Salve Valtingòjer/La Canson ed Roland 5

La Canson ëd Roland, visadì na conta dij nòstri Bcé

(quinta pontà)

Original	...e an nòstra lenga
De Guenelun atent li reis nuveles E le treüd d’Espaigne, la grant tere. Par main en l’albe, si cum li jurz esclairet, Guenes li quens est venuz as herberges. Li empereres est par matin levét; Messe e matines ad li reis escultét. Sur l’erbe verte estut devant sun tref. Guenes i vint, li fels, li parjurez; Par grant veisdie cumencet a parler, E dist al rei: - Salvez seiez de Deu! De Sarraguce ci vos aport les clefs. Mult grant aveir vos en faz amener E XX hostages: faites les ben guarder! -	Da Gano a speta re Carlon notissie E ‘dcò ‘l tribùt dla Spagna, la grand tera. Pen-a ch’l’é fase ciair, già l’alba a l’era, A l’é rivà ël cont Gano al sicur. L’imperator matin prest l’é alvasse; Matutin e Mëssa ‘l re a l’ha scotà. Su l’erba vërda dnans soa tenda a stà. A ven Gano, ‘l traditor, fàuss, spërgiur; Con grand astussia a ancamin-a a parlé, E a l’ha dit: - Iv saluto ant ël nòm ëd Dé! I pòrto a voi le ciav ëd Saragossa. Un grand tesòr i l’hai fàit a voi mné E vint ostagi: feje bin guerné! -

- Si, ma a j’é nen ël Califfo an mes a lor! – a l’ha dit Carlon – Përchè? -
Ma Gano a l’era pì busiard che ‘n gavadent oltra che traditor! Vardé còsa a l’ha anventà për giustifichè la mancansa dël Califfo tra j’ostagi.

- E si vos mandet reis Marsilies li ber: De l’Algalifes ne’l devez pas blasmer; A mes oilz vi IIII.C milie armez, Ki l’en conduistrent tresqu’en la mer: De Marcilie s’en fuient por la chrestïentét Quë il ne voelent ne tenir ne guarder. Einz qu’il oüssent IIII liues siglét, Sis aquillit e tempeste e oréd: La sunt neiez, jamais ne’s verrez. Se il fust vif , jo l’oüsse amenét. -	- E ‘l valoros Marsili av manda a dì: Che pr’ël Califfo i deve pa arprocelo; Che quatsent mila armà, i l’hai vistje mi Con ij mé euj,giù fin-a al mar l’han seguilo: Marsili a lasso përchè la fé cristian-a Aceté e osservé a veulo pa. ‘Dnans d’avèj quatr leghe navigà, Tempesta e orissi a l’han le nav colpì: Mai pì i-j vëddreve, a son tuti nijà! Fussa stàit viv i l’avrìa mnavlo sì. -

- Va bin! Pijomla për bon-a. – a fà Carlon (che sota, sota a pensava che Gano a l’avèissa dovù cede quaicòs ant la tratativa con Marsilio) – Ma sto re Marsili a l’ha acetà dë vnì a Aquisgran-a a fesse batisé e a giureme fedeltà come vassal? -
E vërgognosament, Gano, a séguita a fortì ‘l fàuss anche sle promësse ‘d Marsilio.

- Del rei paien, sire, par veir creez: Qu’il vos sivrat en France le regnét, Si recevrat la lei que vos tenez: Jointes ses mains iert vostre comandét. -	Già sto prim meis sarà ancor nen passà, Che ant la Francònia chiel av seguirà, A arseivrà la les che voi osserve: Gionzend soe man a dirà ch’av veul serve. –

Òh, a la bonora! – a dis Carlon àussand-se an pé – Ringrassioma Dé! Brav Gano, i l’eve travajav’je pròpe bin sti miscredent. I l’avreve da part mia un bel premi! –
E antlora a së scaten-a la gòj an mes a l’esercit cristian:

Par mi cel ost funt mil grailles suner: Franc desherbergent,funt lur sumers trosser. Vers dulce France tuit sunt achiminez.	Mila trombe a son-o an mes cola armà Ij Franch gavo ‘l camp, a pronto le somà. Vers la Fransa a son tuti ancaminà.

S’ode a destra uno squillo di tromba
A sinistra risponde uno squillo.
D’ambo i lati calpesto rimbomba
Da cavalli e da fanti il terren.
Quinci spunta per l’aria un vessillo
Quindi un altro s’avanza spiegato.
Ecco appare un drappello schierato …

… E dapress tut l’esercit a ven.

Amen!
I ciamo ‘l perdon a nòstr Grand Alessandro Manzoni për avèj dovrà sti vers ëd na soa tragedia, ma i l’hai falo anche për onorelo! Eh si, përchè mach con la potensa dla soa poesìa a l’era possibil deje un toch onomatopeich e figurà a cost moment particolar dla nòstra conta: n’esercit che an granda alegrìa as pronta a lassé la tèra strangera pien-a ‘d pericoj e a ritorné ant la dossa patria amà.
I l’eve present le furmìe come che a coro a drita e a mancin-a, as tajo la strà, as fermo tocandse le antenne, a van e a ven-o e a l’é tut un furmiolé?
Ebin, ant ël camp dij cristian a l’era l’istess, ma a diferensa dle furmìe che a son mue, là l’aria a l’era pien-a ‘d vos: tut un ciamesse da sì e da là, ëd batue alegre, ëd gent che a cantava, ëd mulaté che a cristonavo përchè la mula a stasìa pa fërma e as lassava pa carié, d’invocassion dij ferì e dij malavi che a l’avìo pau d’esse lassà andarera, dij pior dle fomne musulman-e che a j’ero stàite pijà come ladrarìa ‘d guera e ades a vorìo nen esse bandonà a la vendeta dj’arabich che a l’avrìo lapidaje përchè contaminà dai rapòrt con ij cristian.
E peui a j’era la frenesìa dël pronté tuta la ròba da portesse dapress, cola sachegià ant le sità e ij borgh conquistà. Quaidun magara a riessìa nen a fela sté tuta ant la somà, sta ròba, e antlora:
- Òhi, brava gent, am vanso doi bej tapiss ch’i sai pa andova buteje. Se quaidun a-j veul i-jë vendo a bon pat.
- Fa ‘n pòch vëdde! – a-i dis un - Bej sti si? Ma s’a son tuti frust, mé car Rupert.
- A son frust mach na frisa an sij canton, ròba da gnente!
- E vàire ch’it na veule?
- Ma, it sas, i l’hai pijaje ant una bela moschea; a son ëd valor! Pròpe përchè it ses ti, Wilelm, it je lasso për tre tòch d’argent.
- Ti, Wilelm, daje pa dament – a fa n’autr – Rupert a l’è mach n’ambroion!
A sta mira ancamin-o a seurte ij cotej e boneur che da lì a passa n’uffisial che a-j fa pianté lì.
L’istessa còsa che a capitava ant ël camp dij cristian a sucedìa anche tra i maometan ëd Marsili. Lì però as prontavo nen për andessne, ma per tendje l’amboscà a la retroguardia ‘d Carlon quandi che a fussa rivà al pas ëd Roncisvalle an sij Pirenei.
Ant ël temp che l’esercit ëd Carlon as prontava për parte vers la Fransa, ij maometan ëd Marsili a son organisasse për tireje cola bela sorprèisa. Vedoma come:

Ant la lenga ëd Turòldo	Ant ël bel nòst lengagi
Paien chevalchent par cez greignurs valees Halbercs vestuz e lur brunies dublees, Healmes lacez e ceintes lur espees, Escuz as cols e lances adubees. En un bruill par sum les puis remestrent. IIII.C. milie atendent l’ajurnee. Deus! Quel dulur que li Franceis nel sevent!	Për le larghe vaj a cavalco ij pagan con j’usbergh vestì e le maje d’assel, L’elm anlià e le spa ferme a la sintura, jë scù a còl, le lanse pronte, a man. Ant un bòsch, sij mont, a son stermasse. Quatsentmila a speto l’ariv dl’aurora. Dé! Che dolor che ij Franch a sapio nen!

Ël nòstr brav poeta a parla ‘d quatsentmila soldà a caval stërmà ant un bòsch! A më smija na frisa esagerà anche se lassù, al pass, a l’é pien ëd foreste. Però manten-e stermà quatsent mila cavaj e quatsent mila òmo...

Ant ël camp dij cristian a l’è neuit. Carlon a deurm e an seugn a l’ha doe vision:
ant la prima chiel as vëdd mentre che a ten bin streita an pugn la sua lansa ‘d frasso. A riva Gano, ël traditor, che a-j la s-cianca ‘d brut d’an man, a la socrola con forsa vers ël cel tant che a volo via dle schege ‘d bòsch. Ma l’imperator as dësvija nen.
Ant la sconda vision chiel as treuva ant la capela dël sò palass d’Aquisgran-a e un crin anfurià a lo mòrd al brass drit. Sùbit a riva ‘d corsa anche un leopard che a fa per campesse contra Carlon, ma dal fond dla sala a riva ‘d corsa e a saut un levrié che a mòrd a n’oria ‘l crin e a-j la dëstaca, peui as franda contra ‘l leopard e a combat con chiel. Anche dòp sto seugn Carlon a seguita a deurme.
An col temp là as dasìa motobin d’amportansa ai seugn che a l’ero tenù come segn premonitor nen come adess che a servo mach për tiré fòra ij numer dël lòt. Se Carlon a l’aveissa contaje ste doe vision a quaid’un dij sò sivalié pì fidà con tuta probabilità a podìa evité…. Ma andoma për ordin.
A l’alba ‘d col di tuti ij Franch a son pront për parte e al segnal dl’Imperator l’esercit dij Franch as buta an marcia. Carlon a ciama davzin a chiel ij sò comandant: prinsi, cont, baron e vëscov e a-j dis:

Ant la lenga ëd Turòldo	Ant ël bel nòst lengag
“Veez les porz e les destreiz passages: r me jugez ki ert en la rereguarde.” Guenes respunt: “Rollant, cist miens fillastre, N’avez baron de si grant vasselage.”	“I vëdde ij pass e jë streit passagi: a la retroguardia serne voi chi buté.” Gano a rispond: “Orlando, fieulastr mé. N’eve gnun baron pì pien ëd coragi.”

“Ciapa lì! La vendeta a l’è fàita!” a pensa drinta ëd chiel Gano. “Ti it l’has fame fé bruta figura davanti a l’imperator quandi che për la flin-a ch’i l’avìa a son drocame baston e guant da le man? Adess it pagheras costa e tute j’autre ‘d prima. Balengo!”
Orlando a l’era ‘l comandant pì car a Carlon e an pì a l’era sò novod e sentend che Gano a lo indica, mach për gramissia, come responsabil dla retroguardia, posission assé pericolosa, a lo varda malament e lo apòstrofa durament:

……… ……..” Vos estes vifs diables. El cors vos est entree mortel rage.	…………… “ I seve un demòni vivent a l’è intràve ant ël còrp na furia ‘d mòrt.”

Son a l’è lòn ch’an conta nòstr brav monio Turòldo, ma rasonandje ansima un a peul dì: “Ma a l’era nen Carlon ël capòcia ‘d tuti? Donca, se a vorìa nen che sò car novod Orlando a fussa butà a la retroguardia për la pericolosità dl’incarich, a podìa fortì che col incarich a dovèissa esse dait a quidun d’àutri. Anche a Gano che a chiel a l’era pa tant simpàtich. Probabil che la verità a fussa che, sì a-j dëspiasìa che Orlando a fussa stàit designà për st’ancombensa, ma d’autra part a savìa che mach chiel a sarìa stait bon a protege l’esercit a le spale.” I seve d’acòrdi?
Veddoma adess quala ch’a l’è staita la reassion d’Orlando vers sò parastr Gano.

Li quens Rollant, quant il soït juger Dunc ad parled a lei de chevaler: Dunc ad parled a lei de chevaler: La rereguarde avez sur mei jugiet!	Ël prinsi Orlando quand l’è stàit sernù come un ver cavajer a l’ha parlà “Sgnor parastr, tant car i devo avèive. La retroguardia i l’eve a mi assignà!

Peui a giura che a dësfenderà fin-a a la mòrt, se necessari, tut lòn che a dev protege essend a la retroguardia. A pijeran nen ij sarasin nì cavaj da sela, nì muj, nì sòme nì d’autra ròba che ste bestie a traspòrto:

Quë as espees ne seit einz eslegiét. Guenes respunt:” Veir dites, jo ‘l sai bien.”	Se con spa a sia nen prima conquistà. Gano rispond: “Ver it dise, mi lo sai bin.”

Come a dije: “I lo sai pro che a finirà parej. A l’è bin për sòn che i l’hai indicate come comandant dla retroguardia.
E anlora Orlando che a l’era na testa anvisca, ma pròpe fòl a l’era nen e a l’avìa capì ‘l gieugh ëspòrch ëd sò parastr, a-j crija an facia con në scat ëd ràbia:

“Ahi! culvert, malvais hom de put aire, Quias le guant me caïst en la place, Cuma fist a tei le bastun devant Carle?”	Ehi! strasson, gram fieul ëd bon-a dòna it chërdìe ch’am drocheissa an tera ‘l guant, come a ti ‘l baston davanti a Carlo?”

E për sbefié ancora ‘d pì Gano, Orlando a-j dis a Carlon ëd deje l’arch che l’imperator a ten an man e a vëddrà che gnun a podrà rij’je d’apress come a l’han fait j’autri comandant con Gano quandi ch'a l’è drocaje d’an man ël baston che Carlon a l’avìa sporzuje.

Li empereres en tint sun chef enbrunc, Si duist sa barbe e destoerst sun gernun, Si duist sa barbe e destoerst sun gernun,	L’imperator a ten la testa bassa, as seulia la barba e as tòrs ij barbis, peul nen fermé ‘l pior che da j’euj a-j cala.

Da sta mira an avanti ël lìber a conta le vicende dle bataje che a son combatusse al Col du Roncesvalles an sij Pirenei tra la retroguardia dij Franch, vintmila òmo comandà da Orlando e j’arabich comandà dal re Marsili.
La conta an dis che con Orlando a j’era ‘dcò sò grand amis Olivieri, fratel d’Alda la morosa che Orlando a dovìa marié e vàire d’àutri nobij sivalié abij a manegé spa e lanse, arch e frece. Con lor a j’era anche l’arsivëscov Turpin brav tant a benedì che a combate.
A l’è staje na prima bataja con l’avanguardia dl’esercit dij pagan vinta sensa gròsse perdite da Orlando e ij sò peui, mentre che a riordinavo torna le file për prontesse a fermé ‘l gròss dl’esercit nemis, Olivieri a l’ha vist rivé su da la pianura un numer smisurà ëd sòlda e d’òmo a caval. Anlora a l’ha pregà për bin tre vòlte Orlando ëd soné l’Olifante, ël còrn ëd guera, për avertì Carlon dël gran pericol e che a tornèissa andaré con d’àutri soldà për giuteje. Për tre vòlte Orlando a l’è rifiutasse ‘d ciamé l’agiut dl’imperator disendje a sò amis che ciamé agiut a l’era nen n’assion da coragios. A l’han pro resistù e combatù con glòria e onor Orlando e ij sò, ma a la fin, da vintmila che a j’ero a son restà mach an sessanta. Adess Orlando a cala da so caval Vegliantino, a posa a tera Durlindan-a, la soa spa, e as decid a soné l’Olifante. Olivieri dal sò caval con an man Altachiara, la soa spa, a lo arpròcia ‘d brut:

Ço dist Rollant: “Forz est nostre bataille! Jo cornerai, si l’orrat li reis Karles.” Jo cornerai, si l’orrat li reis Karles.” Quant jel vos dis, cumpainz,vos ne deignastes.	Parej a dis Orlando: “Gròssa bataja! I sonerai ‘l còrn, a sentirà re Carlo.” Olivieri a-j dis: “ L’è nen da vajant! Quand i l’hai div’lo, compagn, l’eve dit nò!

E peui a-j dà la, metafòrica, cotlà final:

”Par ceste meie barbe, Se puis veeir ma gente sorur Alde, Ne jerreiez ja mais entre sa brace!”	“Për costa mia barba, s’i peus arvëdde mia gentil seur Alda, iv cogereve mai tra ij sò brass!”

Quand che Orlando, ch’a resta sorprèis da sta mnassa che a së spetava nen da n’amison come Olivieri, a-i ciama ‘l përché dë sto rancor vers ëd chiel, la risposta ‘d sò amis a l’è na bela lession ëd comportament. I v’la smon-o sì dapress.

Original	...e disomlo an piemontèis
E il respont: “Cumpainz, vos le feïstes, Mielz valt mesure que ne fait estultie. Franceis sunt morz par vostre legerie; Jamais Karlon de nus n’avrat servise Se .m creïsez, venuz i fust mi sire; Ceste bataille oüsum faite u prise; U pris u mort i fust li reis Marsilie. Vostre proëcce, Rollant, mar la veïmes!	përchè ‘l coragi a l’è nen folìa: A val pì esse misurà che superbi. I Franch a son mòrt për vòstra legerëssa; Carlo da noi a l’avrà pì nen servissi. S’i l’avèisse scotame a sarìa sì; sta bataja i l’avrìo sicur vinciula, o pësoné o mòrt sarìa Marsili. Vòstr orgheuj, Orlando, l’è nòstr maleur!

L’arsivëscov Turpin, vist ij doi che a ciocavo ‘d brut, as davzin-a a lor e a j’arpròcia:

“Sire Rollant e vous sire Olivier, Pur Deus vos pri, ne vos cuntrlïez! Ja li corners ne nos avreit mester, Mais nepurquant si est il asez melz.	Sgnor Orlando e voi sgnor Olivieri, Iv prego për Dé, contrarieve nen! Soné adess ël còrn pa an serverìa, Però a l’è motobin mej sonelo.

E a-jë spiega ‘l pëchè a l’è mej sonelo l’istess:

Venget li reis, si nus purrat venger; Ja cil d’Espaigne n’en deivent turner liez! Nostre Franceis i descendrunt a piéd, truverunt nos e morz e detrenchez; Si nus plurrunt de doel e de pitét, Enfüerunt en aitres de musters; N’en mangerunt ne lu ne porc ne chen.	Ch’a ven-a ‘l re e an vendicherà; Sti spagneuj a torneran nen content! Ij nòst Franch dësmonteran da caval, e an troveran mòrt e fait a tòch; an butran ant le cassie carià an sij muj, a pioreran su noi ‘d deul e pietà ”luv, crin o can an mangeran nen.”

Orlando antlora a taca a soné l’Olifante e a son-a a son-a sempre pì fòrt fin-a che adiritura a së s-ciapa, për lë sfòrz, na ven-a e ‘l sò sangh a cola anzora a col che a l’ha a còl: sangh dij tanti nemis che a l’ha massà!

Carlon a sent ël son dël còrn Olifante e a capiss che Orlando a lo ciama përchè a l’è stàit assalì da j’arabich. Donca la promëssa che Gano a l’avìa riportaje da la soa mission ant ël camp ëd Marsili a l’era un truch, pes, un tradiment. A capiss anche che Gano a l’è un traditor përchè, con dle scuse, a veul convince ‘l re che col son ëd còrn a ven da cassador che a fan na batua. E quandi che l’imperator a-j fa noté che chiel a conòss bin ël ton dl’Olifante e a l’è sicur che a l’è Orlando che a ciama, Gano a serca ‘d feje chërde che sicome Orlando a l’è na testa mata probabilment a l’é ancamin che as dësmora sonand an alegrìa.

A la fin Carlon a decid ëd torné andaré con sò esercit për porté agiut a Orlando, ma prima a fa pijé Gano da le guardie, a-j gava minca titol dignitari e a lo afida ai sò cusiné con l’ordin ëd lasselo an man a la plebaja, ch’as diverta un pòch, e peui grupelo a caden-a come un can. A sarà peui processà na vòlta rivà a palass a Aquisgran-a e condanà a mòrt. Carlon a torna al pass ëd Roncisvalle, a dà bataja a Marsili, a lo bat e a vendica ‘l novod Orlando e tuti i dodes “pari” ëd Fransa che a son mòrt ambelelà!

Ij còrp d’Orlando, d’Olivieri e dl’arsivëscov Turpin a ven-o portà a Aquisgran-a. Tuti j’autri a son sotrà an sël pòst.

An costa mia riletura i l’hai nen parlà dij vers che a descrivo le bataje che a son tanti e anche bej, ma i l’hai proponuve mach lòn che a riguardava la vicenda dël tradiment. Un dì, forse, i farai n’autra rivisitassion dla conta për parlé dle bataje e dje scontr an arm, dj’esercit e dij comandant.

- - - -

I son gavame la curiosità d’andé a vëdde ij pòst andova a l’è staje la bataja. Ël pass ëd Roncisvalle a l’è bastansa plà, ma a lo circondo foreste satìe, bon-e për fé n’amboscà. La strà, ancora adess, bele che a sia asfaltà, a l’è streita e pien-a ‘d curve. Figuromse a col temp là! Ancora pì bruta a l’è la discesa vers la Fransa: antorzùa come na serp e strèita an mes a due muraie ‘d ròcia. I podoma ammaginesse la lentëssa ‘d marcia dij cariagi, dij muj e dj’armà mentre che a calavo a val vers la pianura.

Ant ël leu andova a l’è staje cola famosa bataja a j’è un mònumet a ricòrd e pòch pì sota, caland vers Pamplona, a s’ancontra un borgh, Orreaga. Lì, da fianch a la strà, a l’han fàit na sòrta d’ossari an pera butà sota na capela sarà da na grata ‘d fer.

Chi a l’avèissa veuja d’andé a visité coj pòst, magara mentre che a và a vëdde la festa dij tòr a Pamplona a peul pijé l’autostrà A 64 da Tolosa e seurte a Berenx (61 km. dòp Pau). Da lì continué an sla statal D933 vers Salies de Bèarn e dòp pì o meno 85 km., passand am mes a na bela campagna con colinëtte as riva a Saint Jean Pied-de-Port d’andova a taca la salita për ël Col du Roncesvalles (Puerto de Ibañeta an ëspagneul).

Un chilòmetro e mes pì sota, vers Pamplona, a j’è Orreaga e da lì a Pamplona a-i son ancora na sinquanten-a ‘d chilometri.

Ël test che i l’hai e d’andova i l’hai sernù ij toch che i l’hai cità a l’è:

LA CHANSON DE ROLAND L’EDITION D’ART H. PIAZZA - Paris

Salve (Shò) Valtingojer