’ordin e ‘d giustissia ant ël caos e ant l’anarchìa ch’a regnavo an coj secoj scur.

Ij nòbij, però, e jë sgnor (fòravia ‘d quaiche idealista sugnador) a lo amavo mach përché chiel a seguitava a deje ‘d titoj e ‘d prebende; ij vëscov e ‘l clero përchè con pì Carlon a slargava sò regn con pì lor a rinforsavo sò podèj econòmich-spiritual.

A j’àutri – ël bass pòpol, ij campagnin, ij cit artisan – ch’a dipendìo esclusivament da jë sgnor locaj, vëscov o nobij ch’a sia, e a j’ero motobin scars ëd mangé, ëd sòld e ‘d coltura. A sti àutri, i disìa, a j’anteressava bin pòch ëd Carlon: chiel o n’àutr la musica a l’era sempre la midema. A j’ero magara anche giuste, nèh, le legi che Carlon a dasìa, ma s’a j’era na quistion tra ‘n soget dë ste categorìe ‘d mortaj sensa pèis politich e na person-a ‘d famija amportanta, a vnisìo sistematicament anterpretà dai giudes a favor ëd col ch’a podìa paghé mej: ël potent. Ij rubarissi “legaj” a dani dël pòpol a l’ero regola ‘d tuti ij dì! Përchè i chërde che, ancora ancheuj, noi ch’i foma part dël pòpol, disoma parèj, normal, i manifestoma tan sì pòca fiusa vers ij governant? Për n’ardità spirirtual ch’is rabastoma d’apress d’antlora; a l’é na conseguensa ‘d coj sagrin e ‘d cole tràgiche esperiense patìe dai nòstri Bcé, ant ij sécoj andaré. Anche al dì d’ancheuj però, serti comportament e serte situassion an àut a giuto nen ëd sicura a dësmentié!

A coj temp a esistìa anche n’àutra categorìa d’òmo, ansi ‘d sotaòmo: ij servitor dla tèra – servi della gleba – che a j’ero gropà a la campagna andova ch’a nassìo - për soa dëgrassia – e che a dovìo travajé la tèra come ‘d besc-e mach për ricavene tant da nen meuire ‘d fam. Ebin lor-sì forse a conossìo gnanca gnente ‘d Carlon, dle soe bataje, dle soe conquiste. A conossìo però motobin bin le soe trupe, ij soldalass ëd sò esércit e ‘d coj dij nòbij che, an passand minca tant për andé a “liberé” në Stat o a “convertine” n’àutr, a fasìo ravagi ‘d tut, a rafavo minca ròba, a crasavo tut lòn ch’as podìa crasé e su tut lòn ch’as bogiava a dovravo violensa an sëmnand mòrt. Peui, an paga ‘d lòn che a l’avìo “prelevà” a lassavo pest, colera e cadàver da sotré! Na vòlta che a j’ero passà sti gentilòm, coj che a restavo ancora viv a savìo nen se ciamesse fortunà o nen.

Malgré sòn ij “potent”, ancheuj come antlora, a son sempre convint d’esse amà e amirà da tuti meno che da na cita minoransa che “a conta nen”. Fin dla filosofìa! Com Dé a veul anche cola neuit a l’é passà e a la matin bonora Carlon con d’apress la sòlita coalera ‘d “grand òm” a l’ha scotà Mëssa, a l’é comunicasse e a l’ha dit j’orassion da bon cristian. Fàita peui na bela e bondosa colassion a l’é anviarasse, ‘d bon umor, vers ël giardin dla sèira prima për posé sò real panel an sël tròno d’òr e ten-e consèj. A-j fasìo coron-a tut d’antorn ij nòbij, ij vëscov, ij cap dle milissie e ij pì amportant dignitari ‘d sò regn: ij “Pari”.

Carlon a l’ha esponù ij termo dla quistion an presensa dl’ambassador dj’àrabo, Blancardin, peui a l’ha ciamà consèj ai sò. An efet chiel a l’avìa già decidù còsa fé, ma a vorìa che a-j lo consijèisso j’àutri për nen fé la figura ‘d col che a l’ha veuja ‘d ritiresse. Donca, a s’àussa për prim a parlé Orlando - vardlo sì, finalment, nòstr eroe – e con orgheuj a ricòrda al Re che:

- A j’àrabo, a sta mira, a l’é restaje mach pì la sità ‘d Saragossa e j’euj për pioré! A l’han perdù tut. Perdoma nen temp a traté con lor. Fòrsa! Domje n’ùltima anlardà! Foma droché Saragossa, tajomje la testa a dontre milen-e dë sti pagan miscredent e j’àutri ch’as faso batié cristian, për la glòria ‘d Nosgnor. Peui i torneroma a ca nòstra! –

Original

...e coma disoma noi

Il dist al rei: ja mar crerez Marsilie. Set anz pleins que en Espagne venimes; Jo vos cunquis e Noples e Commibles, Pris ai Valterne e la tere de Pine. E Balasguéd e Tüele e Sebilie. Li reis Marsilie i fist mult que traitre. De ses paiens vos en enveiat quinze, Chascuns portout une branche d’olive; Nunceret vos cez paroles meisme. A voz Franceis un cunseill en presistes; Loërent vos alques de legerie. Dous de voz cuntes al paien tramesistes: L’un fut Basan e li altres Basilies; Les chef en prist es puis desuz Haltilie. Faites la guere cum vos l’avezenprise; En Saragucce menez vostre ost banie, Metez le sege a tute vostre vie, Si vengez cels que li fels fist ocire!

A l’ha dije al re: “Chërd nen a Marsili! Set ann fà an Ëspagna i soma vnùit; Pamplon-a e Commibles l'hai pijavje tùit, i l’hai piàit le tere ’d Piña e Valtiera E Balaguer e Sivilia e Toledo. Marsili na vòlta a l’ha già tradive. Quindes dij sò pagan i l'hai mandave, tuti a l’avìo ‘d branch ëd ramulive; le mideme còse a l’han contave. Ai vòstri Franch l'eve ciamà consèj; nen seguilo a sarìa stàit franch mej. Doi Cont i l’eve mandà al pagan: un a l’era Basili e l’àutr Basan; Sij mont d’Haltilia a l’han piaje la testa. Féje guera fin-a che gnente a-j resta; ij vòstri soldà a Saragossa mné, durèissa na vita a venta assedié, e coj ch'a l'han massà, vendiché

Adess vojàutri i vë spetreve che an rispòsta a sto dëscors parèj coragios e pien d’orgheuj tuti ij Franch a fusso sautà an pé brajand pì o meno parèj: - Brav! Bin! A l’é parèj che a venta fé! A j’arme, a j’arme! Massoma sti mëssagé arabich come lor a l’han massà ij nòstri! A Saragossa, a Saragossa! -

E anvece nò! Gnanca na frisa. Tuti ciuto!

Original	...e a la mòda nòstra
Li emperere en tint sun chef enbrunc, Si duist sa barbe, afaitad sun gernun Ne ben ne mal ne respunt sun nevud Franceis se taisent…	L’imperator a ten la testa bassa a seulia la barba e ij barbis a arissa, nì bin nì mal a-j rëspond al novod Ij Franch a taso…

… e a penso: - Ma varda ‘n pòch sto rompaciap fanatich d’Orlando! Ma a stà mai ciuto chiel-lì? S’a-i ten, ch'a vada chiel a fessé foré le tripe! – Carlon a resta dubios; a l’ha già pijàit la decision ant la neuit, come ch’i l’oma vist, ëd piantela lì con sta guera; a lo sà pro anche chiel che ij sò soldà a son ëstofi ‘d combate e a vorerìo torné a ca, ma a veul che a sia quaiche dignitari a sugerìe sta solussion përché, parbleu!, a dev pa esse chiel a diciaresse strach ëd batajé. Contacc!, che figura ch’a-i farìa davanti a tut ël mond, eh?!?

Chiel però a l’é ‘n drito, pa për gnente a l’era ciamà Magno (‘l Grand), e parèj fasend mostra ‘d pensé a pija temp e a speta: tant a sà che prima o dòp quaidun a s’ausserà pro a parlé e a-j darà ‘l consèj che chiel a speta.

E, come as vorìa dimostresse:

Original

...e a la nòstra manera

Guenelun En piez se drecet, si vint devant Carlun, Mult fierement cumencet sa raisun E dist al rei: “Ja mar crerez bricun, Ne mei en altre, se de vostre prod nun! Quant ço vos mendet li reis Marsiliun Qu’il devendrat jointes ses mains tis hom E tute Espaigne tendrat par vostre dun, Puis recevrat la lei que nus tenum, Ki ço vos lodet que cest plait degetuns, Ne li chalt, sire, de quel mort nus muriuns. Cunseill d’orguill n’est dreiz que a plus munt; aissun les fols, as sages nus tenuns!” Laissun les fols, as sages nus tenuns!”

Gano a s’àussa an pé, as pòrta da Carlon e con fierëssa a taca a rasoné disendje al re: “ Ch’im chërde nen fifon, mi o d’àutri, s’i parloma për vòstr bin! Quand che col re Marsili av manda a dì che a man gionte as farà vòstr vassal tnisend la Spagna come ‘n vòstr cadò e ch’as farà anche batesé cristian a chi av consija ‘d arfudé st’acòrd a-j n’anfà nen s’i meuiro e ‘d che mòrt. L’orgheuj l’é mai ‘n savi consijé Lassomlo ai fòj, a venta rasoné!”

E zichin-zichèt n’àutr coragios vassal, ël duca ‘d Nimes, as drissa an pé e a crija: - I l’eve sentù la rispòsta ‘d Gano. A l’é pien-a ‘d sust e a venta segue sò sugeriment. Mè valoros re Carlon, pijé ij regaj e j’ostage che Marsili a v’euffr e foma finì sta guera.

Tuti ij Franch as levo an pé come na person-a sola e, sospirand ëd solev, a crijo anche lor: - A l’é giust, a l’é giust! Ij capitani a l’han parlà dabin! Tuti a ca, a l’é finìa la naja!

Carlon a l’é sodisfàit, a l’ha otnù lòn che a vorìa e as perd nen an coment për tëmma che quaiche d’àutra testa càuda, come Orlando, a fica sò bech e a fasa cambié ideja a la ciambrea; parèj a ciama ai sò consijé ch’a-j mostro chi ch'a l’é l’òm giust da mandé da Marsili për conclude l’afé.

Ël duca ‘d Nimes as euffr sùbit volontari (as vëdd che a vorìa fé cariera), ma Carlon a-j dis che chiel a l’é tròp savi e për sòn a-j serv a cort. Ciuto e mosca!

As euffr anlora Orlando, l’idealista, ma sò amis intim, ël prinsi Olivieri, a lo fërma fasendse avanti a sò pòst, arcordand a tuti che Orlando a l’é na frisa dësdeuit e moschin, tròp fogos e che, con chiel, la mission ëd pas a sarìa podusse trasformé an tragedia.

Carlon però a-j dis che nì un nì l’àutr a saran ris-cià an na mission parèj pericolosa përchè a son doi Pari ‘d Fransa e a arfuda anche con flin-a l’oferta d’andeje chiel che a-j fà Turpin, arsivësco ‘d Reims. Mi i penso che a Carlon a jë stèissa an slë stòmi quaidun an particolar, ma che a vorèissa nen esse chiel a indichelo e për la quarta vòlta a ripet soa domanda: - Anlora, i veule mostreme chi a l’é l’òm giust për sta mission, sì o nò!?! – An fasend comprende, parèj, che chiel a vorìa un che a fussa nì tròp savi, nì tròp orgojos, nì na testa anvisca, nì tròp amportant e gnanca tròp coragios: na mesa caussëtta, là!

A sàuta su Orlando, che probabilment a l’avìa na veja ruso con sò parastr, e a ponta ‘l mostrareul drit su Gano disend: - Majestà, Gano a l’é l’òm ideal!

Ij Franch ansios ëd saré ‘l dëscors, për paura d’esse o prima o dòp sernù, a-i buto nen doi second a sbrajassé an còro: - Si, si, chiel a l’é l’òm giust! Mandoma Gano!

Carlon a dis sùbit che ‘d si

Original	për noi anvece
e li quens Guenes en fut mult anguisables…	‘l cont Gano a l’é stàit tant angossà…

e a l’é quasi pijaje ‘n colp!

Furios a campa an tèra la plissa ‘d ziblin che a portava come mantel e a resta an tunica bianca ‘d seda; a l’ha j’euj lùcid da la ràbia, la cera spàlia e ij trat dla motria tirà. Orlando – a crija – përchè it l’has tirame ‘n bidon parìa, eh? Tuti a san ch’i son tò parastr e ti it im trasse an sta manera?

Da adess an avanti stà bin an guardia përchè s’i riesso a torné viv da costa mission pericolosa it la faso paghé con j’anteresse: it rovin-o për tuta la vita! -

Orlando a-j rëspond: - Mach un mat o ‘n fifon a parla parèj. Mi i l’hai gnun-e tëmme ‘d ti e dle toe mnasse. Varda, tirte andaré ch’i vado mi a tò pòst.

Guardte bin da fé na ròba parèj, nèh! Ël re a l’ha comandame d’andé e mi i-i vado, ma stà tranquil che peui i savrài mi rangete la pipa ch’a tira! – a lo mnassa torna Gano. Peui adressandse a j’àutri nobij present – Ma vardé ‘n pòch sta motriassa balorda d’Orlando: prima am campa ant ël feu e peui a veul feme passé adritura da viliach! I seve tuti testimòni che a l’ha famla pròpe spòrca e a dev paghem’la!

Për tuta rispòsta Orlando a s’é butasse a rije ‘d gust e a l’é mancaje ‘n pluch che a Gano a-j pijeissa ‘n colp: as fà ancora pì scur an fàcia, a pòsa la man an sël pugnal e se a fussa nen che ‘l re a lo ten d’euj a lo dovrerìa d’amblé për feje na botonera ant l’amburì a sò fieulastr.

Carlon, che a l’ha seguì tuta la sen-a an silensio, a ciama Gano che a ven-a a pijé da soe man ël baston e ‘l guant, ij sign ufisiaj dj’ambassador, e ‘l cont as davzin-a a chiel bërbotand maledission a drita e a mancin-a. Ël re a lo fà anginojé mentre che a lo arpròcia d’avèj ‘l cheur pien ëd malvorèj e sòn a-j fà ancor ëd pì monté la flin-a tant che a-j tramolo le man e quand che Carlon a jë spòrz baston e guant, chiel a l’é nen pront a pijeje e a-j lassa droché për tèra.

Tuti ij present a resto antërdoà, sorprèis e sagrinà. - Maleur, - as bësbijo un con l’àutr - maleur! - e mai prevision a l’é stàita pì giusta. Gano a rabasta d’an tèra baston e guant, a-j fà n’ancin al re che a l’ha daje soa benedission e a s’anàndia vers soa tenda. Ambelelì as pronta për la partensa butandse a còl lòn che a l’ha ‘d pì bel: corassa dl’assel pì bon ch’a-i fussa, jë spron d’òr, la barbùa con la piumassera longa e colorà. Al fianch a l’ha soa fedel ëspà “Murglies” e, pen-a che lë scudié a-j lo pòrta, a monta a caval dël sò superbi destré “Maciabrun-a”. Circondà da na nìvola d’amis che a pioravo frapà; arcomandand a tuti d’avèj cura ‘d soa fomna e ‘d sò fieul Baldovin; seguitand sempre a frandé maledission a Orlando e ai sò amis; fërfojand giaculatòrie al Padreterno e a la fortun-a; sempre pì spali an facia e con ël tramolon a le gambe, ël cont Gano…

Original	e noi i disoma
…entret en sa veie, si s’est achiminez.	…a l’ha pijàit soa stra, a l’é ancminasse.

Fin dla tersa pontà (a séguita ambelessì)