Pier Luis ëd Barban/La dòna ant la leteratura dël Monfrà

La dòna ant la leteratura dël Monfrà

La dòna ant la leteratura dël nòst Monfrà
(parlada nostran-a)

Ant la poesìa e ant ij cant ëd ‘na vira, tucc jë scritor j’han parlà dla “dòna”. L’era fòrse ‘na mama, ò ‘na morosa, ò ‘na sposa… ò beli mac ‘na fija da feji la cort. Na fija bela da cantè për ël sò grassji, la sò feminilità. La dòna, ò la fomna , j’han sempi avì bon ben dë spassio ant la leteratura popolar dla nòstra tera.

Dòna e tristëssa...

Ecco la bela poesìa-canson ant la parlada dl’àut-Mofrà, dël part d’AICH (Acqui):

Ant ista tera o j’è na fija bela
sò pare e sò mare
monigheta i la voreivo fè,
e ra pòvra fija as vò maridè.
Sò pare ai presenta
in bel libret an man:
- O pare, ‘l mè pare,
stemi nent dè ‘l libret,
deme col giovinet
e ‘l mè cheur sarà content.
Sò pare r’ha ‘mbrancaja,
ant na stànsia o r’ha mnaja,
pò o r’ha tant batija
ch’o j’ha donà ra mòrt.
Titi ‘l sò compagne:
- O fev pira corage,
cost r’è in message
chi av vor lassè
- Compagne, mie compagne,
o j’è pi ‘nsin confòrt
col vecc dël mè pare
o m’ha donà ra mòrt.
Quand r’è staja mòrta
j’han fa in bel onor
sinquànta torce ‘nvische
e tranta sonador.
L’è per fev antende,
gioventù de quèsta tera,
ch’j’è mòrta na fija bela,
galànta come o so.

Na canson trista e crudela che jë smija a cola dla pòvra Lena: na sposa giovna ch’a lassa al mond ij sò masnà, quànd la meur për in brut mal.

Ra pòvra Lena o j’è vnì dolor de testa,
a ra sa mija s’ra pò uàrì:
sò marì, rivà da ra campagna,
tròva ra Lena tita malè.

- Còsa vòl dì, ra pòvra Lena,
sta matin ao s’è ‘ncor levè?

- O m’è vnì dolor de testa,
a sò nent s’a pòs uàrì.
Se Dio l’aoréissa ch’a morissa,
av racomand ër mè masnà.

J’è passà ammàc trei dì,
che ra pòvra Lena r’è mòrta.
Er marì r’ha vist così
o s’è tornà a maridè;
r’ha pijà na dòna tant cridela,
pérfida con ël sò masnà.
Ar pi citin ai dava dër bote;
ar pi grand càus e bastonà.
Còs hanni fa isti doj fanciòt?
An sima dra fòssa son andai piorè.
Còs j’ha fa ra pòvra Lena?
Ant isto mond r’ha vorì tornè:
ar pi citin j dava ra tetta,
ar pi grandòto da mangè.

- Andeve a cà mei doi fanciòt,
trovrei sra tàula da mangè.
Oh mi meschin-na an Paradis a j’era,
an sò mija s’aj podrò tornè!

La dòna e la polenta...

Fami ti una polenta, ò Marieta,
‘nt l’eva ciaira dij nòstri surgis...
Già la fiama a barbòta e farfoja
‘nt ël peireul, tra la giòia, sparìs.
Ciapa donque, a le bon-e, ël toiror,
fami ti na polenta da sgnor.
L’eva fuma, a l’è già bojenta...
la farin-a va giù ‘nt ël peireul;
tojra, tojra sta bela polenta;
tojra, tojra fin-a ch’as peul .
La polenta a l’è ‘n potagi
ch’as na mangia sempi ëd pì...
noi dòp ël mariagi,
n’oma fane un paira al dì.
Che polenta... polentà!
Pansa pien-a e mal disnà!

Costa l’è n’antica tiritena an Turineis (parlè da bin) ch’as cantava ‘nt ël nòst Monfrà; l’è ‘na forma d’aotòirònìa, dato che squasi tucc ij dì a s’era obligà a mangè polenta... o j’era gnenti d’at!

El dòni e... ij soldà ch’i parto...

Chi ch’a l’è che piange?
Sarà la Mamma mia,
pirchè j’heu d’andè via,
andè a fè ‘l soldà!

Aj sarà pi nen la Mama
che mi sveglia la matina...
a sarà la trombetina
che mi farà alzar.

E quànd ël treno sùbia
as sent girè le ruote,
adìo , bele matòte
mi vad a fè ‘l soldà!

Ij pì bej van fè ‘l soldà
e ij macàco stan a cà,
stan a cà vardè le fije
e san gnanca còsa dije.

La polajera... cioè l’ “emancipassion feminil”

Voghijssi la polajera,
quànd che chila va ‘l mercà,
mercanda ël polaji,
ma peu jë cata pa.

Oh tiré drit për ij vòst afé
ël polajeri lasseji stè.

La polajera a blaga
lassela ‘n pòc blaghè,
ël folar ch’a pòrta ‘n testa
l’è ‘ncora da paghè

Oh tirè drit për ij vòst afé
la polajera lassela stè

S’at voghijssi la polajera
la dominica matin,
aj buta n’ora e mesa
a fessi ij rissolin

Oh tiré drit...

E quànd s’andava an Mérica…

“Mama mia dami cento lire
che an Mérica voglio andar,
mama mia dami cento lire...”

“Cento lire io te le do,
ma in Merica: nò, nò, nò!”

Fretellino da la finestra
con sò vos l’ha tacà criè:
“Mama, mama lassela andè”.

Quànd l’è stà a metà del mare
bastiment a l’è sprofondà,
maledet ël fratellino ch’a
l’ha dami la libertà!

Cite finësse d’amor...

Veu-ti savej chi fa fiorir le rose?
L’è la rosà ch’la ven a la matin;
ma chi ch’a l’è ch’a fa mnì mat ël cheur?
i son ël blëssi dla Margheritin.

A j’heu matàs ch’a ven-a mëssa granda,
për andemne anstè su cola banca.
për andè senti col bochin ch’ël canta.

Mama mia demi nen col vegg danà;
col barbagrisa lo veui nen për cà;
pitòst col giovo sensa camisa...
che col vegiàs con la barba grisa.

Mama maridemi che son granda:
ël mè scossà am riva a mesa gamba.
S’ël riva a mesa gamba lo rangioma,
quànd ël sarà temp it maridroma.

L’èrba, ch’a l’è ‘nt ël pra, la peul nen fiorì,
la fija an-namorà peul nen dormì
l’èrba për fiorì aj va o sol;
la fija an-namorà l’ha bsògn d’amor.

A VEN DA ROMA...

“A ven da Roma, a ven da Valensa,
sevi dì l’amor come ‘l comensa?”
“Comensa con ël dansè e peu con ël cantè;
e ‘l va finì con ël pianzi e ‘l sospirè”.

J’heu vist o cel seren a nivoressi,
j’heu vist fè l’amor e... peu nen piessi:
tancc i fan l’amor (ma at sa mija)
s’at lassa ò s’at pija
e csé av càpita voi, ò bela fija.

E la Violéta la va, la va
la va sul prato
la si sognava, che l’era
‘l sò galant che la rimirava.

Moreto, Moreto
l’è un bel giovineto
ch’ël pòrta ij cavej
a l’onda dël mar...

A l’onda dël mar,
la barca filava
Moreto cantava
“Rosina a son qui!”.

In poeta ‘d na vira (Luis Olivero) ël cantava parej ël fiji dël sò pais.

Le fije ‘d mè pais son tute bele.
A rijo come j’onde tra doe rive.
L’han ij cavej ch’a odoro ‘d ramolive.
Sò sang a l’è ‘n vin d’uve moscatele.

Le fije dël mè pais son tute bele.
Magara ij sò dilin san gnanca scrive,
ma, s’at carësso la front at fan arvive!
E j’euj? Bleu ‘d j’Alp: ël bleu dle gensianele.

Le fije dël mè pais son tute bele.
L’han nen studià la mùsica ò ‘l latin:
ma nt ij camp a canto, e ‘n cesa a diso ‘l bin.

Mi l’hai mai vist al mond ëd fije pi bele.
Spose d’Alpin , d’Alpin saran mame,
El sol a splend... ma son lor ch’aj dan le fiame!

Gené 2009

Pierluis ëd Barban