Milo Bré/Métrica e prosodìa dla poesìa piemontèisa
Métrica e prosodìa dla poesìa piemontèisa
[modifiché](Da Gramàtica piemontèisa”, quinta edission, ëd Camillo Brero, A l’Ansegna dij Brandé, Editor Mariogros, Turin, 1987, p. 153 ss.)
Dédica
[modifiché]A veul esse n’omagi al Piemont e a la Gent Piemontèisa! N’omagi modest, che a nass da l’amor e da l’amirassion për la richëssa granda 'd nòstr patrimòni leterari. I l’hai vorsù doverté na fnestra për fè sente l'armonia e'l mëssagi d’un consert dësconossù e da tròp temp tenù an sordin-a. Dl’arson ëd costa armonìa i veuj fé omagi a Chi a sent ant sò cheur l’invit a la poesìa, për che a sapia andoa é soa vos a la Vos génita e secolar ëd nòstra gent.
Armonìa
[modifiché]Poesìa a l’é armonìa, përchè tut ant l’òm a l’é armonìa, tut ant ël mond e ant la natura a l’é armonìa; dal gir ariond e misurà dle stagion, dal maduré dla lun-a e dël sol, dal bati armonios ëd nòstr cheur e 'd nòstr pass. E armonìa as va sercand për pasié l’ànima stravirà e asfissià da la disarmonìa creà dal trafen e dal rabel ëd la vita materialùa e ordinaria. Armonìa ch’a l’é 'dcò la giusta sintonìa dl’emossion ëd nòstr ëspirit con ël bati ëd nòstr sangh e l’espression ëd nòstra vos dita e scrita: unì ant la partecipassion ëd la verità regolà dal bin e dal mal, dal bel e dal brut ch’an circondo.
Armonìa peui a l’é 'dcò l’arson giust tra 'l mëssagi dla poesìa e la musicalità dla lenga e dla paròla dovrà (lòn che a ven a caraterisé la vos e 'l messagi divers e complementar dij pòpoj).
Costa esigensa d’armonìa a ven ancheuj esasperà, fòra dla poesìa, ant la canson crijà e ritmà, come ant le danse primitive e servaje (ël crij a veul ëstermè la mancansa 'd capacità espressiva). A l’é la stessa misteriosa esigensa d’armonìa che a veul che ògni manifestassion poética dlë spirit a l’abia soa cadensa che a la rend bin agradìa.
L’ansem ëd le régole che a guerno la giusta cadensa dl’armonìa as peul ciamesse “prosodìa”, mentre che l’ansem ëd le nòrme che a régolo la composission dij vers as peul ciamesse “métrica”. Belavans! Ancheuj a l’é malfé parlé 'd régole, squasi che coste a sio contrarie a la libertà d’espression, mentre a son, al contrari, dë strument për buté d’órdin e armonìa ant la burìa - sovens disordinà - dl’ispirassion (quand ch’a j’é).
Régola prima - ch’a l’é necessità - a l’é la conossensa dla lenga, che as peul nen conòsse mach a orija ma an profondità fin-a ant le nuanse che a son già poesìa.
Costa conossensa a l’é un dij prinsipi creator d'originalità e 'd novità, ch’a rendo diversa la poesìa d’ispirassion italian-a, da cola fransèisa o da cola anglèisa, etc., e 'dcò diversa da cola d’ispirassion piemontèisa, da cola catalan-a e da cola lituan-a, etc.: vis poéti he 'd colture e 'd siviltà diverse.
Acent rìtmich
[modifiché]Poesìa a l’é armonìa e ant ël profond a l’é la mùsica con le cadense rìtmiche nà co l’ànima dl’òm e madurà travers ij sécoj. A l’é costa cadensa ritmica butà am órdin e an série che a compon ël vers e a lo caraterisa.
An piemontèis come an italian, costa cadensa rìtmica o “acent rìtmich” a casca dzora a quàich sìlaba dël vers, che ad treuva ant na posissio stabilìa, squasi sèmper an corispondensa dl’acent tònich
As peul disse, donca, che ant la métrica piemontèisa j’element fondamentaj dël vers a son la sìlaba e l’acent; e 'l vers a l’é la combinassion tra 'n nùmer ëstabilì 'd sìlabe e na posission ëstabilìa d’acent rìtmich. Da la sequensa e da la varietà 'd coste combinassion a nass la richëssa e la novità dl’armonìa.
A l’é bin precisé che ant ël vers, oltra j’acent rìtmich, a-i son ëdcò d’acent secondari (coj ëd paròle che a pijo nel l’acent rìtmich) che, pròpi për hè sempre divers, a peudo dé varietà al rì.
Le figure métriche
[modifiché]I vëdroma che 'l vers a l’é caraterisà dal nùmer ëd sìlabe che a conta. A l’é pròpi për podèj co té giust le sìlabe che a venta ten-e cont ëd le particolarità che as ciamo figure métriche e che a son: la elision (dita 'dcò sinalefe), la dialefe, la sinéresi, la diéresi, e la pròstesi.
L’elision a l’é la fusion tra la vocal final d’un-a paròla e la vocal inissial ëd la paròla ch’a-i ven dòp, fasend ëd doe silabe na sìlaba sola:
...basta che iv pensa për che im senta a bate
andrinta e ancreus robust e calm vòstr cheur.
(P. Pacòt, Ij mè vej).
Coma as nòta ant l’ùltim vers, a l’é possibil l’elision ëdcò fra tre vocaj:
andrinta e ancreus…
quand che gnun-a a l’abia l’acent ritmich, mentre ant ël vers:
...as vòlta ancontra a ùn ch’a l’ha ciamalo
La ù inissial d’un a pòrta l’acent rìtmich e le silabe a resto due.
La dialefe (dal grech separé) a l’é la particolarità contraria a l’elision e a corespond al jato fonétich. A l’é quand la vocal final ëd na paròla as fond nen con la vocal inissial ëd la paròla ch’a ven dòp (e sòn a peil capité quand su un-a o l’àutra vocal a-i casca n’acent rìtmicj motobin fòrt.
Tanti / ani a son già marcà ant ël sangh
La sinéresi (dal grech pijé ansema) a strenz ant una sìlaba sola, doe o tre vocaj che ant l’istessa paròla a fan part ëd silabe diverse:
...paròle dësmentià tant dosse e care
come da cit at je disìa toa mare.
(A. Mottura, la patria cita).
La sinéresi as peul dovresse 'd régola con ij grop vocàlicj: ia, ie, iò, io, ea, ei, eo, aoae, ea, ua, ue, oa, oe, eui, ieu, eò, òi, etc.
La diéresi (dal grech separassion) a pòrta a pronunsié come doe sìlabe le vocaj d’un ditongh, e a peul ëvnì segnalà con doi pontin ansima a la vocal pì débola:
...la lus d’una fiama ch'as dëstissa
La pròstesi an piemontèis a l’é nen coma an italian na “licensa poética” ma as trova normalment dovrà con la ë prostética, danans a na paròla con la s impura inissial e dòp na paròla ch’a finiss an consonant.
Son ant la vita
coma ant na vestimenta tròp ëstrèita…
…
...për ëscaudé 'l pò r òm ch'a l’ha strumpala.
(C. Brero, A val la pen-a).
A smija inùti arcordé che, an piemontèis, a ven-o nen dovrà j’àutre license poétiche come l’aféresi, l’epèntesi, la sìncope, la epìtesi, l’apòcope, la sìstole, la diàstole, se nen quand as trata 'd paròle consacrà da l’uso popolar.
Esempi:
Monte e monté (salire) - sìstole
Spàntia e spantìa (spande) - diàstole
Gioventù e gioventura (gioventù) - epìtesi
Tui e tuti (tutti) - sìncope
Spron e speron (sperone) - epèntesi
Ambianchì e bianchì (imbiancare) - aféresi
I vado e i vaf (vad) - apòcope
La “licensa poética” forsà ch’a l’é la sinàfia as treuva motoben da ràir an piemontèis e a l’é quand as romp an doe na paròla, butand la prima part a la fin. D’un vers e l’àutra part an prinsipi dël vers dòp:
Sufrìa andrinta al cheur tuta la lonta-
-nansa che da col dì l’avìa crasalo…
Se le license poétiche a peulo dé 'd coloridure scrivend an italian, a son-o squasi sèmper cole 'd forsadure an piemontèis e ant le lenghe naturaj, che ad carateriso për la semplicità e la naturalëssa.
Ël vers
[modifiché]As dis "vers pian" col ch'a finiss con na paròla pian-a (ch'a l'ha l'acent rìtmich an sla penùltima sìlaba), e as dis "vers trònch" col ch'a finiss con na paròla trònca (con l'acent rìtmich an sl'ùltima sìlaba). Ëdcò an piemontèis ij vers a peulo esse ëd pari-sìlabe (decassìlabo, otonari, senari, quaternari), e ëd dìspari-sìlabe (endecassìlabo, novenari, setenari, quinari, ternari) conforma al nùmer ëd le sìlabe pari o dispari.
I l'avroma ocasion ëd noté che ij vers ëd pari-sìlabe a peulo casché fàcil ant na cadensa cantilenanta, mentre che con ij vers ëd dispari-sìlabe as peulo oten-e le pì diverse combinassion armoniose.
Pròpi ant ël nòm ëd costa armonìa a sarà bin arcordé 'l valor ch'a peulo avèj le pòse dla vos o "pàuse" sia ant la composission che ant la dission.
Ëdcò la pàusa a l'é armonìa e a la fin d'ògni vers a completa l'efet, giontand al valor e a la potensa dël vers, ël valor e la potensa dël silensi. E sòn ëd pì ancora se 'l sens sintàtich a ven completà ant l'istess vers, sensa passé da 'n vers a l'àutr (ENJAMBEMENT), lòn ch'a peul anche marché 'l valor ëd le paròle ch'a ven-o dòp la pàusa (combin che la pàusa a sia naturalment pì curta), come an cost vers ëd P. Pacòt, gavà da la poesìa "Rabbi":
...e sò soris a l'era pien ëd tristëssa
përchè ant la sèira an feu Chiel a vëddìa
la Cros, drita ant ël cél, tra ij doi ladron.
N'àutra pàusa as peul trové 'dcò ant ël bel mes dël vers e as dis "CESURA" (dal latin taj), përchè a smija ch'a taja 'l vers an doe part (ant ij vers ëd pari-sìlabe squasi an doe part istesse, mentre che ant ij vers ëd dìspari-sìlabe an doe part sèmper diverse tra 'd lor, lòn che a arichiss la varietà 'd soa armonìa).
An efet i vëddoma an costa stròfa 'd Norberto Rosa gavà da la poesìa "Ël progress" an vers otonari, come la cesura a divida an giusta metà 'l vers (dòp la tersa sìlaba se la paròla a l'é tronca e dòp la quarta se la paròla a l'é pian-a):
Chi l'ha dit / che costa tèra
l'é n'inmensa / gabia 'd mat
a l'ha dit / na còsa vera
coma doi / e doi fan quat.
Che d'ambreuj! / Che 'd gofarìe!
Che 'd facende! / Che d'afé
Ah, lasseme / rije, rije,
S'nò finisso / për pioré!
Mentre as peul noté la varietà dla cesura an costa stròfa 'd Cesare Balbo gavà da la poesìa "La vos d'Italia" an vers dìspari-sìlabe (tre endecassìlabo e un quinari):
O Piemont, / o paìs dij montagnar,
paìs d'òmini dur / e tuti d'un tòch,
ma àut, ma frem, ma fòrt, / coma ij tò ròch,
ma militar.
Strutura dij vers piemontèis
[modifiché]Disoma sùbit che an piemontèis as treuvo nen d'unità ritmiche formà mach da 'd vers "bissìlabo". As peudo trové mach coma "emistichi" e ant la composission a vers lìber.
Ël vers QUATERNARI a l'é formà da quatr sìlabe e as treuva motoben da ràir an piemontèis, mentre as prësta bin a la cantilen-a. A l'ha l'acent rìtmich ch'a casca an sla tersa sìlaba:
Ël galùcio
capaucio
fàit ëd tòla
piturà...
chiel a gira
chiel a vira
da la part
che 'l vent a tira
Nino Costa - Ël galùcio.
(inùtil precisé che 'l quint vers a l'é quinari).
Ël quaternari cobià a dà l'otonari e a peul esse d'efet l'auternansa 'd vers quaternari con ëd vers otonari.
Còsa a l'han
còsa a l'han, malissiosëtte,
da trames
le filure dij bosson
le violëtte?
Ël SENARI a l'ha ses sìlabe e sò andament a l'é scorévol e svicc. A l'ha j'acent rìtmich an sla seconda e an sla quinta sìlaba (da ràir a càpita sla prima e sla quinta). Ëd régola as sent la cesura dòp la tersa sìlaba).
La stròfa ch'i riportoma a l'é pijà da la poesìa "Il libertinaggio di questi tempi" ëd P. Ignazio Isler, e al quint vers a mostra 'dcò l'esempi d'acentassion an sla prima e quinta sìlaba:
Andé 'n pòch a vëdde
A j'òpere e ai baj
S'i veule nen crëdde
a lò ch'mì dirai;
sté con atension,
adess a l'é 'l bon...
Ma am ven ël sangiùt,
i peuss pa dì tut...
L'OTONARI, i l'oma già dit, a l'é an pràtica un dobi quaternari, e a l'ha j'acent rìtmich an sla tersa e an sla sétima sìlaba, con na ciàira cesura dòp la quarta sìlaba, e dòp la tersa se la sìlaba a l'é 'd paròla trònca.
quaich vòlta l'acent rìtmich, nopà 'd casché an sla tersa, a casca an sla quarta sìlaba, spostand la cesura dòp la quinta sìlaba, dand na varietà piasosa a l'armonìa dël vers che as fà pì lest. Doma n'esempi d'otonari clàssich pijandlo da la poesìa 'd Nino Còsta antitolà "Feuje sëcche".
Feuje sëcche, feuje mòrte
che fastidi a scarpiseje
quand ch'as mugio sot le leje,
quand ch'as fërmo dnans le pòrte.
L'otonari, e nen da ràir ël senari, a son vers ch'a son motobin dovrà ant la composission clàssica dël "Tòni" e dla canson (P. Ignazio Isler, E. Ignazio Calvo, Ventura, Angelo Brofferio, Norberto Rosa, etc.).
ËL DECASSÌLABO a l'é 'n vers ëd des sìlabe, con j'acent rìtmich fiss an sla tersa, an sla sesta e an sla nòna sìlaba, ch'a ven-o an pràtica a dividlo an tre part. La costansa 'd soa cadensa a rend ël decassìlabo viv e grandios, fàcil a rende l'nomatopeja (ma 'dcò arzigos ëd casché ant la cantilen-a.
Bel esempi a l'é la poesìa d'Antonio Bodrero antitolà "Fré dij fré" che a comensa e a finiss parèj:
Fré dij fré, bat, arbat an sl'ancuso,
Grand dij grand, lòsna sempe dë stèile,
faravòsche ch'a luso e bërluso,
lusentele ch'a bato 'l parpèile;
a son mila e peui mila ch'a bruso,
cole stèile, a son siri e candèile
ch'a fan ciàir a la neuit ëd caluso
(...)
ah montagna, montagna dë stèile!...
Vers ëd dispari-sìlabe
[modifiché]Lòn che i l'oma dit për ël vers bissìlabo as peul arpete pEr El vers ternari, che a torna ant le composission a vers lìber e, coma emistìchi, auternà a d'àutri vers dispari-sìlabe.
To sen coma n'adoss
ëd lus,
e ij tò fianch coma n'ala
legera...
L'ànima mia s'anàndia
'nt l'asur
vers l'infinì ch'a l'é andrinta ij tò euj
an sEl temp ch'as dësbela
sij tò laver d'amel.
C. BRER0 - L'ànima mia a s'andàndia
Quinari as dis ël vers con sinch sìlabe e con l'acent fiss an sla quarta (n'àutra a peul esse an sla prima), come as peul vëdde an costa stròfa gavà da la poesìa "Spaciafornel" ëd Camillo Brero:
Tra 'l nèir dla facia
Spòrca 'd caluso,
ancora a luso
ij tò bej euj
color dël cel,
Spaciafornel!
Ël vers setenari (dòp l'endecassìlabo) a l'é sicurament ël pì rich e fantasios e as combin-a semper bin e con d'efet armonios con l'endecasìlabo. La forma pì normal e clàssica a veul l'acent rìtmich an sla seconda, an sla quarta e an la sesta sìlaba (nen da ràir a casca an sla prima, e 'd vòlte fin-a an sla tersa, nopà 'd posesse an sla seconda). Ant le doe stròfe che i arportoma da la poesìa d'Angelo Brofferio antitolà "Mè ritorn", as treuvo tuti tre ij cas d'acentassion:
Bondì, care muraje,
Tèile d'aragn, bondì,
Vëdve ch'ì son tornaje?
Guardeme torna sì.
J'heu sempre pensà a voi,
o gloriosissim froj!
Bond', bondì, bondì,
guardeme torna sì.
Òh! quante vòlte, òh! quante
i v'heu parlave, o trav,
i v'heu sognave, o sante
criche, o beate ciav!
Ah! i vëddo ant un canton
mè nòm scrit con ëd carbon
Bond', bondì, bondì,
guardeme torna sì.
Se i nòte an ël tersùltim vers dova l'acent rìtmich a casca an sla tersa sìlaba (nopà che sla seconda), l'acent ëd la quarta a së smòrsa dòp na pàusa pì marcà. A l'é pròpi costa mobilità d'acentassion dël setenari (che a peul varié da la prima a la quarta sìlaba, ferm mach l'acent ant la sesta) che a-j dà soa richëssa armoniosa e, combinà con l'endecasìlabo, a riess a dé la pì àuta concertassion.
Ël novenari a l'é 'l vers formà da neuv sìlabe con l'acent rìitmich fiss an sla seconda, an sla quinta e an sla otava sìlaba (quaich vòlta sla tersa, nopà che sla seconda). A peulo serve da esempi costi doi vers d'una poesìa 'd C. Brero antitolà "Neuit":
Për ògni parpèila ch'as sara
na stèila a s'anvisca ant ël cela;
la facia stpìa dla lun-a
në smija na lama 'd cotel
(...)
tornerà con l'alba la vita.
A l'é un dij vers meno dovrà an piemontèis e as na treuva motobin pòchi esempi. (Ël novenari dla prima canson ëd P. Ignazio Isler "Una figlia d'un Giardiniere..." a l'é pitòst un dobi quinari tronch).
Ël rè dij vers a l'é sicurament
Travaj ancora nen terminà
