Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/Sintassi
Travaj ancora nen terminà
Sintassi dla proposission[modifiché]
La sintassi a l'é la branca dla lenghistica ch'a studia la strutura dla frase, j'element ch'a na fan part e ij procediment formaj ch'a esprimo 'l rapòrt tra j'idèje, sìa ant la curnis ëd un-a sìngola frase, sia d'un perìod formà da vàire frase. La sintassi as divid an doe part: la prima as òcupa dij vàire element ëd la proposission, mentre che la sconda a riguarda le vàire proposission ch'a fòrmo 'l perìod.
Soget[modifiché]
Ant ël dëscors l'unità 'd mzura a l'é 'l perìod, ch'a peul esse samblà da vàire proposission. La proposission a l'é la pì sèmpia dl'espression dël lengagi ch'a l'ha 'n sens compì, complet. J'element essensiaj ëd na proposission a son: ël soget e 'l predicà.
Ël soget a l'é l'esse, còsa o idèja dont as parla: col ch'a compiss (proposission atìva) o ch'arsèiv (proposission passiva) l'assion che 'l verb a esprim, o ch'as na indica lë stat o na manera d'esse. Esempi: Marìa a gieuga. La bala a casca per tèra. Lor a scrivo. Le màchine a costo care. La tèra a l'é bagnà da la pieuva.
Ël predicà a l'é la paròla ch'a dëspiega, diciara (prédica) l'assion fàita (verb ativ), o arseivùa, patìa (verb passiv) dal soget, o lòn ch'as na dis (verb copulativ pì agetiv, sostantiv o pronòm).
Esempi: Ël sol (soget) a sponta (predicà, a fà l'assion che 'n verb ativ a esprim); ël birbant (soget) a l'é stàit arestà (predicà: a patiss l'assion che 'n verb passiv a esprim); la giornà (soget) a l'é splèndida (predicà: as na ìndica na manera d'esse pr' ël mojen ëd n'agetiv gropà al soget con un verb copulativ); la màchina a l'é lavà dal garson; L'amson a l'é stàita ruinà da la tempesta.
Na paròla qualsëssìa a peul fé da soget ëd na proposission, s'a l'é dovrà coma sostantiv: ël can (soget) a bàula; la (soget) a l'é n'artìcol; ij bravòm (soget) a saran arcompensà; sto-sì (soget) a l'é giust; përdoné (soget) a l'é da generos; con (suget) a l'é na preposission; B (soget) a l'é na consonant.
Fin-a na preposission antrega a peul esse 'n soget, e për lòn a l'é ciamà proposission-soget, Es. "A l'é giust che ti't lo sàpie".
Ëd sòlit ël soget a ven anans dël verb, ma as lo peul buté dòp për deje evidensa. Esempi: Ël professor a spiega la gramàtica. Ciuto! A parla 'l profesor. A momenti a riva chila. Se la proposission a comprend ëd locussion averbial o averb ëd temp e 'l leugh, costi-sì a peudo vnì anans dël verb. Es. Doman ij nòstri amis a parto për un viagi d'afé. La duminica coj sò amis a van sèmper an cesa prima. An Piemont as festegia torna la Befana.
Soget partitiv[modifiché]
Ël soget a peul esse sostnù da la preposission ëd ch'a serv për limité soa estension. An ësto cas-sì a ciapa 'l nòm ëd soget partitiv. Es. A son ëvnùit d'amis; a manca dla marcandisa.
Sogèt sotantèis (ellissi)[modifiché]
Ël soget e 'l predicà a peudo esse sotantèis, ma an piemontèis minca verb a l'ha da esse compagnà da 'n pronòm verbal i, it, a, i, i, a a sconda dij cas. An esti cas i diroma che la proposission a l'é:
- elissi dël soget se 'l soget a l'é sotantèis. Es. i parto (sot. ël suget "mi"), andova ch'i andeve? (sot. ël soget "voi").
- elissi dël predicà se 'l predicà a l'é sontantèis. Es. at pias la cassa, lor la pësca (sot. ël predicà "a-j pias"), Ti it ëstudie e chiel pa! Tuti a van an ferie e lor nò.
- elissi dël soget e dël predicà. Es. chi has-to ciamà? Ti. (la proposission antrega a l'é "i l'hai ciamate").
Ant le proposission elittiche 'd verb, ël soget a deuv sèmper esse manifestà, gavà che 'l verb a sia inpersonal. Esempi: Jér a piuvìa, ancheuj pa! Lor a son andàit an montagna, noi pa. Lor a son andàit al mar e noi nò! A-i son ëdcò 'd proposission ch'a l'han nen mach gnun verb. ma 'dcò gnun soget. Esempi: It ses andàit a la partìa? No, e ti? It veule 'n bonbon? Sì, grassie!.
Soget e verb impërsonaj[modifiché]
An piemontèis ël pronòm verbal a l'é obligatòri ëdcò quand ch'as trata 'd verb inpërsonaj. Esempi: A pieuv", a fiocava, a tronerà, a l'ha fàit bel.
Un verb, dovrà a la tersa përson-a plural con soget indeterminà e sotantèis, a l'ha 'n valor impërsonal coma s'a l'avèissa për soget ël pronòm indefinì s. Esempi: A diso che doman a pieuv. A l'han dit ch'a l'é stàita chila.
Soget e verb a l'imperativ[modifiché]
Con ij verb a l'imperativ, ël përnòm verbal as dovra nen. Quand ch'as veul buté an evidensa la përson-a, antlora as dovra 'l përnòm soget apress dël verb. Esempi: dilo ti! Felo vojàutri! cioto, parloma noi!. Ant j'espression dël tipo: Ti, dilo! Vojàutri, dëscioleve! ël përnòm a l'ha pa valor ëd soget, ma 'd complement vocativ e, ëd sòlit, a l'é separà dal verb da na virgola o da 'n punt esclamativ.
Soget formà da vàire nòm[modifiché]
Quand ël soget a l'é formà da vàire nòm unì da le congiunsion "e", "o" opura "nì", l'acòrd dël verb as fà al plural se sti-si a stan anans dël verb. Esempi: La piuma e 'l crion a son ant la cartela. Ni 'l maestro, nì la maestra a conossìo l'ispetor. O chiel o chila a deuvo avèjlo vist.
Se i soget introdòt da "nì" o "o" a ven-o dòp dël verb, as peul trovesse 'l predicat verbal al singolar. Esempi: A l'é ancora nen ëvnùa nì Marìa, nì Lussìa. A l'ha dilo Carlin o Gioann".
Quand chì'as s'ha da fé concordé 'l soget ëdcò ant ël géner, ël mascolin a preval an sël feminin. Esempi: Sò pare e soa mare a son dovusse assenté për un mèis. Sò barba e soa magna a son partì. Soa magna e soa cusin-a a son partìe.
Predicà[modifiché]
Predicà verbal[modifiché]
L'assion fàita o patìa dal soget a l'é manifestà da un verb ativ o passiv ch'a l'é ciamà predicà verbal. Es. Le stèile a splendìo; la ca a l'é stàita campà giù.
La manera d'esse dël soget a l'é manifestà da n'agetiv, sostantiv o përnòm (ch'i ciamoma nòm dël predicà) giontà al soget da na vos dël verb esse, ch'as dis còpola, visadì liura, përchè a serv a lié 'l nòm dël predicà a sò soget: la còpola e 'l nòm dël predicà a fòrmo ansema ël predicà nominal: Cleopatra a l'era motobin bela; Majorca a l'é n'isola, mè lìber a l'é col-lì.
Verb predicativ e verb copulativ. A l'é nen mach ël verb esse ch'a peul serve con ël valor ëd còpola, ma 'dcò 'dverb coma: smijé, parësse, e dventé, nasse, meuire. Es. Cost tema a parëss difìcil; la situassion a smijava ch'as podìa nen toleresse. Cost a smija ver. A l'era dventà famos. Tuti costi verb as ciamo verb copulativ. An efet, tanme 'l verb esse a son dovrà për lié al soget ël nòm dël predicà.
D'àutra banda, as ciamo verb predicativ tùit ij verb ch'a son dovrà coma 'd predicà verbal, l'istess che la vos dël verb esse quand a veul dì esiste, trovesse. Es. Mario a l'é an Piemont; ël professor ancheuj a-i era nen.
Esse predicà verbal. Quand "esse" a-j ven pa dapress un nòm, un agetiv, o un partissip passà, e a veul dì "esiste, trovesse, ste", as lo consìdera predicà verbal. Esempi: sò cusin a l'é (=as treuva, a stà) a Coni.
Concordanse[modifiché]
Ël verb concòrda sèmper con ël soget ëd la proposission dont a na fà part. Esempi: Ël treno a l'é rivà a óndes e vint. La festa a l'é finìa con ij feu d'artifissi. La sioss con ij pipì a girava për l'era.
Quand ël soget a l'é rapresentà da 'n nòm coletiv, tanme massa, furfa, grup, strop, squadra etc. e ch'a-j ven dapress un determinant al plural, ël verb a deuvrìa acordesse al singolar con ël soget gramatical, ma a-i é tanti ch'a lo buto al plural. La prima fòrma a l'é da preferisse. Esempi: ël grup dij coridor a l'ha traversà la sità an festa. Na massa 'd tifos a l'é riunisse dnans a lE stadi. La magioransa dij sitadin a l'ha votà 'd matin.
Gent a l'é 'd sòlit dovrà con un verb al plural. Esempi: La gent a san nen, la gent ch'a-j sento etc.
Quand l'agetiv o 'l partissipi passà a son variabil, për rende la strutura pì armoniosa, a sarìa mej lassé prì ùltim ël termo mascolin. Esempi: Soe compagne e ij sò compagn dë scòla a son ëvnùit sì.
Predicà nominal[modifiché]
Ël verb "esse" apress un nòm o n'agetiv, a l'é 'd sòlit ciamà "còpola", mentre che 'l nòm oo l'agetiv ch'aj ven-o dapress a son ciamà "predicà nominaj". Esempi: La ca a l'é bela (La ca, soget, a l' përnòm verbal, é, còpola, bela, predicà nominal.
Preposission nominaj. Le preposission sensa 'n verb, ciamà "nominaj", a son dovrà tant ant ij titoj dij giornaj o dj'arviste. Esempi: Nàssite an diminussion. Temp brut, guida pericolosa. Un crij 'd dolor. Tredicésima an artard. Temp ëd vacanse, sità deserte