Milo Bré/Métrica e prosodìa dla poesìa piemontèisa

Métrica e prosodìa dla poesìa piemontèisa

(Da Gramàtica piemontèisa”, quinta edission, ëd Camillo Brero, A l’Ansegna dij Brandé, Editor Mariogros, Turin, 1987, p. 153 ss.)

Dédica

A veul esse n’omagi al Piemont e a la Gent Piemontèisa! N’omagi modest, che a nass da l’amor e da l’amirassion për la richëssa granda 'd nòstr patrimòni leterari. I l’hai vorsù doverté na fnestra për fè sente l'armonia e'l mëssagi d’un consert dësconossù e da tròp temp tenù an sordin-a. Dl’arson ëd costa armonìa i veuj fé omagi a Chi a sent ant sò cheur l’invit a la poesìa, për che a sapia andoa é soa vos a la Vos génita e secolar ëd nòstra gent.

Armonìa

Poesìa a l’é armonìa, përchè tut ant l’òm a l’é armonìa, tut ant ël mond e ant la natura a l’é armonìa; dal gir ariond e misurà dle stagion, dal maduré dla lun-a e dël sol, dal bati armonios ëd nòstr cheur e 'd nòstr pass. E armonìa as va sercand për pasié l’ànima stravirà e asfissià da la disarmonìa creà dal trafen e dal rabel ëd la vita materialùa e ordinaria. Armonìa ch’a l’é 'dcò la giusta sintonìa dl’emossion ëd nòstr ëspirit con ël bati ëd nòstr sangh e l’espression ëd nòstra vos dita e scrita: unì ant la partecipassion ëd la verità regolà dal bin e dal mal, dal bel e dal brut ch’an circondo.

Armonìa peui a l’é 'dcò l’arson giust tra 'l mëssagi dla poesìa e la musicalità dla lenga e dla paròla dovrà (lòn che a ven a caraterisé la vos e 'l messagi divers e complementar dij pòpoj).

Costa esigensa d’armonìa a ven ancheuj esasperà, fòra dla poesìa, ant la canson crijà e ritmà, come ant le danse primitive e servaje (ël crij a veul ëstermè la mancansa 'd capacità espressiva). A l’é la stessa misteriosa esigensa d’armonìa che a veul che ògni manifestassion poética dlë spirit a l’abia soa cadensa che a la rend bin agradìa.

L’ansem ëd le régole che a guerno la giusta cadensa dl’armonìa as peul ciamesse “prosodìa”, mentre che l’ansem ëd le nòrme che a régolo la composission dij vers as peul ciamesse “métrica”. Belavans! Ancheuj a l’é malfé parlé 'd régole, squasi che coste a sio contrarie a la libertà d’espression, mentre a son, al contrari, dë strument për buté d’órdin e armonìa ant la burìa - sovens disordinà - dl’ispirassion (quand ch’a j’é).

Régola prima - ch’a l’é necessità - a l’é la conossensa dla lenga, che as peul nen conòsse mach a orija ma an profondità fin-a ant le nuanse che a son già poesìa.

Costa conossensa a l’é un dij prinsipi creator d'originalità e 'd novità, ch’a rendo diversa la poesìa d’ispirassion italian-a, da cola fransèisa o da cola anglèisa, etc., e 'dcò diversa da cola d’ispirassion piemontèisa, da cola catalan-a e da cola lituan-a, etc.: vis poéti he 'd colture e 'd siviltà diverse.

Acent rìtmich

Poesìa a l’é armonìa e ant ël profond a l’é la mùsica con le cadense rìtmiche nà co  l’ànima dl’òm e madurà travers ij sécoj. A l’é costa cadensa ritmica butà am órdin e an série che a compon ël vers e a lo caraterisa.

An piemontèis come an italian, costa cadensa rìtmica o “acent rìtmich” a casca dzora a quàich sìlaba dël vers, che ad treuva ant na posissio  stabilìa, squasi sèmper an corispondensa dl’acent tònich

As peul disse, donca, che ant la métrica piemontèisa j’element fondamentaj dël vers a son la sìlaba e l’acent; e 'l vers a l’é la combinassion tra 'n nùmer ëstabilì 'd sìlabe e na posission ëstabilìa d’acent rìtmich. Da la sequensa e da la varietà 'd coste combinassion a nass la richëssa e la novità dl’armonìa.

A l’é bin precisé che ant ël vers, oltra j’acent rìtmich, a-i son ëdcò d’acent secondari (coj ëd paròle che a pijo nel l’acent rìtmich) che, pròpi për hè sempre divers, a peudo dé varietà al rì.

Le figure métriche

I vëdroma che 'l vers a l’é caraterisà dal nùmer ëd sìlabe che a conta. A l’é pròpi për podèj co té giust le sìlabe che a venta ten-e cont ëd le particolarità che as ciamo figure métriche e che a son: la elision (dita 'dcò sinalefe), la dialefe, la sinéresi, la diéresi, e la pròstesi.

L’elision a l’é la fusion tra la vocal final d’un-a paròla e la vocal inissial ëd la paròla ch’a-i ven dòp, fasend ëd doe silabe na sìlaba sola:

...basta che iv pensa për che im senta a bate
andrinta e ancreus robust e calm vòstr cheur.

(P. Pacòt, Ij mè vej).

Coma as nòta ant l’ùltim vers, a l’é possibil l’elision ëdcò fra tre vocaj:

andrinta e ancreus…

quand che gnun-a a l’abia l’acent ritmich, mentre ant ël vers:

...as vòlta ancontra a ùn ch’a l’ha ciamalo

La ù inissial d’un a pòrta l’acent rìtmich e le silabe a resto due.

La dialefe (dal grech separé) a l’é la particolarità contraria a l’elision e a corespond al jato fonétich. A l’é quand la vocal final ëd na paròla as fond nen con la vocal inissial ëd la paròla ch’a ven dòp (e sòn a peil capité quand su un-a o l’àutra vocal a-i casca n’acent rìtmicj motobin fòrt.

Tanti / ani a son già marcà ant ël sangh

La sinéresi (dal grech pijé ansema) a strenz ant una sìlaba sola, doe o tre vocaj che ant l’istessa paròla a fan part ëd silabe diverse:

...paròle dësmentià tant dosse e care
come da cit at je disìa toa mare.

(A. Mottura, la patria cita).

La sinéresi as peul dovresse 'd régola con ij grop vocàlicj: ia, ie, iò, io, ea, ei, eo, aoae, ea, ua, ue, oa, oe, eui, ieu, eò, òi, etc.

La diéresi (dal grech separassion) a pòrta a pronunsié come doe sìlabe le vocaj d’un ditongh, e a peul ëvnì segnalà con doi pontin ansima a la vocal pì débola:

...la lus d’una fiama ch'as dëstissa

La pròstesi an piemontèis a l’é nen coma an italian na “licensa poética” ma as trova normalment dovrà con la ë prostética, danans a na paròla con la s impura inissial e dòp na paròla ch’a finiss an consonant.

Son ant la vita
coma ant na vestimenta tròp ëstrèita…
…
...për ëscaudé 'l pò r òm ch'a l’ha strumpala.

(C. Brero, A val la pen-a).

A smija inùti arcordé che, an piemontèis, a ven-o nen dovrà j’àutre license poétiche come l’aféresi, l’epèntesi, la sìncope, la epìtesi, l’apòcope, la sìstole, la diàstole, se nen quand as trata 'd paròle consacrà da l’uso popolar.

Esempi:

Monte e monté (salire) - sìstole
Spàntia e spantìa (spande) - diàstole
Gioventù e gioventura (gioventù) - epìtesi
Tui e tuti (tutti) - sìncope
Spron e speron (sperone) - epèntesi
Ambianchì e bianchì (imbiancare) - aféresi
I vado e i vaf (vad) - apòcope

La “licensa poética” forsà ch’a l’é la sinàfia as treuva motoben da ràir an piemontèis e a l’é quand as romp an doe na paròla, butand la ori.a part a la fj. D’un vers e l’àutra part an prinsipi dël vers dòp:

Sufrìa andrinta al cheur tuta la lonta-
-nansa che da col dì l’avìa crasalo…

Se le license piétiche a peulo dé 'd coloridure scrivend an italian, a son-o squasi sèmper co.e 'd forsadure an piemontèis e ant le lenghe naturaj, che ad carateriso për la semplicità e la naturalëssa.

Ël vers

As dis "vers pian" col ch'a finiss con na paròla pian-a (ch'a l'ha l'acent rìtmich an sla penùltima sìlaba), e as dis "vers trònch" col ch'a finiss con na paròla trònca (con l'acent rìtmich an sl'ùltima sìlaba). Ëdcò an piemontèis ij vers a peulo esse ëd pari-sìlabe (decassìlabo, otonari, senari, quaternari), e ëd dìspari-sìlabe (endecassìlabo, novenari, setenari, quinari, ternari) conforma al nùmer ëd le sìlabe pari o dispari.

I l'avroma ocasion ëd noté che ij vers ëd pari-sìlabe a peulo casché fàcil ant na cadensa cantilenanta, mentre che con ij vers ëd dispari-sìlabe as peulo oten-e le pì diverse combinassion armoniose.

Pròpi ant ël nòm ëd costa armonìa a sarà bin arcordé 'l valor ch'a peulo avèj le pòse dla vos o "pàuse" sia ant la composission che ant la dission.

Ëdcò la pàusa a l'é armonìa e a la fin d'ògni vers a completa l'efet, giontand al valor e a la potensa dël vers, ël valor e la potensa dël silensi. E sòn ëd pì ancora se 'l sens sintàtich a ven completà ant l'istess vers, sensa passé da 'n vers a l'àutr (ENJAMBEMENT), clòn ch'a peul anche marché 'l valor ëd le paròle ch'a ven-o dòp la pàusa (combin che la pàusa a sia naturalment pì curta), come an cost vers ëd P. Pacòt, gavà da la poesìa "Rabbi":

...e sò soris a l'era pien ëd tristëssa
përchè ant la sèira an feu Chiel a vëddìa
la Cros, drita ant ël cél, tra ij doi ladron.

N'àutra pàusa as peul trové 'dcò ant ël bel mes dël vers e as dis "CESURA" (dal latin taj), përchè a smija ch'a taja 'l vers an doe part (ant ij vers ëd pari-sìlabe squasi an doe part istesse, mentre che ant ij vers ëd dìspari-sìlabe an doe part sèmper diverse tra 'd lor, lòn che a arichiss la varietà 'd soa armonìa).

An efet i vëddoma an costa stròfa 'd Norberto Rosa gavà da la poesìa "Ël progress" an vers otonari, come la cesura a divida an giusta metà 'l vers (dòp la tersa sìlaba se la paròla a l'é tronca e dòp la quarta se la paròla a l'é pian-a):

Chi l'ha dit / che costa tèra
l'é n'inmensa / gabia 'd mat
a l'ha dit / na còsa vera
coma doi / e doi fan quat.
Che d'ambreuj! / Che 'd gofarìe!
Che 'd facende! / Che d'afé
Ah, lasseme / rije, rije,
S'nò finisso / për pioré!

Mentre as peul noté la varietà dla cesura an costa stròfa 'd Cesare Balbo gavà da la poesìa "La vos d'Italia" an vers dìspari-sìlabe (tre endecassìlabo e un quinari):

O Piemont, / o paìs dij montagnar,
paìs d'òmini dur / e tuti d'un tòch,
ma àut, ma frem, ma fòrt, / coma ij tò ròch,
ma militar.

Strutura dij vers piemontèis

Disoma sùbit che an piemontèis as treuvo nen d'unità ritmiche formà mach da 'd vers "bissìlabo". As peudo trové mach coma "emistichi" e ant la composission a vers lìber.

Ël vers QUATERNARI a l'é formà da quatr sìlabe e as treuva motoben da ràir an piemontèis, mentre as prësta bin a la cantilen-a. A l'ha l'acent rìtmich ch'a casca an sla tersa sìlaba:

Ël galùcio
capaucio
fàit ëd tòla
piturà...
chiel a gira
chiel a vira
da la part
che 'l vent a tira

Nino Costa - Ël galùcio.

(inùtil precisé che 'l quint vers a l'é quinari).

Ël quaternari cobià a dà l'otonari e a peul esse d'efet l'auternansa 'd vers quaternari con ëd vers otonari.

Còsa a l'han
còsa a l'han, malissiosëtte,
da trames
le filure dij bosson
le violëtte?

Ël SENARI a l'ha ses sìlabe e sò andament a l'é scorévol e svicc. A l'ha j'acent rìtmich an sla seconda e an sla quinta sìlaba (da ràir a càpita sla prima e sla quinta). Ëd régola as sent la cesura dòp la tersa sìlaba).

La stròfa ch'i riportoma a l'é pijà da la poesìa "Il libertinaggio di questi tempi" ëd P. Ignazio Isler, e al quint vers a mostra 'dcò l'esempi d'acentassion an sla prima e quinta sìlaba:

Andé 'n pòch a vëdde
A j'òpere e ai baj
S'i veule nen crëdde
a lò ch'mì dirai;
sté con atension,
adess a l'é 'l bon...
   Ma am ven ël sangiùt,
   i peuss pa dì tut...

L'OTONARI, i l'oma già dit, a l'é an pràtica un dobi quaternari, e a l'ha j'acent rìtmich an sla tersa e an sla sétima sìlaba, con na ciàira cesura dòp la quarta sìlaba, e dòp la tersa se la sìlaba a l'é 'd paròla trònca.

quaich vòlta l'acent rìtmich, nopà 'd casché an sla tersa, a casca an sla quarta sìlaba, spostand la cesura dòp la quinta sìlaba, dand na varietà piasosa a l'armonìa dël vers che as fà pì lest. Doma n'esempi d'otonari clàssich pijandlo da la poesìa 'd Nino Còsta antitolà "Feuje sëcche".

Feuje sëcche, feuje mòrte
che fastidi a scarpiseje
quand ch'as mugio sot le leje,
quand ch'as fërmo dnans le pòrte.

L'otonari, e nen da ràir ël senari, a son vers ch'a son motobin dovrà ant la composission clàssica dël "Tòni" e dla canson (P. Ignazio Isler, E. Ignazio Calvo, Ventura, Angelo Brofferio, Norberto Rosa, etc.).

ËL DECASSÌLABO a l'é 'n vers ëd des sìlabe, con j'acent rìtmich fiss an sla tersa, an sla sesta e an sla nòna sìlaba, ch'a ven-o an pràtica a dividlo an tre part. La costansa 'd soa cadensa a rend ël decassìlabo viv e grandios, fàcil a rende l'nomatopeja (ma 'dcò arzigos ëd casché ant la cantilen-a.

Bel esempi a l'é la poesìa d'Antonio Bodrero antitolà "Fré dij fré" che a comensa e a finiss parèj:

Fré dij fré, bat, arbat an sl'ancuso,
Grand dij grand, lòsna sempe dë stèile,
faravòsche ch'a luso e bërluso,
lusentele ch'a bato 'l parpèile;

a son mila e peui mila ch'a bruso,
cole stèile, a son siri e candèile
ch'a fan ciàir a la neuit ëd caluso

(...)

ah montagna, montagna dë stèile!...

Vers ëd dispari-sìlabe

Lòn che i l'oma dit për ël vers bissìlabo as peul arpete pEr El vers ternari, che a torna ant le composission a vers lìber e, coma emistìchi, auternà a d'àutri vers dispari-sìlabe.

To sen coma n'adoss
ëd lus,
e ij tò fianch coma n'ala
legera...
L'ànima mia s'anàndia
'nt l'asur
vers l'infinì ch'a l'é andrinta ij tò euj
an sEl temp ch'as dësbela
sij tò laver d'amel.

C. BRER0 - L'ànima mia a s'andàndia

Quinari as dis ël vers con sinch sìlabe e con l'acent fiss an sla quarta (n'àutra a peul esse an sla prima), come as peul vëdde an costa stròfa gavà da la poesìa "Spaciafornel" ëd Camillo Brero:

Tra 'l nèir dla facia
Spòrca 'd caluso,
ancora a luso
ij tò bej euj
color dël cel,
Spaciafornel!

Ël vers setenari (dòp l'endecassìlabo) a l'é sicurament ël pì rich e fantasios e as combin-a sempree bin e con d'efet armonios con l'endecasìlabo. La forma pì normal e clàssica a veul l'acent rìtmich an sla seconda, an sla quarta e an la sesta sìlaba (nen da ràir a casca an sla prima, e 'd vòlte fin-a an sla tersa, nopà 'd posesse an sla secobda). Ant le doe stròfe che i arportoma da la poesìa d'Angelo Brofferio antitolà "Mè ritorn", as treuvo tuti tre ij cas d'acentassion:

Bondì, care muraje,
Tèile d'aragn, bondì,
Vëdve ch'ì son tornaje?
Guardeme torna sì.
J'heu sempre pensà a voi,
o gloriosissim froj!

Bond', bondì, bondì,
guardeme torna sì.

Òh! quante vòlte, òh! quante
i v'heu parlave, o trav,
i v'heu sognave, o sante
criche, o beate ciav!
Ah! i vëddo ant un canton
mè nòm scrit con ëd carbon

Bond', bondì, bondì,
guardeme torna sì.

Se i nòte an ël tersùltim vers dova l'acent rìtmich a casca an sla tersa sìlaba (nopà che sla seconda), l'acent ëd la quarta a së smòrsa dòp na pàusa pì marcà. A l'é pròpi costa mobilità d'acentassion dël setenari (che a peul varié da la prima a la quarta sìlaba, ferm mach l'acent ant la sesta) che a-j dà soa richëssa armoniosa e, combinà con l'endecasìlabo, a riess a dé la pì àuta concertassion.

Ël novenari a l'é 'l vers formà da neuv sìlabe con l'acent rìitmich fiss an sla seconda, an sla quinta e an sla otava sìlaba (quaich vòlta sla tersa, nopà che sla seconda). A peulo serve da esempi costi doi vers d'una poesìa 'd C. Brero antitolà "Neuit":

Për ògni parpèila ch'as sara
na stèila a s'anvisca ant ël cela;
la facia stpìa dla lun-a
në smija na lama 'd cotel

(...)

tornerà con l'alba la vita.

A l'é un dij vers meno dovrà an piemontèis e as na treuva motobin pòchi esempi. (Ël novenari dla prima canson ëd P. Ignazio Isler "Una figlia d'un Giardiniere..." a l'é pitòst un dobi quinari tronch).

Ël rè dij vers a l'é sicurament

Travaj ancora nen terminà

---