Pier Luis ëd Barban/Tla dago mi l'Amèrica

Tla dago mi l'Amèrica

Stòria 'd na famija

“AN PRINSIPI”

Ades as costuma tant parlé dl’Argentin-a, specialment da quàndi a l’han fait Papa ël Vësco ëd Buenos Ayres Bergoglio ch’a l’è ‘n pòc ëd rassa “monfrin-a”. Ma i l’hai dcò mi ‘na stòria da conté ch’a riguàrda l’America e la mia famija, da part ëd Mama.

Luis Ross (Luigi Rosso) a l’era nà ant ël pais d’Avrùa an Provincia ‘d Turin. “Avrùa s’a l’è tant bin piantà, piantà su cole ròche ch’aj passa ‘l Pò da dlà” a cantava ‘na canson veja. Avrùa ò Verùa as treuva pròpi ans le Colin-e dël Pò, nen lontan dal Monfrà. El pari ëd Luis, ch’as ciamava Isidòr, l’avìa portà sto fiolin a Turin quànd a l’era ancora cit, e j’ero stabilì-si ant le Basse ‘d Dòra, davsin a cola gròssa cesa che l’avia fait costruì Don Bòsc: la cesa ‘d Maria Ausiliatrìs. Isidòr, Ginòta, soa fomna, e Luis j’ero andait a sté an doe stanssiòte ch’a fasìo babòja ant ‘na trassa an comun, con la scala an comun e ‘l “còmod” an comun con… doj ò trè àutri alògg dla cà.

Isidòr a travajava ant una fabrica andoa a fasìo: teile e stòfe, e Ginòta a j’era al servissi ‘d na vejòta an contrà ‘d Pò. Luis as trovava sovent con Don Bòsc an col cortil andoa le masnà a giugavo e a fasìo ‘d rabel. Lì as ciamava, e as ciama ancor’ades: l’oratòri ‘d Valdòc. Quànd anterogavo d’andoa a jera, nòst Luis a rispondìa “Mi i son dël Pais d’Avrùa, e i ven-o da la Borgà ‘d Colëgna… borgà dij Ross”. A Colëgna, ëd Ross, aj na j’era tanti: quìndes ò vint famije. L’avìo fin-a dovù deje në stranòm a sti Ross; lolì për distìngui da che famija a fusso originari. A j’era “Ij Monarca”, Ij “Fùria”, ij “Zena”, ij “Pantalon”, ij “Vuagnànt”.

COLEGNA

Colëgna, coj temp-là, l’era ‘na frassion gròssa. A j’era: la scòla, la cesa, ‘na botega. Maestra Galard a pensava a le vint masnà dël Borg, e ‘l Preivi, don Bastian, a le anime dij borghigian. El Parco ёd Colёgna l’avìa ‘l titol d’Arciprete e l’era la sgonda autorità religiosa dël Pais, subit dòp ël Vicari che a stasìa a San Gioan d’Avrùa.

Che ‘l Preivi ‘d Colëgna a lo ciameisso Arciprete a jë andasìa nen giù al preivi ‘d San Gioan, e cioè al Vicari ch’as ciamava don Milio, massima autorità religiosa d’Avrùa. E lolì a dëstorbava dcò j’àutri preivi dël Pais. An tut ël teritòri ij preivi j’ero set!

Ma tornoma a l’Arciprete don Bastian. El nòst sant’òm a scrivìa an un libron tute le masnà ch’a nassìo ant la circoscrission dla Paròchia ‘d Colëgna: con tant ëd nòm, cognòm ò nòm ëd famija, e stranòm… për nen sbalié-si. Mac ch’a l’era costumà a svriv-je an latin: për esempi ij “Blin” a dventavo “De Bellinis” e ij “Ross”… ”De Rubeis”.

Mè grand, anti j registr ëd don Bastian a j’era nà come: “Aloisius de Isidorus De Rubeis dictus de Monarca”.

Na curiosità, për pòchi dì, mè nòno l’era nà ant ël Regn ëd Sardegna përchè l’Italia a j’era ancora nen. Ma Italia ò nen Italia, lon ch’aj mancava pa, l’era la miseria.

Dventà grand Luis, con un pòc dë studi e tanta bon-a volontà, a l’era intrà ant ij Carabinié dël Rè. E dato ch’a l’era àut doj meter l’avìo manda-lo a Roma a fé servissi ant ij Granatié. Inùtil dì che ant ël mèntri la Capital l’era pi nen Turin, ma ‘l Ré e la Famija Real a j’ero trasferì-si a Roma.

COLEGNA-TURIN-ROMA

Luis l’era donca andait a Roma con tuti ij Savòja. Ma noi i tornoma a Turin. Ginòta, la mari ‘d Luis, l’era dla famija dij Viton e a vnisìa da Servòj (sempi ‘na borgà d’Avrùa) e l’era restà sola dal moment che ‘l fieul a l’era a Roma e sò òmo Isidòr a l’era mòrt. Chila-sì l’avìa pensà d’andé sté a Colëgna, ant la cà dij Ross, ma an bele-lì a j’era pi nen pòst për Ginòta e donca as tratava ëd torné a Servòj e così a l’ha fait. Ma dato che an cola borgà a j’era un vido ch’as ciamava Mario Còlmo e che l’avìa nen avù ‘d famija, Ginòta l’ha pensà ben ëd marijé-lo. Mè grand alora a l’ha trovà-si trè bei fradlastr: Nino. Camilo e Giusep, tuti con ël cognòm Còlmo, ma moto ben pi giovo che chiel. Grand Luis, an prenssipi a l’era entusiast ëd sò travaj, e cioè fe-je la guàrdia al Rè. A contava che un dì l’avìa fin-a parla-je, naturalment an Piemonteis, lenga che Vitòrio Emanuél a conossìa bin. Ma peu, con ël temp, la dissiplin-a e l’ambient aj piasìa pi nen tant, alora Luis a l’era tornà a sò Pais, ant la borgà ‘d Colëgna. Për vagné-si ‘l pan andasìa an giornà ant ij possediment ëd tòta Sapin ò ant le proprietà ‘d Gioanin dël “Furia”e a durmìa ant la stala dij “Cioriss”. Ed vòlte andasìa a Servòj a trové soa Mama Ginòta. Ant la strà che da Colëgna a va a Servòj a j’è le cassin-e dë Scandolera, ‘na borgà fòra dal mond, an mes ai bòsc. Lì a j’era la cà dij Sivràsc andoa aj vivìa Bertin dij “Bertin” con soe fije: Clarin e Marjin, as conta ch’a fusso le pi bele tòte dij dintorn. Marjin a l’era nen tant granda, ma j’era decisament bela: euj neir, e cavej long e riss. Luis a l’avìa comensà a “parlé-je”, come as fasìa anlora, e Marjin aj dëspiasìa nen compagnè-se con st’òmo grand e distint. Ma a j’era un problèma: sta fija a l’avìa disdeut ani meno che Luis. El papà ‘d Marjin jë smijava nen tant lògic che la fija a marjeissa n’òmo ëd na certa età.

AMERICA AMERICA!

E aj disìa: “Se të sposi n’òmo pi vej che ti, tl’has quàsi la certëssa ëd diventé vidoa, ò tard ò tòst. Bertin Sivrasc a l’era ‘l pari ‘d Marjin e Clarin, lolì i lo savoma già, e as pretendia ëd tiré avanti sò travaj da campagnin con soe fije, dal moment che l’era restà vido. Ij so frej j’ero emigrà tuti an Fransa e sta pòvra cassin-a andasìa a la bela mej. Luis Ross, ël nòno, a pensava ‘d lassé ‘l Pais: andé an Franssa ò n’America. E vist che ant l’ora tanta gent d’Avrùa a l’era già partìja për l’America, e precisament n’Argentin-a, dcò Luis e a vorìa andé sté là giù. Dit e fait l’era emigrà a Mar de la Plata. Nòno Luis l’avìa trovà sùbit un travaj a Buenos Ayres ant ‘na tenùta dë në s-gnor ch’a vnisìa da la Toscan-a: un ch’as ciamava Devòto.

Chiel-sì l’avìa dcò costruì un vilagi ch’a lo ciamavo Villa Devoto (“Viglia” Devoto an Castilian e “ Vigia” Devoto an ël dialet local), sto pais as trovava pen-a fòra ‘d Buenos Ayres. Luis l’era stait ant ij carabiniè e alora l’avìo daje l’incàric ëd vigilé ans la sicurëssa ‘d “Vigia Devòto”, a sò comand a j’era quàt vigilant. Le còse andasìo bin, ma Luis a pensava sempre al sò Pais ëd Colëgna, a sò cioché, a soa bela Marjin.

Pijà un congé ‘d trè meis, l’era tornà an Piemont për vëde Marjin. E dato che la lontanansa l’è come ‘l vent ch’a dëstissa ij cit feu, ma che alimenta coj gròs, l’avìa ciamà a pari Bertin, për l’ultima vòlta, ëd pijè soa fija come sposa. Bertin l’avìa daje ‘l consèns. La soréla Clarin ant ël contemp l’avìa fait un bel matrimòni con ël farmacista dël Pais, che a l’era nen un sant, ma l’era ric. Bertin, da sol aj la fasìa pi nen, alora l’avìa studià d’andè a Camoran ant la cassin-a dla sorela, andoa a j’era pan e pitanssa e ‘l travaj a mancava nen. A sto ponto Luis e Marjin as marìo e a parto për l’America. Lì a l’era tut pi bel e së stasìa verament bin, almen ant ij prim temp.

Antant j’era cambià-je ‘l sécol, ël mond l’avìa comenssà a trové-se ant ël 1900 e aj girava le prime automòbil. Devòto l’avìa catà la prima Fòrd ch’a vendìo n’Argentin-a e Luis aj fasìa companìa për le strà dla Pampa.

Nòno Luis l’avìa fin-a amparà a guidé-la, ëd vòlte a fasìa da autìsta a sò padron. Ij doi a giravo moto ben, as dis ch’a fusso andà fin-a an Brasil e dcò an Patagònia; ma ògni sent chilòmetri as fërmavo ant le sità e anti ij vilagi dël Sud-America. Coj vilagi fait con le cà ‘d bòsc tute ‘n fila, long la strà, e an sle pòrte ( dë ste ciaborne) a fasìo babòja le face dj’indios, face un pòc sorpreise e sbaruvaje che at guardàvo ‘d brut…j’ero terorisà da le automòbil!

A Rosario e Santa Fé, doe sità dl’Argentin-a, j’era tanti Piemonteis, ch’a vnisìo da le part ëd Coni ò da Pinareul. A parlavo tuti Turineis e tra ‘d lor as capìo bin. Grand Luis e Monsù Devòto suèns a j’ero anvidà dai campagnin d’un-a Hacienda lì-davzin. Costi a j’ero metà d’origine piemonteisa e metà spagneula. L’invit a capitava quàndi as fasìa la “cosecha” ch’a sarìa peu la racòlta a fin dla stagion. An cola ocasion as cusinava l’”asado” ch’a l’è l’aròst cheuit an sla brasa. Ij piemonteis a portavo ‘l vin e ‘l pan, le fomne a fasìjo andé la cfin-a a la matin dël dì dòp. Ed vache aj na j’era tante, ma la carn l’era dura e j’andasìa dij dent robust për mangé l’asado! L’era mej caté dla polaja e fé beuji ‘l galucio con le erbe e con ij gust che n’Argentin-a a mancavo nen. Peui a j’era dle sàusse che le fomne a fasìo an continoassion: un pòc tramandà da la tradission piemonteisa e un pòc da la costumansa local. Le sàusse piemonteise j’ero ‘n pòc salà con tanta siola e aj; le sàusse argentin-e e j’ero pi dosse. Lon ch’a tormentava l’Argentin-a a l’era col vent dël meis ëd luj ch’a spirava dì e dì che lor a ciamavo tormenta ‘d Santa Ròsa.

A Natal a s’andasìa a fé ‘l bagn al mar. Sì perché le stagion lì a son tut ël contrari da l’Euròpa. N’Argentin-a, a Luis e Marjin, a j’era naje trè masnà: Camila, Clarin e Oscar. Ij mè doj nòno j’ero ben content dë sti trè fieuj. Marjin e Luis, con ij trè fanciòt, a j’ero adatà-se a vivi ant un-a sità ch’a vnisìa sempi pi gròssa… con tante contrà, vial e tranvaj (el ferro-carril) ch’a colega ‘l centro con le periferie. A j’era dcò la scòla, an col borg ëd Buenos Ayres, ‘na scòla neuva con tante fnestre e ‘n cortil con l’erba bela vërda. An mes al cortil na pertja àuta àuta con la bandiera bleu con ël sol ëd l’Argentin-a. Camila, Clarin e Oscar andasìo scòla lì. Mac che an bele-lì a mostravo an Spagneul. Le nòstre trè masnà l’avrìo dësmentjà ‘l Piemonteis, e fòrse, un dì, sarìo dventà dij brav Argentin.

EL CIOCHE’ ‘D COLEGNA... IJ ROSS A TORNO!

Mama Marjin però aj parlava sempi an Piemonteis, aj tenìa che soe masnà as ricordeisso ëd col cit Pais lontan… suèns aj parlava dcò dël cioché ‘d Colëgna! E l’è pròpi col ciochè che Marjin podìa nen dësmentié. An tanti ani l’avìa sempi pensà al son ëd cole ciòche… a disìa: “J’è gnun-e ciòche al mond ch’a son-o ben come le ciòche ‘d Colëgna”. Còsa aj sia capitaje verament, i lo savroma mai. An certo ponto la famija dij Ross a torna n’Italia.

Ma alora: së stasìa mej n’Argentin-a ò n’Italia? A l’era bi bel sté a Buenos Ayres ò ant ël Pais d’Avrùa? Ma ij Ross a torno pi nen a Colëgna, andoa a j’era pi nen ël pòst, ma pròpi a Avrùa, a doj pas da la Comun-a. Con ij pòchi sòld rimedià da l’aventura american-a, a cato ‘na cà al Valentin d’Avrùa ch’a sarìa peui la borgà pricipal dël Pais. Pi che ‘na cà a l’era në stanssion gròs, come cole sale andoa as radun-a ël consej comunal. Sta gròssa stanssia a fasìa da camera da let, da sala a mangé, da salòt. Ant ël sotascala l’avìo ricavò ‘na cusinòta e, cosa unica an tut ël pais, a j’era dcò ‘l ces (ch’a lo ciamavo anche ‘l còmod) andrinta a cà, ricavà da ‘n crotin. Al pian teren j’era na cita stala e al pian superior un granè. “Lì at peuli fé n’àutra stanssia” così l’avìo dije quànd l’avìa fait ël rògito. Ansema a la cà a j’era dcò dij fassolet ëd tera an sà e an là për le campagne lì-antorn. Trè pian, ma ‘n local sol… abitabil për sta famija che n’America a l’avìa nen fait tanta fortun-a. Ma l’afolament ëd cola stànssia a dura nen tant: Luis a meuir antorn al 1930, Camila a va studié da le seure a Rivareul, ant ël Canaveis. Clara a part për un pais dël Monfrà, andoa l’avìo ciamà-la a travajé ai j’ufissi comunal (ma a continoa a studié da ragioniera) e Oscar, ch’a l’è pòc pi che masnà, a studia dai Salesian a Turin, e beli ch’a l’è pòver, a l’è sempi ël prim dla classe.

GUERA CIVIL

Camila a sarà maestra, con n’an d’antìcip. Ma ‘l pòst lo treuva ant na scòla rural dël Bieleis, lontan da cà. Clarin, na vòlta ragioniera, a finirà a Ivrea an la fabrica”Olivetti”. Clarin e Camila a cantinoeran a giuté economicament Oscar che antant a l’ha finì con lode le superior e a studia a l’Università ‘d Turin. Soma quàsi rivà a la sgonda guèra mondial. Oscar l’ha trasferì-si a Parma a l’Academia Militar: a veul dventé ufissial. Venta dì ch’a ries fin-a ben e ij sò superior a lo propon-o për ël grado ëd sot-tenent e peui tenent e l’incaric lo treuva pròpi lì ant la caserma dl’academia ‘d Parma.

Ij temp a cambio: aj riva l’ordin d’andé n’Albania con l’esercit italian.

Ma a finis nen lì, an col luj dël 43 Mossolini a ven arestà e ij Tedesc as fido pi nen dl’Esercit Italian, anche përchè ij soldà son restà për metà sensa ordin (al nòrd) e metà con j’American (al sud).

Ij Tedesc son nen tant tëner con ij “traditor” italian. Le caserme dël Nord-Italia a son circondà dai panzer dla Germania e Ij soldà ven-o mandà tuti a Veròna për intré ant la Republica Social e coi ch’aj pias nen a finisso përzoné an Germania. Aj gira dcò la notissia che chijdun sia stait fusilià tacà le muraje dle caserme: sensa tanti compliment. A Parma ij soldà dël Reich son mac tranta ò quarànta, ma son ben armà e decis a pijè an man la sitoassion. An caserma j’è lordin ëd nen bogé e consegné j’armi a l’Esercit d’Hitler. Ma tanti soldà a decido ‘d consegné pròpi gnente. As buto d’acòrdi ‘d lassé la caserma beli veuida. Al dì dòp, quànd aj riva ij Tedesc a treuvo pi gnente: né soldà, né armi.

Oscar l’è andà su për le montagne e, a neuv ore dla matin dël dì dòp, quànd ij panzer a rivo a l’academia, nòst barba Oscar Ross l’è già ant ël versant dla Liguria dle montagne dl’Apenìn, e as na va fin-a a Recco.

Vojàutri i direi come mai a va a Recco?

Venta ch’i sapji che Oscar l’avia consù ‘na fija ‘d Recco e për un pòc ëd temp aj j’era ‘na certa simpatia tra ij doj; peui l’avìo lassà-se, ma l’avìo ancora scrivù-se quài vòlta. Mariolina a òspita Oscar për doj dì, peui aj fa capì ch’a peul essi pericolos, ël Podestà Montòja a fa ìl censiment ëd tuta la gent: cà për cà, e a manda j’elenco al prefet ëd Genoa. Con un treno Oscar a riva fin-a a Lissandria, quànd ël treno a ralenta, për intré an stassion, ël nòst brav fieul a sàuta giù e as na va për la campagna: la stassion l’è pien-a ‘d soldà tedesc! Un camion gentilment lo porta fin-a a Gran-a ant ël Monfrà. E da lì, a pé, a riva fin-a Avrùa. Marjin, ch’a savìa pi gnun-e neuve për dì e dì, lo ambrassa, aj pronta doj tajarin e lo buta a deurmi: doman as vedrà.

El Podestà d’Avrùa l’era peui nen tant gram: a savìa sempi tut ëd tuti, ma a fasìa finta ‘d nen savej.

Però j’era le spije dij fassista e dij tedesc ch’as dasìo tant da fé. La Mentina a controlava le famije e a riferiva a sò amant Bernard che a fasìa l’ispetor dla milissia dla Republica ‘d Salò ò Republica Social e ‘l cap manipolo a l’era Michel Tòrre che, bele se con idee diverse, a l’era amis d’Oscar.

A venta pensé che ‘d vòlte, quànd a j’è ‘na guera civil, ël confin tra noi e ij nemis a l’è nen tant facil da capì.

LA REPUBLICA SOCIAL – IJ PARTIGIAN

Ant ël gir d’un meis a buto fòra trè manifest për ciamé ij giovo a l’esercit dla Republica, Ma gavand ‘na discussion feròce tra Michel Tòrre e Oscar, gnùn aj dis gnente a nòst giovo ufissial. A j’ero dësmentià-se dël zio? Nen pròpi. Al second meis a j’era rivaje dël vos da fé atenssion e peu l’avìa fasse viv Paulìn Balagna (un pòvri diav che ij fassista a mandavo an “avanscopérta” për avertì le teste càude…inùtil dì che Paulìn j’era un brav fassista! ). Na curiosità: Paolo Balagna l’è peui dventà simpatisant dij partigian e peui comunista militant dòp la guera.

Guàrda peui come a va ‘l mond! Oscar as dësvija come ant un brut seugn e a decid d’andé ant ij bòsc ansema ai partigian. Ant ël Pais a j’era un ch’aj ciamavo René a sonava ant un-a orchestrin-a ch’a s’esibiva ant le balere. L’avia fin-a anventà ‘na canson ch’a fasìa “Adiamo a Cu… andiamo a Cu…. Andiamo a Cu-ba, dove si tu….dove si tu….dove si tuba!”.

Naturalment lo ciamavo tuti René detto il“Cuba”. Costì a fasia da tramite coj Partigian: tuti lo savìo, ma gnun aj disìa gnente. Oscar a va trové ël Cuba e sùbit dòp a sparis con ij Partigian dla Brigada “Autònoma Monferrato”.

J’AREOPLAN DJ’ AMERICAN

Un-a dle atività che la brigada Autònoma a fasìa con tant impegn a l’era ij contat con j’American. Për la verità come aj fussa verament costi contat mi i sai nen spieghé-lo; ma j’American e j’Ingleis a savìo tut di partigian e aj mandavo da mangé e d’armament. El sistema l’era peui gnanca tant dròlo.

As tratava ‘d fè dij signaj particolar aj areoplan militar e peui buté-si d’acòrdi andoa ritiré lon ch’aj mandavo “dal cel” ij soldà Aleà pёr le bande partigian-e.

Coj dla “Monferrato” l’avìo atressà un camp davzin a Salugia ch’as treuva an Provincia ‘d Versej. Lì, pen-a ch’a vnisìa scuri, a viscavo dij feu e stendìo dij linseuj bianc pёr tera. Vers mesa-neuit aj passava j’areoplan a bassa quòta ch’a campavo cassie ‘d monission, galёte nutriente, cicolata e formagg stagionà.

Subit dòp ij “lanci” ventava dëstissé tut e portè via ògni sòrt ёd ròba pёr nen fé-se vёde dai tedesc.

Tut ёl material andasìa portà fin-a a le rive dël Pò e da lì an sle colin-e andoa sё scondivo ij Partigian. J’ero almeno ‘na quarante-na ij “portator” ch’as ocupavo dij lanci american e quìndes ò vint partigian ch’a scortavo ij portator. Rivà a Cressentin ventava passé ёl pont an sёl Pò che a j’è tra Cressentin e Avrùa e lì a j’era ёl passagi pi pericolos.

El pont a l’era pressidià da na camionёta ‘d Tedesc ò da trè ò quàt fassista, ma nen sempi. Diverse ore dёl dì e dla neuit a j’era pròpi gnun ò pura a smijava ch’aj fussa gnun! Cola seira ansema ai portator e ai partigian a j’era dcò barba Oscar che as fasìa ciamé “Stival” con sò mitra d’ordinansa.

Ij portator l’avìo già scondì tuta la roba dedlà del pont e a comenssavo andè su pёr la stra ‘d “Callian”, ij partigian a j’ero an retrovia a controlè che tut a ndeissa pёr ёl mej. Cola seira a j’era gnun-e guàrdie ans ёl Pont,

NA BALOTOLA VAGANTA

almeno fin-a cola benedeta ora…a trè meno ‘n quàrt ëd neuit. Pròpi an col moment aj riva ‘na machina “civil” da Gabian e fin-a lì gnende ‘d dròlo. Mac che ansima a j’era trè òmni armà: sicurament dij fassista. Sti trè a taco a sparé aj partigian che a j’ero an fond a la fila. Ij partigian a rispondo al feu e la machina a va finì ant un arian tacà la stra. Oscar a spara ancora chij colp e anvida tuti a scond-se e andè su pёr ij bric. A sarìa andaita ancora bin s’a fussa nen che un ёd coj òmni armà d’an mes a la pàuta, l’aveissa nen comenssà a sparè com-si-sìa an pòc dsà e dlà. Na balòtola a sàuta ans la strà e a va colpì ‘na gamba ëd barba Oscar. Zio a sent un brusor teribil ant ёl ginoj, ma a contìnua a marcè fin-a al “Mompiòla”. Tut sùbit a smija ‘na còsa da pòc.

Na brava dòna dla borgà ai fassa la gamba. Dcò ‘l dì dòp a va tut a maravija e anche ‘l mal a smija ch’a sia sparì. Ma doi ò trè dì dòpo la gamba a comensa brusé e gonfié. Tra ij partigian a j’è dcò ‘n médic ch’aj ciamo “Bambisa”, chiel-sì lo visita e a sentenssia “Anta porté-lo a l’ospedal”. Ij comandant a penso ‘d porté-lo a Civass andoa a j’è dij médic che son (an segret) colegà a la Resistensa.

Ma ‘l problema a l’è…. Come rivé fin-a a Civass! Për via dla frev àuta ij partigian a pòrto Oscar ant la cassin-a dël Bolàc andoa j’era tant pòst e la cà l’era fòra da l’atenssion dël nemis. Lì jë stasìa ‘na veja ch’aj ciamavo Pasqualin-a e soa fija Elisir. Fòrse a, l’è interessant savej che Elisir, bele ‘n pòc badòla, a l’era ‘na stafëta partigiana. Gnun la fermava pròpi për sò handicap, e così chila a portava litre e dispacci a mes mond e an particolar a don Segni, un che stasìa pròpi ant la via central dël Pais e as fasìa passè për preivi. Chiel-sì, fòrt an eletrònica, a l’era an

EL TRATOR

contat con j’american e a passava tute le neuve ai partigian. J’american a mandavo dij segnal a “don” Segni ch’a contatava ij partigian. Tanti a l’han sempi dubità ch’a fussa verament un preivi. Ij partigian decido ‘d buté Oscar ans un trator an mes a la paja da porté aj cavaj ch’as treuvo pròpi lì davsin a l’ospidal.

Ma quàndi a riva a Civass, pёr Oscar j’è pi nen tante speranse: venta tajé la gamba ch’a ancamin-a andé an cancren-a. Ij médic a pronto la sala e as preparo a operé. Paulin Balecurte l’è n’òm ch’a gira tra ij let d’ospidal e a ciama neuve ёd tut lon ch’aj càpita. Lì a san tuti ch’a ripòrta tute le neuve al Fassio che a Civass as radun-a tute le seire a sinc ore.

“Chi ch’a l’è is giovo ch’a l’han portà ier” a ciama Paulìn. La seura aj rispond: “A l’è ‘n campagnin ch’a l’è finì sota ‘n trator a Montanar ant ёl Canaveis. E Paulìn “E ades còsa aj fan?”….la seura “I sai pròpi nen!”. Ant ij dì ch’aj ven a ten-o ben lontan Paulìn da la sala operatòria e as guard-ràn bin da dì che a Oscar a l’han tajaje ‘na gamba. Michel Torre, ёl fassista compagn dё scòla d’Oscar, a smija ch’a sapia tut e as presenta a l’ospidal. Oscar, oltre la frev, a j ven un calor, mac a sente col nòm. Ma Michel lo rassicura “Son vnù-ti a trové… coragi”. Finì la guera Torre andrà n’America e peui a tornerà come pitor afermà d’arte moderna.

ROSS (“Monarca”)… SIVRASC (“Bertin”)

Oscar, con la qualìfica da partigian e da “grand’ invalid” ëd guèra” a farà ‘l professor d’ingleis e fransseis, con sò baston e soa gamba ‘d bòsc për tuta la vita. L’ha peui gnanca avù fortun-a ant ёl camp sentimental: l’è stait vido quàsi sùbit dòp ёl matrimòni. Magna Clara a farà ‘na bela cariera a l’ ”Olivetti” d’Ivrea, e anche un bel matrimòni con n’òm ric, ma a meuiro tuti doi, ancora giovo! A j’era armaniji an vita mac Oscar e mia mama Camila, che oltretut a j’era la pi veja. E prima as na va Oscar con soa vita tormentà e soe sigarёte sempre vische. E dòp vari ani as na meuir anche mia mama Camila, pёr ùltima. Così a finis la stòria di Ross ch’aj ciamavo ij “Monarca” dla borgà ‘d Colёgna ‘d “Verrua Savoia” (Avrùa). Con sti trè pёrsonagi as perd la rassa dij Ross (almen ёd coj Ross-lì… pёrchè dij ROSSO, ant ёl mond, aj na j’è moto ben!).

Dla famija dij SIVRASC, ch’a l’era peui ‘l cognòm ëd nòna Marjin, as na parla pi da almen setant’agn; i “Sivrascò” ëd Fransa l’han avù tute fije che l’han pijà ‘l cognòm dlë spos. Donca mi i son sicur che dòp mia nòna (ò granda) Marjin aj na sia staj-ne pi gnun con sto cognòm-lì e ch’a sia përdù-se fin-a la rassa.

Pierluis ëd Barban - dzember 2014