Jer coma ancheuj e coma sempe (stòrie ’d na famija)[modifiché]

Carlo a j’era nà ’nt l’ancreus d’un-a dle combe strèite e përfonde anté che lë Scrivia rabios a sfòga sò fot secolar contra rive drite e rocass, ch’a-j contrasto le matrià ’d soa corsa. A l’era vnù sensa che gnun a l’avèissa sërcalo: frut ëd në bzògn bestial dij còrp, sensa në sghicc d’amor, përchè ij sò a savìo gnanca lòn ch’a fussa l’amor, e gnanca s’a-i në fussa damanca dë sto sentiment, che le crave e le bërre a preuvo nen sigur cand ch’a van a la monta. Ës mariage a l’avìo combinalo ij doi patriàrch tra la fumeria dël fornel e ij fument dël vin; tërdocand, ambrojà da le cane voite dle fume e dai pòchi dent camolà e talociant, le condission ch’a arvelavo pì la miseria d’un e dl’àutr che le pretèise ’d tùa d’anteresse che nì un nì l’àutr a l’avìa. As tratava, sla fin, ëd na chestion dij frej ëd chèich lìter e d’un pàira ’d marende sinòire.

Carlo a l’era nà coma ch’a nasso ij cravòt, ij bèro, le laserte e ij grij. Dòp ëd soa nassensa, al mond a j’era na bestiòta ’d pì. E ’l mond a tramblava nen për lòn. Peui a l’é mancaje la mare. Cudì la melia sle brive drite dla comba, fé su ij fass ëd càuna, la lëgna e le milanta milanten-e d’angage e travaj ch’a la stenzìo, con le patele che l’òm a-j fasìa mai manché, a l’avìo finì për ëstrompela. Dël rest, për la gent ch’a gumava su ’d cole tère màire, la vita, fin-a ai 40, a l’era na tribulassion, dòp a dventava mach pì na soferensa. Chila, donca, sta soferensa a l’avìa finila lì.

Ël pare a l’era andaje dapress dòp pòch. Na neuit, mentre ch’a tornava a ca, cioch da fé scheur, a l’era raviolà giù da ’n roché tant da dësblesse la cassia dij còrn. A l’avìo trovalo a la matin an mes ai gnòch ëd sò sërvel, anflà ’d sò sangh e ’d sò gòmit. Carlo a l’era restà sol. Masnojòt patau dë ’dnans a la grandiosità frosa ’d na vita fàita mach d’invern, ch’a lo spetava con an sij làver un rijèt malign. Ëdcò për chiel però Magna Miseria, për dura e crùa ch’a fussa, un soris débol e genà, a l’avìa arzervajlo: Nesta, la fomna dël ciocaté, già d’età e sensa masnà, pen-a savù dla dësgrassia tocaje al ciocaton, a l’era corùa lesta a la ciaborna che chiel a l’avìa për ca e là, con dë sfòrs nen da pòch për soporté ’l canuf ch’a la sofocava e lë scheur ch’a la sesìa a la gola për ël loirum, a l’avìa trovà ’l masnajin. A dasìa scasi pì nen segn ëd vita se nen për ij socrolon, giumai déboj déboj, dij sangiut che ancor a lo animavo, dòp ch’a l’era sfinisse a crijé soa fam, soa frèid, soa solitùdin a le muraje mute e andiferente.

Ël sechërtari dla Comun-a, ël Sìndich, ël parco, ël maressial dij carabigné, lë spessiari, e tuti, ma pròpi tuti dël pais, fin-a la contëssa veja balòta e sbavassùa con na spussa ’d vin ant ël fià da gavé ’l respir, a l’avìo dàit sò consens a l’adossion dël pcit. Carlo a l’avìa trovà, ant na splùa ’d boneur, na supa càuda e na cuna polida për sugné ij sò seugn ësplendrient coma j’àutre masnà. Dël cambiament, për dì la vrità, Carlo a l’avìa gnanca avune sentor.

Ma sentor a l’avìa avune sò còrp che, da soa condission dë smìngol e strìsol, a sustava ’d seurte, arsanì, pijé fòrsa e chërse, chërse e chërse. E, com n’ajèt ësvicc, con soa natural ampërtinensa egoìstica, ël còrp ëd Carlo a chërsìa robust e fiorissant. E sò vigor a lo mostrava con la potensa dij polmon che, për pcit ch’a fusso, a j’ero bon da anciorgnì Nesta cand ch’a pretendìa ’l ciucio. E Nesta a l’era sempe pronta a core al servissi ’d sò pcit prinsi e a canteje le canson ëd la campagna coma nana naneta. Parèj, poponà e servì, Carlo a l’era rivà a l’adolessensa e, coma ch’a l’era costuma dël temp, Nesta a l’avìa dosman lassalo an tùa ’d Genio ’l ciocaté sò marì. A sta mira a venta ch’i parlo ’d Genio, contut ch’a sia prest dit. A l’era ’n travajeur corpù, con un cheur pì grand ancor che chiel e con dij sentiment sempi e ’d gran bontà, e a andasìa mat për la mùsica che sò pare, e sò Cé prima ëd sò pare, a l’avìo mostraje a apressié. Belavans a j’ero mai rivaje a tir jë dné për catesse në strument comsissìa, ma chiel a l’era nen pijass-la tròp, a l’avìa a disposission lë strument pì grand ch’a-i fussa ant la comba: ël cioché con soe ciòche cantarin-e che chiel a sonava con ël midem ëstudi e sentiment ch’a-i va për soné ’n violin. Sò violin ch’a l’avìa la potensa ch’a-i andasìa për ampinì la comba ’d contrission, ëd deul, d’argioissansa e ’dcò d’alarme, s’a a-i në j’era ’l cas. Sò strument ch’a portava ste neuve su për combaj, për rochere e brich, për pendis e bëcche, ch’a ampinìa ’l cel ëd la vos ëd j’òm. L’ùnica vos che j’òm a l’avìo për sërché ’d parlé con l’Etern.

Ma parlé al cel con le ciòche a ampinìa nen ël borgiachin nì la pansa, ch’a l’avìa soe esigense da sodisfé minca di. Për lòn Genio a l’avìa mila d’àutre arsorse. A savìa fé ’l ciavatin, ël garbiné, ël magnin, ël meisdabòsch, ël murador e ’l fré. A lo ciamavo a poé le vis e a enté j’erbo, a castré ij cavaj e caponé ij gaj. Për fela curta, a savìa fé ’d tut e sensa chiel j’anviron e fin-a ’l pais a sarìo trovasse ’nt j’ambreuj. A l’é bon da capì che a sò fianch Carlo, ch’a l’era në sforniòt anteligent e svicc, a l’avìa ’l boneur d’avèj un magìster pì che an piòta e ’n lìber duvert su tute, o scasi, j’art e j’asi che j’òm a l’avìo gabolisà fin-a dai temp che ij giari a portavo le savate. Ma la mùsica nò. Carlo a l’era negà a la mùsica, e sòn a l’era ’l pì gran crussi che l’amprendiss a podìa deje a tant magìster.

Pensé che la sancradura dle còse, për Genio, Nesta e Carlo, a podèissa sempe andé seulia parèj ëd l’euli a l’é fòra dël normal. Për la gent ch’a viv ëd sò travaj e che a l’ha coma capital mach la salute e la vajantisa dël còrp, jer com ancheuj, Barba Maleur a stà lì a vaité di e neuit, con soa bifa dësgiusta, ël moment bon a moleje a tradiment an sj’orije un-a ’d soe lëcche tremende e spietà. Na sèira pare e fiòss a tornavo da na borgià anté ch’a l’avìo travajà tuta la giornà për taconé na tin-a ch’a dagnava e, mentre Carlo a scarpinava a sò fianch an ciaramland coma ch’a l’era soa costuma, Genio a-j dasìa ’d còrda con un rijèt divertì sota ij barbis a scoté le betise nossente dël masnajòt, antramentre ch’a fasìa score fra ij dij an sacòcia ij centésim ch’a l’avio vagnà. Ëdcò antlora as andasìa a centin, ma antlora a valìo ’d pì. Rivà a ca, convint ëd trové sin-a pronta a l’avìo trovà, nopà, la pòrta ’d bòsch e ’l fornel dëstiss. Sagrinà Genio a l’avìa ciamà për lì ’n gir e, ampòch da lòn ch’a l’avìa sentù dai visin e ’mpòch dai dëscors ch’as memoriava d’avèj fait con Nesta ’nt ij di andarera, a l’avìa capi che Nesta a podìa esse andàita su dla riva për ësparz servaj.

Antant ël sol a l’era calà dré dla montagna e chiel, mandà. Carlo da j’avzin e pijasse ’l taboj e na lanterna, a l’era anviarasse su dla riva con ël cheur malsoà. Ël can a l’avìa tòst trovà Nesta. A l’era giù d’un rivass pien ëd bussonà ’d ronze e ’d rocass, cacìa al càuss ëd na dròsa che, bel fé da capì, a l’avìa fërmà ij sò raviolon giù dla còsta. Nesta a l’era fòra ’d sentiment e a l’avìa la gamba drita dobià ’nt na manera dëstravisa. La càussa a l’era pien-a ’d sangh. Genio a l’avia maledì ’l travaj ëd cola tin-a ch’a l’avìa portalo tant daleugn, maledì soa galuparìa për jë sparz servaj, maledì la veuja ’d Nesta ’d deje a chiel la contenta, maledì l’eva ch’a l’avìa nen pensà ’d portesse apress, maledì la neuit ch’a l’era calà topa, maledì... maledì... maledì. Genio a l’era s-cionfà a pioré parèj d’una masnà.Sesì da na disperassion ch’a lo crasava e ch’a lo lassava gnanca pensé. Peui a l’era .rivà a capì che sensa n’agiut a sarìa mai stàit-bon ëd porté Nesta su fin-a al viasseul e peui giù fin-a a la ca. Ma a l’avìa nen ël coragi ’d lassela sola.

A seghitava a dëspresse cand ch’a l’era rivaje na vos sutila e ’mpòch tramblanta mentre ’l can a l’avìa chità ’d giapì e a l’eracorù ancontra a la vos. A l’era Carlo... «Carlo benedèt... Carlo che ’l cel lo manda, Carlo che ’l cel lo cudissa», Carlo che, crussià dal pensé ’d lòn ch’a podìa esse ancapità a mà Nesta, a l’era nen ëstàit bon d’arziste ’dnans a la scuela pien-a dë mnestra ch’a l’avìa gnanca avù ’l cheur d’antëmné e, scapà da l’atension ëd j’avzin, a l’avìa ranchëzzà su për la riva a lë scur, con nen pòch ëd mej mej, an serca ’d mà e pà. Genio a l’avìa sentù soa vos ësbaruvà e panà dal pior e a l’avìa benedilo milanta vire. A l’avìa rëspondù ai sò arciam e viscà la luserna, ch’a l’avìa dësmentià, për adresselo mej. Rivà a vëdde Nesta, Carlo a l’era restà mutin për ampòch, ancor ëd pì sbaruvà. A l’era campasse ’nt ij brass ëd Genio e, con na vos ëstrompà da l’angossa, a l’era mach ëstàit bon d’arfiaì: «A... a l’é...?». Genio a l’avìa capilo al vòl e: «Ma nò, ma nò. A l’é fòra ëd sentiment. A venta andé a ciamé ’d gent che, da noi soj, i sarìo mai pì bon ëd gavela da si ’n fons. Pija la luserna e torna giù a ciamé ’d gent. Cor, lest... ma atension ëd nen antrupete che, dësnò, sì ch’as buterìa mal. Và, cor».

Carlo, con la luserna che Genio a l’avìa gropà an ponta a ’n baston përchè ch’a s-ciairèissa ’d pì, a l’erapartì ’d corsa ansema al can ch’a la piantava nen ëd giapì e ch’a corìa anans për peui torné drera minca pòch coma për cissé Carlo a dës-ciolesse, coma s’a fussa consient ëd lòn ch’a l’era ancapità. Rivà a la borgià Carlo a l’eranen ëstàit lì a core da na ca a l’àutra. A l’avìa pensà che a-i sarìa andaje tròp temp e anlora a l’avìa fàit ëd soa inissiativa. A l’erasfrandasse drinta laportin-a dël cioché e a l’erapendusse al soastr ëd na ciòca, nen sigur la pì gròssa, e a l’avìa dàit man a tirelo con tute soe fòrse. Dòp pòche minute ’d cola cernaja, la gent a l’era scomensià a rivé e chiel, con ël visage inondà ëd lerme e ’d sudor, a l’avìa ciairì a la bela mej e sensa mai molé la còrda dla ciòca, lòn ch’a j’era ancapitaje a mà Nesta. Sùbit vàire òm a j’ero anviarasse su dla riva e Carlo a l’eraandaje dël bel e dël bon për felo chité. Cand ch’a l’avìa molà la còrda a l’erasghijà ’n tèra bele sfinì.

Mà Nesta, dòp d’un pàira ’d mèis dë spidal a Lissandria e peui a Coni, a l’eratornà a ca con na gamba ’d meno e sensa pì veuja ’d rije e gnanca ’d canté le canson ëd la campagna. Carlo a l’eradventà soa ombra për giutela, cudila e feje companìa. Minca ’n pass che chila a fasìa chiel a la tnisìa d’euj, sempe sël pijtevarda, e coma stupì ch’a fussa bon-a ’d nen tombé con cola cròssa sot a l’assëlla. Dòp d’un pòchi ’d mèis, miraco n’ann, a l’han butaje na gamba ’d bòsch. A chila a l’era nen passaje la veuja ’d pioré. Ma a sërcava ëd felo dë scondion.

Ala livrà dl’ùltima andan-a a j’ero lassasse ’ndé giù bele s-ciòp, coma doi sach veuid. Le prime sijà a l’avìo daje cand ch’a j’ero pen-a al sentor dël di e, adess, ël sol a l’era giumai lì për posesse sla schin-a dle montagne. Carlo as sentìa la schin-a a tòch. Ten-e ’l pass ëd Genio a sijé giù ’d coj pendiss a l’era nen n’afé da tuti. Chiel, coma seitor, a l’era stàit bon a nen fesse bagné ’l nas; ma, adess, a në podìa pròpi pì. Na frisa ’d sodisfassion però as la pijava a sente che ’dcò ’l pà a tranfiava parèj d’un màntes. Mentre a lassava che ’l sangh a tornèissa a fortificheje ij mùscoj e ij nerv as dësgavignèisso dai grop doleuri, Carlo a l’era gavasse la camisa e la flanela për lassé che ’l sudor as suvèissa, mentre che chiel as godìa ’l calé dla sèira d’antorn ant l’aria pasia. A na bela mira, da lagiù anté che ’l bindel bianch ëd la stra as anfilava tra ij sen generos ëd le colin-e, a l’era spantiasse sla chiete dla sèira ’l son ësclint e doss d’un ciochinèt d’argent. Carlo a lo conossìa col ciochinèt: a l’era dë Stèila, la cavalin-a mòra che la contëssa a fasìa staché a la dòma cand ch’a-j tacava ’d fé ’n gir. Ëdcò Stèila a conossìa Carlo. Ij doi a j’ero trovasse l’invern passà, ant na giornà ’d bisa crùa, sla piassa dla Comun-a. Carlo a passava da lì antramentre che ’nt la piassa a-i era nen n’ànima e a sentìa mincatant cost ciochiné discret e, për tant ch’as vardèissa d’antorn, a l’era nen bon a capì d’anté ch’a rivèissa col arciam.

An piassa a-i era mach col birocin con la cavalin-a nèira stacà a la frà dl’ufissi dla Comun-a. Na bela bestia dal mantel nèir coma ’l carbon, lustr e lusent da fé stupì, na stèila bianca sla front, con la testa sutila e inteligenta e ch’as në stasìa fërma coma s’a fussa geilà belelì sël pòst. pura, minca na vira che Carlo as virava a vardé ’n gir, col ciochinèt a tornava a soné. Na bela vira però, Carlo a l’era virasse ’d bòt e a l’avìa ciapà la cavalin-a sël fàit. A l’era chila, sta farinela, ch’a lo pijava ’d metiva. Carlo a l’era s-cionfà ’nt na rijada damantré Stèila a sopatava con vigor soa sonaja e a susnìa coma a dì che la badinada a l’era stàita bela.

Carlo a l’era avzinasse e a l’avìa posaje na man sla front. Chila a l’avìa fàit un passèt anans për poseje ’l muso sla spala. Ij doi, an cola manera, a j’ero disse ch’as vorìo bin. Un pass drera ’d chiel a l’avìa fàit viré Carlo. A j’era la contëssin-a anvoda dla veja, la bionda pien-a ’d blaga gnanca s’a fussa l’argin-a dij gratacuj, ch’a lo vardava con sò bèich dur, pien ëd rimpròcc, ëd dëspresia e fin-a ’d dësgust. Un bèich ch’a l’era pes che n’insult. Carlo a l’era sentusse ofèis e umilià. A l’avìa deurbì boca për ciamé scusa, ma peui a l’avìa pensà che scusesse a l’era bon a nen con chi a l’avrìa gnanca daje da ment. Anlora a l’avìa sfrandà a la totin-a pien-a ’d sagna un bèich fier e ferm, tant da feje capì ch’as sentìa bon ëd dësfende sò orgheuj ëd mas-cc. La bërnufia a l’avìa dësgropà con nervos le rëdne da la frà; a l’era montà sël biròcc e, sensa pì degné Carlo ’d n’uciada, a l’avìa foëttà sle naje la bestia ch’a l’era partìa parèj ëd na fusëtta.

La pissòira sigur ch’as ëspetava nen cola partensa ’d furia: a l’era lassasse scapé le rëdne da le man e, bianca coma na mòrta, a l’era ambrancasse a la ridela, mentre ’l biròcc, tra le spluve dij ciapin dë Stèila slë stërnì, a fasìa la curva për la contrà granda an s’na rova sola. A j’ero pì nen vist-se se nen un pàira ’d vire an cesa: chila sempe con ël nas virà a l’ansù e pien-a dla sòlita sagna; chiel an mes ai sò cambrada, bonèt an man, fassolèt al còl e sò beiché fier. Për chila sempe pì fier.

Ij doi a j’ero pes che l’eva e ’l feu.Tornand a la sèira dij fen sij pendis ëd la colin-a, a sente ’l ciochin dë Stèila, Carlo a l’era alvasse sij ghëmmo. Sël birocin a j’ero an doe: la bionda bon-a mach dë spricé afel da j’euj e la cusin-a brun-a da n’Àich che, nopà, a l’avìa la nòmina d’esse pitòst larghera ’nt soe frequentassion. Le doe, anvlupà an soe veste ’d seda, con le caviere coefà coma ch’as deuv e ’l parassolin ëd pissèt, a ciaramlavo satì e mach cand che Stèila, a la vista ’d Carlo, a l’ha avù n’antrap ant ël tròt, a son antajassne dij doi òm sla brova dla stra. La bionda, coma reassion, a l’ha dun-a foëttà la cavalin-a e a l’é passà rèida e pien-a ’d soa superbia, mentre la brun-a a ’nvlupava ’d sò bèich vissios le forme mas-cce ’d Carlo e as lo mangiava con j’euj.

A l’é stàit antlora che Carlo a l’ha ciamaje al pà: «Ma përchè a-i é jë sgnor e ij pòver?». «Bah! A son sempe staje» a l’avìa dit Genio. «Sòn i lo savìa già. Ma... përchè... e përchè a-i é ij cont, ij viscont, ij duca e ij baron... ?». Genio a l’era restà ampòch antërdoà, peui a l’avìa sercà ’d gavess-la con: «Cò ’t veule ch’it disa? A l’é na chëstion ëd nassensa...». «Val a dì che nasse duchin a l’é për asar? Ch’a peul ancapiteje a tuti? Ch’a l’é mach na chëstion d’avèj boneur?... D’avèj l’anast bon a serne... sota che còj cacisse?». Sempe pì malsoà Genio a l’avìa nen savù dì d’àutr che: «Beh! A podrìa esse...». «Ma anlora che diferensa a peul esje? Ëdcò mi i l’avrìa podù esse ’l fieul dël rè! A l’é tuta lì la diferensa tra mi e ’l fieul dël rè?». Për Carlo l’amor a l’era dventà ’n toiro ’d delissie e sagrin, con la gionta mincatant ëd në sghicc ëd paradis.

Delissie a j’ero j’euj ciupì ëd chila cand ch’a stasìo a l’avàit ëd chiel ch’afasìa la montà dla lèja për ven-e al rëscontr. Delissie a j’ero le perle dij dent tra ’l reusa dij làver ëstirà ’nt un soris. Delissie soe ciafele ’d persi, soe man candie, sò... tut. E sagrin ij sò artard, ij sò rëscontr mancà, ij sò salut a j’àutri giovo dla contrà, ij sò neghesse a le carësse... sò provocheje...

Ma a j’ero ’dcò dë stisse ’d paradis. Darmagi ch’a-j trovavo da ràir, e mach ant ij pòchi canton solengh e scur, ch’a riessìo a frequenté. Darmagi, ma mej parèj, përchè a j’ero coj moment-lì ch’a arviscolavo ’l feu ch’a l’avìo andrinta. Se, dë sti moment, a fussa stajne ’d pì, magara col feu a sarìa dventà ’n ro, con ij fastudi che la sancrura dle còse a l’avrìa comportà.

Nesta e Genio, vista l’anchietùdin dël fieul, a l’avìo pensà bin che combineje la mariolà a l’era l’ùnica manera ’d pasielo e felo content. Nesta a l’avìa dit che combiné cheicòs con ël vej Fassieul, pare dla mariòira, a l’era n’afé ’d doi indrit, vist che coj ch’a lo conossìo a disìo ch’a l’era ’n mes bërgiabàu. Genio, però, a l’avìa arbatù che a tenté as fasìa nen ëd mal.

Don Alfio a l’era giumai për lì a volastré drera a soe fìsime ’d fé pra nèt ëd j’angiustissie, e la curia a l’avìa mandà don Mìlio coma parco. A l’era na brava përson-a e Genio as sentìa an confidensa col tant da ampërmuvé da chiel ël biròcc për andé con Nesta fin-a a la cassin-a dij Fassieul. Parèj, na dumìnica dòp Mëssa granda, a l’avìo ciapà su e a j’ero anviarasse. Un pàira d’ore a pioton a j’andasìo ma, con ël biròcc, a sarìa bastà n’ora apopré e, për mangé, a j’ero pijasse pan e toma da anrosé con la picheta dla cossa. La cassin-a dij Fassieul a l’era butà an cò d’un brich, con d’antorn la pian-a satìa dij sò beni. Pì che ’d na cassin-a a l’avìa l’aspet ëd la ca-fòrta d’un faudàuli dij temp andaré. A lo disìo serte fnestre, salvasse da j’armanegi, tant ëstrèite da smijé d’ar- chere e, un drocheri, su d’un canton, ch’a lassava ancor antërvëdde ’l cavion ëd na tor ëd vardia. Ëdcò ’l porton, massiss e pien dë sponcion e framente ’d rinfòrs, a ventava ch’a fussa ’d coj temp-là.

Cand che Genio e Nesta a j’ero rivà sota a la galarìa dij plato, a metà dla montà, su un-a dj’ante dël porton, a l’era dëscrocasse na pusterla e na figura sutila e nèira, dont a arzaltava ’l biancor ëd la cara forà mach dal nèir dij lumin, a l’era sporzusse a vaiteje. Cand che ij doi a j’ero rivaje a tir, a l’avìa ciamaje, virà a Nesta, e con la vos ëd chi ch’a stà sle soe: «Chi i serche?». Genio a l’avìa durbì boca për rësponde, ma chila a l’avìa nen degnalo ëd nen, mach seghitand a vardé fiss soa dòna. Nesta anlora a l’avìa capì ch’a-j tocava a chila e, con tute le prudense ch’a-i vorìo, a l’avìa scomensià le maneuvre për calé dal biròcc. Genio a l’era corù a deje na man mentre, da ’n sla seuja, la padron-a a l’era nen bon-a ’d traten-e ’n bèich ëd maravija a vëdde con che pràtica a l’era bon-a ’d gavesse da j’ambreuj con soa gamba ’d bòsch. Ij sò làver as dëstendìo ’nt un soris ampërsepìbil ëd compassion.

Dòp che Nesta a l’avìa ciairìe con doe paròle ’l motiv ëd la vìsita, a l’avìa mach dit: «Na minuta» e l’uss a l’era torna sarasse con ël cioicé dël froj. A l’era tornà dòp dontrè minute e a l’avia compagnaje a na pòrta che, a l’avrìo vist dòp, a l’era cola dla cusin-a, e a l’avìa dit coma anonsi: «Pare Fassieul».

La cusin-a a l’era na trun-a nèira, anté ’l caluso d’un pàira ’d sécoj ëd potagi a l’avìa coatà la rissadura ’d muraje e plafon. Sla gàucia na cobia ëd cole fnestre strèite strèite a sfrandavo, travers ëd tut col neirum, doe lame ’d lus che, për contrast, a smijavo pì consistente dël natural, scasi doi sipari. Sla muraja an facia a la pòrta, a-i era ’n fornel, ëd coj ëd na vira, con ël feu scasi a livel dël paviment. Tant grand ësto fornel che ’n pàira ’d përson-e a l’avrìo podù steje còmode andrinta, cadreghe e tut, a scaudesse. Ëdnans al fornel, le spale a la pòrta, antabarà fin-a al cupiss, a j’era Fassieul.

A l’era gnanca virasse a l’intrada dij doi e, con na vos ëschërzinanta coma ’d carta véder, a l’avìa ciamaje brusch: «Còs ch’av men-a?». Ancor na vira Genio a l’avia scomensià a parlé, ma ’l padron ëd ca a l’era dësgagiasse a fortì: «Fà parlé toa fomna. Le dòne a l’han la lenga molà e a son pì dës-ciolà a ciamé lòn ch’a-i veul». Chila a l’era fasse ëdnans e chiel a l’era virasse: a-j cala pòch che Nesta a fussa ciapà da un mancament, damantré Genio a l’era restà sensa fià. Col òm a l’era dësfigurà an manera frosa.

Nesta a l’era arpijasse tòst. A l’avìa capì che la ca, la cusin-a, col senari fòra dël temp, cola dëstrussion dzuman-a ’d liniament ch’a jë smonìo con col colp ëd teatro, tut a l’era dovrà con astussia, da col òm antivist, për ëdzarmé l’aversari. Donca, se cole a j’ero j’arme, ëdcò chila a ventava ch’a dovrèissa le soe. A l’avìa seghità a fesse anans e, minca ’n pass, a fasìa arsoné fòrt sël paviment sò sponcion ëd gamba. Antant, sensa gnun-e gene e sensa gnun-e espression da tradì ’l malasi ch’a la busticava, a tnisìa j’euj fiss su cola bifa ravasà. Lë spetàcol a l’era nen sigur piasos: ël vëdrieul a l’avìa devastaje ij liniament e rusiaje gran part ëd la Ciafela che giumai a lassava dëscuverta part ëd la massëlla e ij pòchi dent ch’a j’ero restaje; ël nas a l’avìa mach pì na naris e l’euj, sensa parpèile, a smijava esse s-cionfà fòra da soa cassia. Nesta a savìa nen se prové pì compassion o sgiaj, però a savìa bin ëd dovèj ten-e testa a cola sòrt ëd mostro ch’a sërcava ’d sovrastela.

A na bela mira l’euj bon e viv ëd chiel a l’avìa molà ’d vardela sbefiard e a l’era cinasse a smicé ’l cavion ëd baròt ch’a-j servìa da gamba. Chila a l’avìa capì d’avèj vagnà la lòta e, tuta d’un fià, a l’avìa fàit soa arcesta. Antant ch’a parlava, a vëdìa che l’euj, lustr ëd perfidia, a la bèicava con pica e che, s’a fussa stàit possìbil, a sarìa trasformasse volontera ’nt un asi ’d tortura për ciapuleje la carn, stireje ij nerv, sfriseje j’òss. Col òm, se parèj as podìa ancor ciamelo, a l’era ’n condensà ’d gramissia e as capìa bin che, mentre a la scotava, sò servel a sërcava e armus-ciava le paròle ch’a l’avrìa dit për ferila mej. Cand che Nesta a l’era rivà a la livrà, chiel a l’avìa dit: «Mi i l’hai nen dë bzògn ëd buté ’l nas fòra për savèj. A mi le neuve am je pòrto sensa gnanca che im daga la pen-a ’d ciameje. Ij portapachèt as ësghèiro. A costo, si e nò, doi pichin. I savìa ch’it l’avrìe ciamame na fija da marié a tò, disoma «tò», fieul che, a diso, a sia nen da campé via.

E... cola ch’it ciame?». Cola andicassion satìa ’d gramissia sla nassensa ’d Carlo, smasìa da na valutassion grossera sla vajantisa, a l’avìa ferì Nesta, ma chila a l’era restà frèida e fërma sensa dé a vëdde la buria ch’a-j bolvërsava ’l sen: «Se dabon ti it sas tut, it sas ëdcò cola ch’a l’é la mariòira... ». «Veuj ch’it ëm lo dise... ». «Fà pa dë bzògn». «Bòn! Anlora it dirai che as në fà gnente. Prima dla pì giovo, i l’hai da marié la Tere, peui la Madlen-a. Varda là.. s’it veule la Tere...». «I soma sì për fé na domanda ’d mariage... e i soma convint che ’l mariage ’d doi giovo a sia ancor na còsa ch’a l’ha gnente da spartì con la fera dle bestie. Bondì a chiel e... piasì dla conossensa».

Nesta a l’era virasse e, decisa, a l’era adressasse a l’uss, sempe pistand ëd pì che lòn ch’a fasìa damanca, la piòta ’d bòsch sël paviment. A Genio, ch’a l’avìa fàit sena muta, a l’avìa mach comandà: «Andoma a ca, che belessì i l’oma pì nen da fé».

Na vira ch’a j’ero stàit a ca, a l’avìo arferì a Carlo coma ch’a l’era andàita con l’artaban e chiel a l’avìa dit, dòp na minuta ’d pensament: «Coj gram coma l’afel, ij morlach, j’egoìsta e coj pien ëd picónia, ëd régola, a dvento potent. Però, s’a pieuv, lor-lì a peulo butesse a la sosta, ma a peulo nen pensé ’d fé chité la pieuva. Tant coma j’àutri. E, combin ch’a sio an condission d’ampatagnesse ’d neuit da legenda, a riverìo mai a fé tardé d’un moment lë spantiesse sël mond ëd lë splendrì glorios dël sol».

(...)

«Lòn ch’it vorìe dì con lòn?». Marìa a l’avia ciamaje dòp che chiel a l’avìa contaje coma ch’a l’era andàita la gira dij sò, dal vej dij Fassieul. A j’ero an cesa, ancantonà dré ’d na pilia. «I vorìa dì che ij prepotent a peulo arparesse da la pieuva, pijé la neuit për fess-la bin, ma a peulo nen fé chité ’d pieuve, nì a peulo slonghé la neuit gnanca ’d na minuta për fé duré ’d pì sò amusament. Cole a son ëd còse an tùa ’d Mare Natura e lor ëdnans a la potensa ëd Mare Natura a son tant coma tuti. Visadì: gnente. Ëdcò nòsta bin a l’é cudìa da Mare Natura. Da la potensa ’d Mare Natura. A l’é na ròba ch’i l’oma provà second ëd lòn che chila a l’ha vorsù e, për lòn, tò vej a peul feje gnente. Noi i pensoma d’esse fàit un për l’àutr, d’esse nà për passé ansema ’l temp ch’a l’han destinane. E parèj a sarà. I tribuleroma magara, ma stà sigura che ansema i passeroma la vita». «Antramentre però lor... i veuj dì chiel, am lassa pì nen seurte... gnanca për andé a Mëssa... ancheuj i son ëscapaje përchè i son con mia seure Tere ch’a l’ha da fé la Cresima.

A l’età ’ndicà a l’era malavia sël serio». «It l’has nen da crussiete për lo-lì. Se ti it peule nen seurte, a veul dì che i vnirai mi». «E coma?... It l’avrìe sto corage?». «I dovrìa nen? Ti treuva mach la manera e ’l moment për onze con doe gosse d’euli col froj ëd la portin-a ch’a l’abia pì nen da cioicé. Peui, cand ch’it sente canté la sivìtola, tra ij drocheri dla tor... tre vire, monta sla fnera. Mi i sarai lì a spetete... e… ven, cristianin, ven ch’i veuj sté con ti...». «Nò, Carlo, it arzighe tròp... ij lavorant ëd me vej... ». «Ij lavorant ëd tò vej a son costame ’n pàira ’d lìter. A peulo s-ceirelo coma la fum ant j’euj. Tuta cola deferensa ch’a-j mostro a l’é mach na pòsa. Dame da ment: daje l’euli al froj e ven sla fnera.

I l’hai da dite lòn ch’i l’hai combinà për seurte da sto pastiss. E peui... peui l’hai da dete tanti ’d coj basin... ». «Stassèira?». «Stassèira nò, i l’hai da troveme con un... dòp it diso... doman sèira». Chila a l’avìa sbassà j’euj an segn ëd consens, chiel a l’avìa aussaje ël morin con la ponta d’un dil sota ’l manton e posaje ’n basin sij làver anmusunì. «Ses-to mat? Belessì an cesa? Giusù a no castiga!...». «A-i é pòche còse sante parèj ëd nòst amor...». «Dis nen parèj ch’a l’é pecà...». «Ma... a disìa nen: amatevi e moltiplicatevi?». «Nò, a l’é nen: amatevi... ».

«Nò?... Ma... për mi, moltiplichesse sensa vorèisse bin sì ch’a l’é ’n pecà. E ’d coj gròss... da fé vnì la pel granà a penseje». Ant ël përfum agassant, valadì cissant, dël fen, ant la neuit pien-a dë stèile, a j’ero ampërmuvasse ij giurament pì grandios. Ij pì generos. Ij pì foravìa. Gnanca j’autor dij romanz ij pì avosà, bele che lor a l’avìo mai avuje sota j’euj, a j’ero rivà a tant. E sì che lor a savìo nen ëd paròle dëstravise, ma a parlavo mach ël lengage rudi dla campagna. A na bela mira Marìa, vagnà da le dimostrassion ëd tanta grinor a l’era coma s-cionfà ’nt l’ofrisse ’nt la manera la pì granda e total: «Sent Carlo... Veus-to?... Sì? Veus-to... ?»

Carlo a l’era restà silensios për na minuta bon-a: «Se i veuj? Sigur ch’i veuj... ma nen adess. Lassomlo polid, nòst amor. Che gnun a peussa pensé ch’i soma lassasse tiré da ’d veuje meschin-e. Cand che ’l prèive a l’avrà benedì nòsta union tut ël temp a sarà për noi». Marìa a l’era strenzusse a chiel. A l’avìa butaje la testa tra la spala e ël còl e a l’era lassasse andé a pioré. Un pior silensios e meusi.. «Përchè ’t piore? Përché l’hai dite che ’d nò?». «Òhi, ma a l’é nen për delusion. A l’é për la comossion ch’am dà toa rëspòsta. I son contenta che serti valor it je consìdere pressios». «Doman i vad via», a l’avìa dit Carlo dòp d’un silensi longh, «i vad an serca ’d Don Alfio. I stagh via dontrè di. Miraco na sman-a. Chiel an darà na man a seurte da st’ambreuj». Pì tard, cand che, dòp n’ùltim basin, a l’avìa tirà ’l froj dla portin-a dré dle spale ’d Carlo, e la figura ’d chiel a l’era smasisse ’nt la neuit, Marìa a l’era adressasse dosman a soa stansia. Da ’n canton ëscur dré ’d na pilia, n’ombra a l’era dëstacasse e a l’era ancaminasse dré ’d chila.

A l’era la figura sutila e nèira dla mare. L’ànima longa e silensiosa tribulà dai magon. A vnisìa giù a verse. Ël temporal, con soa spatussada ëd lòsne e tron, a l’era tramudasse a l’an giù, darera dle montagne, vers ël mar, e belelà a l’avìa trovà da sfoghé tuta soa buria. Adess però, antant ch’a vnisìa neuit, sle tère dij Fassieul, a piuvìa s-ciass. Darera dël sipari satì d’eva, as ës-ceirava gnanca ’l fons ëd la lèja dij plato anté che Carlo a l’avìa lassà ’l birocin. A l’avìa butà ’l caval a la bela mej a l’arpar dël prim erbo, campaje ansima ’n tòch ëd tèila ansirà e ’n tòch a l’era pijass-lo për chiel. Për chiel e Marìa. Si, përchè a l’era rivaje ’l moment bon. Chiel e Marìa. A seghitava a bate sël ciò: chiel e Marìa. Chiel e Marìa a surtìo da le tùe malfé da soporté e për lor, a lo savìa bin, a scomensiavo ij crussi e le consolassion ëd tuti ij cristian. A scomensiava la vera vita. Ël pì pressant dij crussi a l’era adess d’arparesse da col mes diluvi. Ël rest ch’a vnèissa pura, che chiel a lo spetava a pé ferm. A l’era stàit për lì scasi doe sman-e an serca ’d don Alfio. A l’avìa virolà për ij pais e le borgià ’d mesa provinsa: Arquà, Vigneule Borbèira, Seraval, Neuve... daspërtut a l’avìa tabussà, ciamà, sperà sempe... ma ’d don Alfio gnun-e neuve. An vàire a l’avìo dije d’avèjlo vist, ma gnun anté ch’a l’era adressasse. A na bela mira a l’era lì për lassé perde.

A l’avìa capì che, vist coma ch’a l’era malbutà, malvestì e spòrch dòp na quinzada a deurme sota ij pont o ’nt ij.fossaj e lavesse ant l’arian, la gent a lo pijava për un malintensionà e a l’avìa por ch’a fussa an serca ’d don Alfio për feje dël mal. Donca a l’avrìa mai dije anté ch’a podìa trovelo. Potensa dla bin che Alfio, e j’elargission dij sò sòld, a dësvijavo ’nt ij cheur. Gnun a l’avìa dije a chiel anté ch’a l’era don Alfio, ma pì che un a venta ch’a l’avèissa dije a don Alfio anté ch’a l’era un ch’a lo sërcava. E don Alfio a l’era stàit chiel a trovelo bele ch’a fussa neuit. Ël diav dël quaranteut ch’a l’avìa piantà su, da la gòj, cand ch’a l’avìa vist-lo. A stasìa pì nen ant la pel, tant për la contentëssa ’d podèjlo ambrassé, coma për la chëriosità ’d savèj lòn ch’a lo cissava a fé tuta cola vitassa për trovelo e peui, na vira che Carlo a l’avìa dijlo, për la gòj gënita ch’a l’avìa sesilo a sente la bontà dle neuve: Carlo... sò Carlin·a l’era lì për fé ’l grand pass... Carlin as fasìa òm. E a lo fasìa ant la manera pì… mas-cia. A l’era na gran bela còsa. Che le speranse ’d Carlo a l’avrìo nen podù esse butà mej che ’n sle spale d’Alfio, a l’era andaje pòch a mostrelo. A l’era nen passà ’n quart d’ora che la lista ’d lòn ch’as promëttìo ’d fé a l’era bele pronta.

Ant ij proget ëd Carlo a j’era col dë scapé con Marìa e stërmesse për ampòch... ma andoa? Alfio a l’avìa dun-a dësbërgiairà minca ’n dubi: «A ca ’d Genio e Nesta, gnanca da parlene. It je ficherìe ’nt j’ambreuj. I l’hai un ciabotin ant na comba dapé d’Arquà. I peule andé belelì... e, vist ch’a sarìa ’n cicinin dëscòmod, it peule ’dcò pijete mè birocin. At ëvnirà a taj... ëdcò a porté toa morosa da la ca dij Fassieul a belelì. Antendomse: a l’é nen ël cas ch’it fasa ’n cadò parìa. Antlora a ventrà ch’it ëm paghe almanch na part dël fit. A l’é giust ch’it·amprende che vive a costa». «I son d’acòrde për ël fit, già ma... e ’l vej?», a l’avìa arbatù Carlo. «A l’artaban i-j penso mi. Coma che ti it ses pijate la sfrincia, im presento mi a pacì ij cont con chiel. E... n’àutra còsa: a-i é n’òm, an mes dij sò s-ciavandari, ch’a peul esse n’amis pressios për noi. Për trovelo a sarà pro ch’it vade, dòp sin-a, ant la piòla pì davzin e ch’it ciame ’d Tromela». «Coma ch’it sas ch’i podoma fidesse?» a l’avìa ciamà Carlo. «It l’has-to mai vist Fassieul an sla bifa? Nò?

Ben, a l’é dësfigurà dal vedrieul. E chi ch’a l’ha daje, disoma, sta benedission a l’é stàita Rensa, la fija ’d Tromela, che chiel a l’avìa violentà e angravià. Nen sodisfàit, cand che sta fija a l’ha sërcà ’d fesse giuté, Fassieul, ch’a l’era già marià e con tant ëd famija, a l’ha pensà ’d fela dësparì përchè, second chiel, a l’era la sola manera ’d nen fé spataré la vos ëd soe saloparìe. Fela sparì a vorìa nen dì mandela via. Nò. A vorìa di fela sté ciuto për sempe. Rensa a l’ha mangià la feuja e a l’é arvangiasse a soa manera. Chiel a l’ha fala gniché». «Che bel campion. Gnente da dì, ma Tromela coma ch’a l’é ch’a l’é restà a servissi da col mostro?». «L’ùnica ròba bela che Tromela a l’avìa al mond a l’era cola fija. Mòrta chila, e ’d na mòrt tant caìn-a, chiel a l’ha pensà ’d dediché ’l temp ch’aj restava a arvangela. E, cred pura, Fasssieul a fòrsa ’d dëspresie a l’ha già pagà con tant d’anteresse... e sensa mai savèj a chi dije grassie. Và e serca ’d chiel. It podrìe nen trové n’amis pì fidà». «I vad e... i sai nen coma ch’i podrai arpaghé tuta toa generosità». «Va e manten-te polid. Coma ch’it ses sempe stalo... Ti e toa sposa. Fame savèj ëd toe neuve e... për la dòma, ... a dovèissa rivé ’n moment ch’at serva pì nen, o ch’at ven-a tròp carëstios manten-e ’l caval, pòrtla a toa mà Nesta. A chila a-j farà piasì». A j’ero ambrassasse e Carlo a l’era partì e butasse lest a l’arserca ’d Tromela e lest a l’avia trovalo. Com ch’a l’avìa dije Alfio, Tromela a l’era setà an piòla, a na tàula, da sol. A fissava malinconios sò mes lìter con, an sël fond, mach pì ’n dil ëd vin. Al nòm d’Alfio a l’era tornà an sentor ëd bòt. «Còs ch’i devo fé?», a l’avìa ciamà. Carlo a l’avìa sporzuje ’n bijèt da deje a Marìa për ël rëscontr ëd l’andoman sèira.

Peui a l’avìa butaje ’dnans na dobia, valadì na moneda da doe lire. Tromela a l’avìa vardalo serios: «Për Alfio, la paga a l’é feje ’n piasì... I veuj dì che a l’é na paga già bele mach podèj feje ’n piasi». Carlo a l’avìa ansistù: «A l’é nen për paghete. A l’é për paghete da bèive... coma a n’amis». «Con na dobia i pianto na cioca ’d na quinzada...». «E ti, sta sumia fòra mzura, pijëtla a mia salute». Adess, su për la montà dla ca dij Fassieul, sota a coj ëslavass, anvlupà a la mej an sò tòch ëd tèila ansirà, Carlo as la rijìa. Chiel e Marìa... a l’era ora. Rivà a la portin-a, a l’era bastà tochene l’anta che a l’era durbisse e Marìa, soa Marìa, bela, frësca, ansiosa e an-namorà, a l’era lì. Ij brass a j’ero anvërtojasse d’antorn ai còrp ant na strèita calorosa e pien-a ’d tendrëssa. Peui la tèila ansirà a l’avìa anvlupaje tuti doi, e a j’ero anviarasse giù për la pàuta dla leja. Da l’ambajura dla portin-a, che ij doi a j’ero gnanca pì dasse la pen-a ëd saré, a l’era vnùa a fé babòja la sòlita figura sutila e nèira dla mare ëd Marìa che, tëmrosa d’un pass fàuss ëd la fija, a l’avìa mai mancà ’d cudine con granda discression j’ancontr con lë sfojor. Miraco le paròle che ij doi giovo a j’ero ampërmuvasse a l’avìo fala convinta dj’antension oneste ’d Carlo. e adess a-j vardava slontanesse con j’euj pien ëd lerme e con an sij làver l’ombra d’un soris. Peui soa man drita a l’era aussasse për marché ’nt l’aria un segn genà, ëd benedission, mentre a jë scapava ’l sangiutì ch’a l’era pì nen bon-a ’d tratnì.

Fin-a da prima dël prim sentor dël di, ëdnans al rastel dël ciabòt d’Arquà, a stassionava na caròssa. Un tir da doi amponent e spatussant ant soa elegansa. Morej con ël mantel lustr tant da smijé argentà; finiment bianch, caviere antërsà, sòco lustrà con la biaca e, sla testa, doi piumass candi e voajant. An serpa a j’era Alfio che, con ël deuit da cambrada ch’a l’avìa con tuti, a passava mincatant la bota ëd branda al bërlandin ch’a jë stasìa dacant. Ij doi, ant la spetativa ch’as anvischèissa na chèiche lus ant ël ciabòt, a passavo ’l temp a combate ’l ginich ch’a aussava nìvole ’d vapor da le nariss d’òm e cavaj. A na bela mira, che ’l di a l’era ancor nen surtì d’autut da ’n tùa dla neuit, un lumin a l’era viscasse su ’nt lë stansiòt anté che Alfio a savìa ch’a durmìa Marìa. A l’era corù a l’uss e a l’avìa tambussà un pàira ’d vire e, cand che l’uss a l’era durbisse, chiel a l’era sfrandasse ’ndrin e strenzusse al cheur la fija an brajandje con sò arfijaì bujent ëd branda e d’argiojissansa: «Ancheuj a l’é ’l gran di.

Che ’l cel av compagna sempe ti, prussòt, e col dësbela ’d tò sfojor!». Peui, giutà ’dcò da Carlo ch’a l’avìa fàit pen-a a temp a ’nfilesse le braje, e dal cavalant che, për dì la vrità, a l’era pitòst malsicur an sle bìgole, a l’avìa scomensià a dësbrojé la caròssa da cavagn e cavagnin, sach e sachèt, damigian-e e pinton, bote e amolin, burnìe e ole, scatolon e anvlòpe ’d minca sòrt e mzura ch’a la cormavo fin-a a s-ciopé. Cand che Carlo a l’avìa arzigà: «Ma... a l’era ’l cas...?» chiel a l’avìa arbatù: «Vàire vire ch’it veule mariete? Un-a, nò? E anlora a venta bin fé festa, nò?». Na minuta dòp a l’era rivaje na scaràmpola ’d gent ëd minca sòrt: cusiné, cambré, sartòire, friseuse, faseuse e via fòrt. Un pàira ’d lor a mnavo un grand ëscatolon, scasi un baulèt. Alfio, adrëssà a Maria damantré a lo dësvlupavo, a l’avìa dàit l’anunsi con un deuit da ciambërlan: «Toa vesta da sposa!». Da le ruvin-e dl’anvlòpa a l’era s-cioduje, sij brass ëd sartòire e sartoirëtte, na nìvola ’d seda, pissèt, organsa, volan, gale, bindej e brodarìe pressiose, soasìe e anciarmante.

Maria a l’era sensa paròle. Cola vesta a l’era ’l condensà dij sò seugn da totin-a. A l’era lòn ch’a l’avìa sempe pensà ch’a sarìa stàit bel avèj. Bel, ma nen possìbil për chila. Un ëd coj seugn ch’as fan combin ch’a sia ciàir ch’as realiseran mai. As seugna përchè sugné a giuta e, cola vesta, a l’era mach un seugn da sugné e... e pro. Mentre a contemplava col ës-ciandor, doe lerme gròsse coma ’d pòis a-j raviolavo giù për le ciafele. Dòp a l’era virasse anvers Alfio e a l’avìa dije ’nt un ciusij: «Për mi a l’é tròp. Mi, lì ’ndrin, i sarìa coma n’argin-a con la coron-a e l’armlin, ma sensa règn. Cola vesta a l’é dël mond dij mè seugn. Ma mi i l’hai da vive ’nt un mond ver, serio e... crudel. Ij seugn, cand che për asar a dvento ver, a perdo tut sò anciarm. Për mi... a l’é tròp. I sai nen coma dite ij mè mersì e... coma ciamete përdon. It prego, it prego dabon, ëd chërde che la mia a l’é nen angratitùdin». Alfio a l’era restà na minuta a penseje ansima e peui a l’avìa dit: «I capisso lòn ch’it veule dì e i penso ch’a sia rasonà. Però... almanch ël vel... varda lòn ch’a l’é bel... linger... a smija fàit d’aria e ’d lus... con l’ordì ’d ragg ëd sol. Sù, pijlo... coma mè arcòrd...». «Për memorieme ’d ti, i l’hai nen sigur dë bzògn ëd lolì.

Ma i lo pijo përchè a l’é tròp bel. A sarà coma porteme ’nt ël còfo ’n tochèt dij mè seugn masnà». Coma a sotsigné soa argiojissansa, ël mond d’antorn a lor a l’era scionfà a l’improvista ’nt un glòria ’d feu d’artifissi, ëd losnà e dë s-ciòp, ant un còro grandios ëd canson, ëd braj, ëd rijade, ant na pieuva dë spluve dai pogieuj e ’d feu viscà ’nt ël mes dle piasse. Mentre doi, n’òm e na fomna, as ambrassavo e as ëstorcionavo sensa gene an mes ëd la gent e, coma se col esempi a l’avèissa convint coj ch’a jë stasìo d’antorn, n’àutra cobia, doe, tre, des d’àutre cobie, as ambrassavo an dij gest d’amor. A l’era la gòj ëd minca prima neuit ëd l’ann. E cola a l’era la neuit ëd la fin dël sécol. Na gòj moltiplicà për sent. Ant ël pien ëd tuta cola alegrëssa, coacià ’nt un cantonin dapé dël torèt, un gnèro pcit pcit a piorava dësconsolà. La mare, antrenà da tut col entusiasm, miraco a l’avia dësmentialo e chiel a mostrava sò maleur con la sola arma dont mare natura a l’avìa dotalo. An col moment, ël masnojèt, dësconsolà e sol, a completava ’l ritrat ëd l’umanità anté a manca mai chi a patiss ëd le gòj ch’a son ëd tuti.

Ch’a smijo ëd tuti. Col pcitin a l’era la rapresentassion ëd l’umanità antrega coma ch’a sarìa stàita ’nt ij di ch’as prontavo a dëspalmesse ’d deul. La gent a fasìa festa për la nassensa dël sécol, sensa savèj ëd selebré l’achit fatal d’un temp ch’a sarìa stàit tra ij pì doloros ëd tuta soa stòria. As presentava al mond ël sécol ëd le ditature pì caìn-e; ël sécol ëd le guère mondiaj, dij camp ëd concentrament, dij gùlagh, dij forn crematòri. Ël sécol ëd la miseria moral, ëd la bestialità anté che j’òm a peulo riveje. A finìa ’l sécol ëd la nassensa dl’industria, ëd la conomìa faita dl’òrt, ëd la bes-cia ant lë stabi, dël ciabòt dij vej, dij bigat. A përdìo consistensa j’aristocrassìe për ël vorèj divin. A cambiava la manera d’ambaroné ij sòld e a cambiavo coj che ’d sòld a l’avìo sempe avune. Con l’avent ëd jë stabiliment a l’era nassuje lë sfrutament sientìfich ëd coj ch’a l’avìo mach ij sò brass për vive.

Sergi Blin