Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/Morfologìa/Nòm-agetiv

Nòm-agetiv

Ël nòm-agetiv (dal latin "adjectivus", ch'as gionta) a l'é la part dël discors ch'as buta davzin al nòm, për dine na soa qualità (agetiv qualificativ) o për mej determinelo (agetiv possessiv, dimostrativ, indefinì, numeral). J'agetiv variabij a pijo 'l géner e 'l nùmer dël nòm-sostantiv ch'a qualifico o a determino. A formo 'l feminin e 'l plural second le régole studià për ël nòm sostantiv.

L'agetiv al gré positiv a dà vos a na qualità sèmpia. Esempi: un fieul grand; un cadò ùtil; na ca veja; na tòta anteligenta; la tàula rionda, ël feuj bianch.

Posission ëd l'agetiv

Ëd nòrma l'agetiv qualificativ a ven darera dël nòm sostantiv ch'a lo compagna. Esempi: le vacanse natalissie; na sgnora eleganta, un fieul simpàtich, un pressi giust. L'agetiv ch'a ven darera dël nòm sostantiv a goerna sèmper sò valor original e a gionta na qualità al sostantiv ch'a lo compagna. A contribuiss a determinelo e a deje evidensa an rapòrt a d'àutri tèrmin ëd l'istessa categorìa, coma pr' esempi: A l'ha pijàit la vitura rossa; la carta geogràfica a l'era an sla tàula bianca.

A-i é d'agetiv, contut, ch'a peudo vnì prima dël nòm sostantiv. An ësti cas, sò valor ëd lor a peul esse divers. L'agetiv ch'a ven prima dël sostantiv a-j dà qualità ch'a-j son pròprie. Esempi: la copa a l'era espòsta ant la gran vetrin-a (ambelessì 'gran a ìndica mach na caraterìstica dla vetrina). La copa a l'era espòsta ant la vetrin-a granda, e nen an cola cita.

Anans dël nòm, l'agetiv a peul avèj 'n valor metafòrich, diferent da col original. Sossì a càpita dzurtut për àutr, bel, bon, car, cativ, grand, neuv, cit, pòver, vej etc. Esempi:

na neiva màchina = n'àutra màchina
na màchina neuva = na màchina comprà da pòch
un pòr fieul = sfortunà
un fieul pòver = nen rich
un vej amis = n'amis che un a l'ha da tant
n'amis vej = n'amis ch'a l'ha n'età avansà.

L'agetiv a ven apress dël nòm sostantiv se:

A l'é precedù da n'averbi coma: motobin, franch. Esempi: Un fieul motobin pòver; un lìber franch bel.
A deriva da 'n nòm. Esempi: la gara siclìstica, n'atività artìstica.
A indica nassionalità. Esempi: an sità i l'oma ancontrà doi turista american; le viture italian-e as espòrto daspërtut.
As presenta an fòrma alterà opura s'a ven prima 'd na locussion deteterminanta o 'n complement. Esempi: A j'ero 'd fieuj grandet; a son ëd tòte simpàtiche a tuti; a son ëd përson-e sproviste 'd tut.
S'as trata d'un partissipi present o passà. Esempi: a l'é stàita na vijà amusanta; a j'ero pròpi 'd feste amirà.
Se l'agetiv a ìndica fòrma, color o matèria. Esempi: a son ëd taulin riond; ëd quàder reusa; ij fium an Piemont a l'han j'eve pautose; la vis a pròspera ant ij teren argilos.

Fòrme agetivaj

I arcordoma, tra le tante, quàich forma agetival:

an leu ëd l'agetiv "fàcil" as dis "bel fé a..."
an leu ëd l'agetiv "difìcil" as dis "mal fé a...".
al leu ëd l'agetiv "posìbil" as dis "lòn ch'as peul".

Esempi: A l'é belfé a ciaciaré, ma malfé a travajé: an efet as fà lòn ch'as peul.

La forma italian-a "essere capace" as dis: "esse bon a".

Esempi: It ses mach bon a parlé [Sei solo capace a parlare].

Ij gré dl'agetiv

Ij gré dl'agetiv
Comparativ ëd magioransa	Comparativ ëd minoransa	Comparativ d'ugualiansa
pì ... che ...	meno ... che ... meno... ëd ...	(nen o pa)	tant... coma... tant... che vome... parèj ëd
Comparativ assolùt	...ben (bin) ...motoben (motobin) ...assé ...tant ...pròpi	+ agetiv
	agetiv +	com(a) tut -ìssim (s'a-i é na corispondensa italian-a)
	arpetission dl'agetiv	Es. brav brav
Superlativ relativ	ël pì ... ëd ... ël meno ... ëd ...

Comparativ:

Comparativ ëd magioransa: as esprim con: Pì... che... Esempi: pì grand che chiel

Comparativ ëd minoransa: as esprim con: meno ... che... Esempi: Meno furb che chiel; ràir: meno... ëd... Esempi: Meno furb ëd chiel.

Comparativ d'ugualiansa: as esprim con: ...coma..., com..., come..., parèj ëd... Esempi: Brav coma chiel; brav parèj ëd chiel, e anche: nen (pa) tant ... coma (come, parèj ëd).

Esempi: Nen tant bel coma chiel.

tant ... coma... Esempi: Tant brav coma chiel.

tant ... che ... Esempi: Tant brav che bel.

Superlativ

Superlativ assolut: as forma butand danans a l'ageti la paròla: ben (bin) o motoben (motobin).

Esempi: it ses motobin (ben) brav! e anche giontand l'agetiv: com tut o coma tut. Esempi: brav com tut [bravissimo];

e anche, ma quasi mach con paròle ch'a l'abio la corispondenta an italian, giontandje a l'agetiv la final "-issim". Esempi: bravissim.

A veulo mach ël superlativ a la manera piemontèisa: scrussì [incrinato], salòp, dëstravis [strano], armis [frusto], sbris [scucito], ecc. Esempi: Motoben dëstravis [stranissimo].

N'àutr mojen për esprime 'l superlati assolut a l'é col d'arpete doi vòlte l'istessa paròla. Esempi: brav brav [bravissimo].

Coma pure giontandje prima (meno soens dòp) j'averb "assé" o "tant" e anche pròpi. Esempi: Assé brav o brav assé; tant brav; pròpi brav.

Superlativ relativ

Ël superlativ relativ as esprim con

ël pì ... ëd. Esempi: Ël pì brav ëd tuti.
ël meno... ëd... Esempi: Ël meno brav ëd tuti.

Nòta

Ij prinsipaj comparativ, fòra 'd régola, a la manera italian-a, a son:

magior - minor
supërior - inferior

dovrà, pì che àutr, coma nòm sostantiv. J'agetiv corispondent a veulo anvece:

pi grand [maggiore] - pì cit [minore]
pì àut [superiore] - pì bass [inferiore]

As dòvro, anvece, j'agetiv: mej [meglio], o pes [peggio].