Salve Valtingòjer/La Canson ed Roland

Artorn

---

LA CHANSON DE ROLAND visadì NA CONTA DIJ NÒSTRI BCÉ

Dòp tanti ani, an costi dì, a l’é torname an man un lìber che i l’avìa lesù da giovo entusiasmand-me e arvivend con la fantasìa le aventure dij sivalié dl’Età ‘d mes. Ël volum an question a l’é la famosa “CHANSON DE ROLAND” un poema épich ëscrivù an lenga norman-a antorn al 1200 da ‘n cérich, o ‘n monio, ‘d nòm Turòldo che, a l’é quasi sicur, a l’ha riportà an sla carta na conta che, cantà an poesìa dai trovador dl’época, a virolava già da vàire temp për ij castej e le cort dij nòbij, mentre che a spatarela tra la gent pì modesta a-i pensavo ij cantastòrie che a batìo le fere e ij mercà.

A son 4.002 vers che an conto la part final d’una spedission che l’esercit ëd Carlomagno (Carlon) a l’ha fàit an ëSpagna contra j’Arabo ant ël 778 e che, anche se a l’é conclodusse con la vitòria dij Franch, a l’han fàje vive un tragich moment al pass ëd Roncisvalle, an sij Pirenei. Rilesendje a l’é vnume ‘l desideri d’ëspòrziv’je an piemontèis, ant ij tòch pì amportant, comentand la vicenda an ciav critica con ton na frisa irònich-sdramatissant e na fërvaja anche dissacrant e sercand magara anche ‘d lese tra le righe për dëscheurve, fòra dla legenda, jë stat d’anim reaj dij protagonista.

Im limiterài a propon-e mach na part dij vers originaj, e la soa tradussion an piemontèis, partend da l’inissi dla conta fin-a al compiment dël tradiment che a l’ha portà a la mòrt dël sivalié Orlando. Tre a son ij përsonagi amportant dë sta stòria: CARLOMAGNO (Carlon) re dij Franch, ël condotié anvincibil, ROLAND (Orlando për noi an Italia e come da adess an avanti i lo ciamerài), eròe sensa màcia e sensa paura e GANO, ël traditor, parastr d’Orlando, invidios dël sò fieulastr, e anche chiel sivalié ‘d Carlomagno.

Orlando (ciamà anche Rinaldo dzortut an Sicilia), fòrt, bel, leal e pront a sacrifichesse për sò Re e anche për j’amis, a l’era për Carlomagno lòn che Lancillòt a rapresentava për Re Artù: sò brass drit. Con na cita diferensa però: re Artù, as dis, a portava un trofeo ‘d còrn reaj (reaj an tuti ij sens: vere e dël re) përchè Lancillòt, sempre come ch’as dis nèh, as la fasìa con Ginevra, la bela madamin d’Artù.

Nòstr eròe, anvece, a l’é mai savusse che a l’avèissa ansidià la fomna ‘d Carlon. A sarà forse përchè ‘l re dij Franch dle bin sinch fomne e quatr concubin-e che a l’é pijasse, ëd verament bele a l’ha avù mach la tersa, Ildegard, che a l’ha marià quand che chiel a trant’ani a l’era ancora ant ël fior dl’età. Artù, anvece, quand che a l’ha ampalmà la giovo e bela Ginevra a l’era ‘n pòch avanti con j’ani e a smija che a fussa già a mes servissi. Ma foma nen le portiere, lah!, e ancaminoma a lese nòstra stòria …dal prinsipi.

Original	Piemontèis ëd tùit ij dì
Carles li reis, nostre emperere magnes Set anz tuz pleins ad estet en Espaigne: Tresq’en la mer cunquist la tere altaigne N’i ad castel ki devant lui remaigne; Mur ne citet n’i est remés a fraindre, Fors Sarraguce, ki est en une montaigne. Li reis Marsilie la tient, ki Deu nen aimet. Mahumet sert e Apollin recleimet: Nes poet guarder que mals ne l’i ateignet.	A l’é, nòstr grand imperator Carlon, da set ann an ëSpagna d’là dij mont: La tèra a l’ha piàit, giù, fin-a al mar, tuta E gnun castel a j’é ch’a-j sia nen sota nì bastion da dëstrùe, ni sità mach Saragossa, s’un còl, bin guernà. A la ten re Marsili che a ama nen Dé. A prega Allah e a serv Maomèt: lo salvran nen da lòn ch’a-j dev rivé

I vëdde che a l’é ne tròp mal fé a lese ‘s poema anche ant la stesura original, però sté tranquij che i l’ha i gnun-e intension ëd trascriv’ve tuti ij 4002 vers.

Anche an costa conta, come an tute cole che as rispeto, a-i son ij bon e ij gram: bon a son tuti ij Franch (meno un che peui i conoseroma) che a son cristian e a chërdo an Dé, mentre che gram (gnente ‘d neuv, nèh, ant ël mond) a son j’àutri, j’aràbich, pagan che a adòro Allah e a chërdo an Maomèt. Anzora a lor, a la fin, a drocherà la malasòrt.

Ma andoma avanti. Ij vers che a ven-o d’apress an descrivo un re Marsilio, ël sarasin, che a l’é pitòst preocupà dla situassion e na bela matin, càuda e pien-a ‘d sol come che an dis nòstr Turòldo, a ciama a consej ij cap, ij capitani e tut sò esercit. La ciambrea as radun-a ant na pianura, vërda e pien-a ëd piante che a fan ombra e, përchè tuti a peusso vëddlo dabin, ël re as coacia, a la manera dij levantin, s’un tapiss ëd lusso pròpe al cò d’una colinëtta s’un blòch ëd marmo bleu postà sota na veja nosera.

Tra cap, emiro, uffisiaj, përsonalità, religiose e nen, e trupa, d’antorn a Marsili a-i son pì che vintmila òmo armà e un bel nùmer ëd cavaj. Da sòn as peul comprende e anmaginesse che bel ciadel a dovìa essije. Arciam, ordin sèch, susnor, tërpignadure ‘d pé e sòcoj, bordel ëd feramenta, strusé ‘d coram, rijade e sgrignassadure, amprecassion, son ëd còrn, dindinament metalich, ël sotparlé dij cap che a speto ch’a ancamin-a ‘l consèj.

Na babele ansoma! Ma a ‘n segn dël Re ‘l silensio a dròca giù amprovis come n’assulà.

- Mè valoros ufissiaj e soldà - a taca Marsili – un gròss pericol a pend sle nòstre teste. Ël re dij Franch, Carlon, a l’é vnuit a umiliene an nòstra tèra. Mi i l’hai pì gnun combatent për deje bataja nì soldà parèj fòrt da bate ij sò. Se an mes a vojàutri a j’é quaiche òmo ‘d sust che a peul consijeme su lòn che i l’hai da fé, ch’as fasa avanti e ch’an salva da la mòrt e dal disonor.-

Mah, im ciamo mi, e coj vintmila òmo che a j’ero lì d’antorn a chiel, a còsa ch’a-j servìo? A fé da scòrta d’onor? Për gieughe a bòce o a carte?

Ad ògni bon cont a st’apel dël re gnun a respond. As në stan tuti lì a testa bassa, avilì mut e sbaruvà. A së scanucio un con l’àutr da sota come a ciamesse: “Ti còsa ch’it na pense, eh?” “I sai nen. E ti?” “Mi?… Bòh!”

Dòp quaiche second dë sta landa a s’àussa an pé Blancardin ëd Val Fonda, sivalié dij pì valent, motobin drito e savi, furb e fauss (n’àutr Ulisse, làh), che a taca a parlé e a fà un dëscors, come i vëddroma, da òm coragios, fòrt. Decis a nen molé davanti al nemis ch’a costa lòn ch’a costa! A veul giuté sò Re e a-j dà ‘l consej ‘d difende Soa tèra e Soa vita a qualsëssìa cost. A l’é pròpe n’òm tut d’un tòch sto campion dj’arabich! Ma sentomlo:

Original

Piemontèis ëd tùit ij dì

E dist al rei: “Ore ne vus esmaiez! Mandez Carlun, a l’orguillus e al fier, Fedeilz servises e mult granz amistez. Vos li durrez urs e leons e chens, e Set cenz camelz e mil hosturs muers, D’or e d'argent. III.C. muls cargez, Cinquante carre qu’en ferat carier: Ben en purrat luer ses soldeiers. En ceste tere ad asez osteiet: En France, ad Ais, s’en deit ben repairer. Vos le sivrez a la feste seint Michel, Si recevrez la lei de chrestiens, Serez ses hom par honur e par ben. S’en volt ostages, e vos l’en enveiez, U dis u vint, pur lui afiancer. Enveiuns i les filz de noz muillers: Par num d’ocire i enveierai le men. Asez est melz qu’il i perdent lé chefs Que nus perduns l’onur ne la deintet, Ne nus seiuns cunduiz a mendeier!”

A-j dis al Re: “Campte nen giù parèj! Mandje a l’orgojos e fier Carlon, Un messagi d’amicissia e devossion. Faje cadò d’ors, ëd can, ëd leon mila farchèt muà e ‘d gamej setsent, tersent muj somà d’òr e d’argent. Peui sinquanta cher un po’ ‘d tut carià: con lòn a podrà paghé ij sò soldà. Tròp a l’ha combatù an costa tèra: ch’a torna là an soa Fransa e basta guèra. Promëttje che, peui, a San Michel, is faroma cristian dë ‘dnans a chiel, e giurje dcò, an sl’onor, fedeltà. vorerà d’ostagi? Fomlo content, mej, vint ch’a sìa pa difident. Mandomje dle nòstre dòne ij fieuj: mi i-j mando ‘l mè anche se a meuir. A l’é mej che a perdo la testa lor pitòst che noi ì nòstri titoj e onor o ch’an toca andé a ciamé la carità!”

I l’eve capì che lasaron dël boja a l’era sto disfatista ‘d Blancardin! E sente sì, sente ‘n pòch còsa ch’a l’ha ancora ‘l bech ëd dì: - I son pront a gieugme la man drita e dcò la barba, onor dël mè menton, che ij Franch a aceto sùbit ste oferte e as gavo dai pé pì che ampressa. Quand peui a saran tuti tornà a soa ca, Carlon a pronterà na gran festa a Mont San Michel për batisene, ma noi, mè gran Re, is faroma nen vëdde e gnanca i-j daroma rispòste ai sò messagi. Ëd sicura Carlon, che a l’é fier e crudel, për arvangia a farà tajé la testa a j’ostagi, ma la nòstra bela Spagna a sarà salva e noi i l’avroma pì nen sto mal ëd pansa da soporté! -

Second mi sto “orgojos e valoros” dëscors a l’avrìa dovù tireje a còl d’amblé na bela, giusta e pì che merità “simitarà” an sël gariòt da part ëd sò re Marsili, o ‘d quaidun dij nobij present, ofèis d’esse stàit consijà ‘d comportesse come tëmrose concubin-e anvece che come vajant sivalié. O se nen pròpe la mòrt almeno un bel colp dàit ëd piat con ël sàber an sla soa cossa veuida, tant për felo torné a la rason.

Anvece gnente! Gnun ch’a banfa! Tuti ciuto! Ma, dòp quaiche second, mincaun a ancomensa a vardesse timidament con sò davzin, quasi a serché da chiel agiut, e pian pianòt un còro, a l’inissi pen-a bësbijà peui sempre pì fòrt e ciàir maraman che un a pija coragi da le paròle dj’àutri, a s’àussa da la ciambrea e la rispòsta decisa e sicura a riva a le orìe dël re: “Si, si, foma parèj e speroma che a fonsion-a!” a brajo tuti ansema.

Re Marsili che a spetava gnente d’àutr che sto consèj, a diciara sarà la ciambrea, a nòmina dël moment Blancardin sò ambassador a Carlon e a sern neuv sivalié che a-j faso da scòrta d’onor.

A fa pronté des mule bianche ambardà con ij mòrs e le bocle d’òr e le sele con guerniture d’argent (anche la forma a l’ha soa amportansa) e a jë dà come cavalcadura ai des messagé. Dzorpì a-j dà anche ‘l consèj ‘d procuresse ‘d bele brassà ‘d branch d’uliv an segn ëd pas e umiltà e ‘d porteje àut, bin an vista.

Notà peui che sti valoros a l’avìo na frisa ‘d pàu, për feje sté tranquij, a-j promëtt che, se a riessran a fé un bon acòrd con Carlon, e se 'dzoratut a torneran viv, a-j carierà d’òr, d’argent e d’onor. Lor a rispondo: “Grassie, nòstr gran Re.” E a toco fer!

Marsili a l’é ancora nen sicur che tut a vada bin e a l’ùltima minuta, salutand j’ambassador, a-j racomanda: “Mè coragios sivalié, disìje a Carlon che am fasa sta grassia, për sò Dé, e ch’i-j promëtto ch’i andarài da chiel con mila dij mè soldà e im farài cristian e sò fedel vassal. Ah, im racomando, dësmentié nen dë smonje d’ostagi, nèh, che mi i son pront a mandèine des, vint o anche ‘d pì, basta che chiel am disa vàire che a na veul!”

Coragios, nèh, ës Marsili? Dzortut con la pel dj’àutri.

Blancardin, ël “dur”, a-j rëspond:”Nòstr Re, fideve, i faroma n’acòrd a regola d’art.”

E a la fin, mentre che ‘l sol a l’é bin àut an cel e a fà sente tuta soa fòrsa, sta rablera a s’anàndia tëmrosa vers l’atendament dij cristian, compagnà, i dirìa quasi possà, da na fòrsa invisìbil: la speransa ‘d vintmila eròe mussulman angossà!

Mentre che a van a ten-o bin àut, an vista, ij fass d’uliv përchè tuti a san che, come ch’a disìa mia Mare Granda, ”A Gioanin Prudent a l’han mai s-ciapaje ij dent”.

Fin dla prima pontà. A séguita ambelessì.