Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/Morfologìa/Nòm-agetiv/Agetiv numeraj
Agetiv numeraj
[modifiché]As divido an cardinaj, ordinativ, coletiv, moltiplicativ. I parlroma peui dij nùmer frassionari e d'àutre espression matemàtiche.
I notoma sùbit na particolarità piemontèisa: mentre an Italian e an Fransèis mach ël nùmer "un" a l'ha un mascolin e un feminin, an piemontèis ëdcò 'l nùmer "doi" a l'ha un mascolin e un feminin. Un, Un-a, Doi, Doe. Pr'esempi: Doi bero e doe fèje.
An cost cas na tàula a-i và pròpi. An bleu i l'oma butà agetiv che dle vire as sento, ma che a son italianism. J'ordinaj a l'han le forme dël mascolin e feminin, singolar e plural, forme che a son indicà ant l'òrdin. L'istess a l'é për ij moltiplicativ. Për ij coletiv indicoma, ant l'ordin, singolar e plural.
| Nùmer | Cardinal | Ordinal | Coletiv | Moltiplicativ |
|---|---|---|---|---|
| 1 | un, un-a | prim, prim-a, prim, prime | ------ | sempi, sempia, sempi, sempie |
| 2 | doi, doe | scond, sconda, scond, sconde | cobia, cobiepàira, paira | dobi, dobia, dobi, dobie |
| 3 | trè | ters, tersa, ters, terse | trien-a, trien-e | tre vòlte
tre vire triplo |
| 4 | quatr - quat[1] | quart, quarta | quatren-a, quarten-e | quat vòltequat virequadruplo |
| 5 | sinch | quint, quinta, quint, quinte | sinchen-a, sinchen-e | etc. |
| 6 | ses | sest, sesta, sest, seste | mesa dosen-a, mese dosen.esesen-a, sesen-e | |
| 7 | set | sétim, sétima, sétim, sétime[2] | ------ [3] | |
| 8 | eut | otav, otava, otav, otave[2] [4] | ------ | |
| 9 | neuv | nòno, nòna | noven-a, noven-e | |
| 10 | des | décim | desen-a | |
| 11 | ondes | ondicésim, etc.[2] | ------ | |
| 12 | dodes | dodicésim etc.[2] | dosen-a, dosen-e | |
| 13 | tërdes | ------ | ------ | |
| 14 | quatòrdes | ------ | ------ | |
| 15 | quìndes | ------ | quindzen-a, quindzen-e | |
| 16 | sëdes | ------ | ------ | |
| 17 | disset | ------ | ------ | |
| 18 | disdeut | ------ | ------ | |
| 19 | disneuv | ------ | ------ | |
| 20 | vint | vintésim, etc. | vinten-a, vinten-e | |
| 21 | vintun[5] | ------ | ------ | |
| 22 | vintedoi[5] | ------ | ------ | |
| 30 | tranta | trantésim | tranten-a, tranten-e | |
| 40 | quaranta | quarantésim | quaranten-a, quaranten-e | |
| 50 | sinquanta | siquantésim | sinquanten-a, sinquanten-e | |
| 100 | sent | sentésim | senten-a, senten-e | |
| 123 | sent e vintetrè | ------ | ------ | |
| 1000 | mila | milésim, milésima, milésim, milésime | milié (invar.) | |
| 1548 | milasichsentquaranteut | ------ | ------ |
Coma i l'oma già dit, j'ordinaj a peulo esse mascolin ò feminin, singolar ò plural, e ij coletiv a peuilo esse singolar ò plural. Tuti, coma agetiv, a seguo le régole generaj për sòn. Ant la tàula i l'oma arportà le diferente forme giusta com arciam.
An matemàtica, parland dle cifre d'un nùmer, i l'oma unità, desèn-e, sentèn-e e ij mila, opura mijé ò milié ò milanta, e peui 'ncora le desen-e 'd milié, le semten-e 'd milié, ij milion, e via fòrt.
Ij nùmer frassionari, le potense, ij radicaj
[modifiché]Partend da la frassion pì sèmpia i l'oma "més" e "metà". Mentre lë scond a l'é invariant, ël prim a fà ecession e a l'ha 'dcò 'l plural mascolin. Ant ël sòlit ordin i l'oma "mes mesi, mesa, mese". Donca, pr'esempi i l'oma "ij tòch mesi malandàit" , "le mese dosen-e" e via fòrt. Le frassion andova a-i é l'ordinal dël denominator a seguo le sòlite régole: "tre quart" , "doi quint" , "un décim", etc. Se anvece a esist nen l'ordinal dël denominator, antlora la régola a l'é dël tipo: "set ëd disneuv" = 7/19 = an italian "sette diciannovesimi", vis-a-dì: "cardinal a numerator + ëd + cardinal a denominator" opura "set su disneuv", vis-a-dì: "cardinal a numerator + su + cardinal a denominator"
Për le potense a ven motobin còmod mach dovré ij cardinaj, com a càpita dle vire 'dcò an Italian. La régola an general a l'é: "cardinal dla base + a (la) + cardinal dl'esponent". Natural che se a-i é l'ordinal dl'esponent, as peul dovrésse e donca i diroma pr'esempi: sinch a la tre , sinch a la tersa, ma mach des a la vintequatr. Dovrand ël cardinal dl'esponent, l'artìcol la al'é possibil nen buté l'artìcol la.
Për le radis, fin che as trata 'd radis quadrà e radis cùbica a-i son nen probléma. Ëdcò se a-i é l'ordinal as peul dovré la forma italian-a "radis quàrta, radis sesta" e via fòrt. Për j'àutre radis la régola a l'é "Radis a + Cardinal dl'indes" coma "radis a (la) eut ëd dosentsinquanteses.
J'istesse régole a valo tant për le potense coma për le radis cand esponent ò indes a son frassionari.
radis a tre su eut, ëd set a la doi su neuv andova tre su eut a l'é l'indes dla radis e doi su neuv a l'é l'esponent dël radicand (che a l'é set).
Nòte
[modifiché]- ↑ Ëd sòlit quatr anans a vocal e quat anans a consonant.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 J'ordinaj dal 7 anans a-i son nen, se nen mach coma italianism, gavà le desèn-e complete. Për j'àutri nùmer as deuvro, ant ël Piemontèis clàssich, locussion coma: "col ch'a fà... + nùmer cardinal". L'italian "ventottesimo" as traduv "col ch'a fà vinteut, opura "col ch'a resta ... + nùmer cardinal, opura "col ch'a conta ... + nùmer cardinal, e via fòrt: Capitol ch'ha fà neuv, e 'ncora I son rivà col ch'a fà dodes. Se a-i é nen da confondse, as deuvra 'dcò mach ël cardinal: "Luis quatòrdes, Rico eut".
- ↑ Për ij coletiv a val la nòta sì dzora e a manco da l'ondes an sù, gavà le desèn-e complete. Ma a-i é la dosen-a e la quindzen-a.
- ↑ Otava a l'é l'otava musical e a l'é 'n sostantiv.
- ↑ 5,0 5,1 La congiunsion "e" a ven butà fra la sentèn-a e la desèn-a e fra la desèn-a e l'unità a parte da vint an sù gavà cand la cifra a comensa për vocal (un, eut, otanta): "vinteset, vinteut, vinteneuv, sentevint sentotanta, sentotantetrè".