Michel dij Bonavé/La tradission dij fiòch e Nino Costa
La tradission dij fiòch e Nino Costa[modifiché]
As perd ant la neuit dij temp la costuma ’d ciamé na quàich protession për le masnà ch’as dësbandisso a la vita. L’orìgin as peul consideresse gropà al mond ëd l’estrem orient andoa che cost ornament, fàit con ëd bindej pressios, a l’era na sòrt ëd talisman ch’a salutava l’ariv dij masnà e an particolar dij mas-cc, përchè lor a j’ero considerà ij pì important rispet a le fumele. An géner ël color dij fiòch a l’era bleu, an smijansa al color dël cel, coma invocassion ëd na protession divin-a contra le dëspresie dël mal.
Con ël passé di sécoj la costuma a l’era slargasse ’dcò a le fije e për lor a l’era sernusse ’l color reusa, un color ch’a podìa arcordé, an manera meno fòrta che ’l ross, ël sangh ëd le mestruassion. Ëdcò la forma dij fiòch a portava na soa simbologìa, con doi element ch’as unìo o ch’a s’ancrosiavo për rapresenté la partessipassion ëd doi esse a fene nasse n’àutr. Important a l’era ’dcò ’l grop che ij bindej a fasìo e soa forma ch’a comportava na particolar riverensa, për esempi, ant l’antich Egit, un tipo special ëd grop, ciamà grop d’Iside, a vorìa indiché la vita sempiterna e l’amor ëd la deità.
Comsìa a son ëdcò stàit dovrà ij fiòch bianch, se pa d’àutr an ocident andoa ch’a l’é nen ’l color dël deul, nopà a l’é sìmbol ëd purëssa e nossensa, carateristiche d’un masnà pen-a vnuit al mond. Cost argoment dij fiòch bianch am pòrta, mersì a la docomentassion e a j’informassion fornime da Giovanna Viglongo, ëd l’avosà Ca Editris Viglongo (a la qual a van tuti ij mè mersì), a parlé dl’atension ch’a l’era dësvlupasse a Turin ant j’ani ’30 dël sécol passà. An coj ani, mersì a la propaganda dël regim fassista ch’a vorìa favorì l’aument ëd le nassite, ij fiòch bianch butà fòra dj’uss ëd le ca a l’ero dventà na còsa motobin normala e motobin bin vista dal podèj. Tut a l’era partì da na propòsta surtìa su un giornal ëd Roma e peui sùbit fàita soa da «La Stampa» ëd Turin, për invité le cobie ch’a catavo na masnà a buté feura ’d ca un fiòch candi, sensa distinsion donca fra mas-cc e fumele.
Lë spìrit a l’era donca col ëd vorèj nonsié a tuti la gòj ëd na neuva vita, ma dzortut vist an fonsion ëd la campagna dë spantiament demogràfich che tant a piasìa al govern fassista. An efet, sël giornal turinèis dij 13 dë stèmber 1929 a comparìa un tra filèt antitolà: «Omaggio alla vita - Un fiocco bianco sulla porta delle case allietate da nascite», con ël qual a s’anvitavo ij Turinèis (e nen mach) a anandié costa costuma neuva. La còsa a dovìa esse già bin anreisà se ’l di apress, sèmper sle colòne ’d «La Stampa» a surtìa n’àutr artìcol, fin-a pì bondos, andoa ch’as titolava: «Omaggio alla vita - Padri e madri rispondono al nostro appello per l’annuncio delle nascite - I primi “fiocchi bianchi” sono apparsi sui portoni di Torino».
Da cost artìcol as dëscheurv che ’l prim a buté feura ’l fiòch a j’era stàit ël magior d’artijarìa cavajer Marco Levy, an sël porton dël cìvich 32 ëd cors Rè Umberto për la nassita ’d soa fija Matilde. N’àutr fiòch a l’avìa butalo l’ovrié dla Fiat-Lingòt Bartolomeo Della Croce, dë ’dnans a soa ca an cors Regina Margherita, sël canton con piassa Emanuele Filiberto, për soa tersa fija, Carla. An particolar cost fiòch a l’avìo confessionalo j’àutre doe cite dël Della Croce, utilisand doi bindej ësmonù da n’avsin ëd ca e pijà dal coredo për soa masnà an ariv. Ël ters fiòch a l’é stàit postà an via Vincenzo Vela al nùmer 29, andoa ch’a l’era nassù ’l fieul mas-cc dël maressial ëd j’alpin Corgiatti. Ël giornal, scotand le mòde dël regim d’antlora, a giontava che ’l frèsch pare a l’avìa diciarà: «Avevamo giurato di mettere al mondo un maschietto per obbedire al Duce e al giuramento, io e la mia consorte siamo orgo- gliosi di aver degnamente ottemperato». Quand che già ’l giornal a andasìa an stampa a l’era ancor rivaje la neuva ’d n’àutr fiòch bianch: col butà an cors Altacomba al 30, andoa che la famija d’Ignazio Cuffaro a l’avìa salutà l’ariv ëd Nanduccio.
Ël giornalista, ch’as firmava S.C., a concludìa sò tòch con la rispòsta a l’arcesta formolà da vàire cobie (parèj a scrivìa) sël temp d’esposission dël fiòch bianch. Fasend un paragon con ij drap nèir ch’as butavo ai porton an cas d’un mòrt e ch’as gavavo dòp dël funeral, chiel a sugerìa la régola ch’a prevëdìa che ij fiòch a vnèisso gavà dòp dël batésim restand parèj espòst për un temp pì longh, ma giustificà da la gòj granda che na neuva vita a pòrta a la società. As finìa con na litra ëd në spos ch’a sugerìa a quàich poeta ’d compon-e ’d rime për l’ocasion, busticand adritura ’l Pascoli e i vëdroma pì anans chi ch’a rëspondìa a cost ëbzògn.
As ved che ij fiòch bianch, an pòch e pa nen, a dovìo avèj anfioragià Turin e ’dcò j’anviron da già che «La Stampa» dël prim d’otóber 1929 a tornava sl’argoment. Sta vira a l’era për dì che ’l prim fiòch bianch a l’era surtì ’dcò a Carignan e che ’l Podestà ’d cola sitadin-a a l’avìa stabilì che l’Aministrassion comunala as fèissa càrich dë smon-e ’l fiòch për le famije pì pòvre. A Turin peui a j’ero sèmper pì bondose le litre ch’a rivavo an redassion për comuniché le nassite e l’esposission ëd la decorassion. Un letor a rivava fin-a a ciamé che sël giornal a vnèisso publicà, ansema ai nòm dij mòrt, ëdcò coj dij neuv nà.
La sensibilità sitadin-a a l’era stàita motobin tocà da costa inissiativa dij fiòch bianch e parèj ëdcò n’istitussion fra le pì avosà coma la «Famija Turinèisa», as sentìa an dover ëd pijé part a cost fenòmeno. An sle pàgine dël giornal «’L caval ’d brons», vos ufissial ëd la Famija Turinèisa, dij 5 d’otóber 1929 as treuva un quàder antitolà bele mach «’L fioch bianch» e che andrinta a l’ha sinch poesìe, doe an italian ëd Luigi Gay e Francesca Castellino e tre an piemontèis d’Alfredo Chin, Paggio Fernando e Nino Costa.
Cola ’d Nino Costa a arsulta esse n’inédit për soe archeujte fin-a a adess ëstampà. Ël soget a l’é pròpi col fiòch bianch dont prima a l’é disse, segn ëd n’interesse ch’a andasìa bin pì an là che col sugeriment ëd col letor ëd «La Stampa» e che già su d’àutri nùmer ëd «’L caval ’d brons» a l’era parlasne. N’arferiment a un tòch dij 21 dë stèmber 2019, scrit da Giulio Colombini e antitolà «Fiocchi bianchi» a podìa esse stàit l’inissi dël dëscors al qual a peulo avèj aderì bin d’àutri poeta. N’arserca pì creusa an sij nùmer ëd l’época ’d «’L caval ’d brons» a podrà dësvelé ’l misteri.
Comsìa, tant për gionté ’d fer a la ciòca, la costuma dij fiòch bianch, che con tuta probabilità a l’é peui smortasse con l’ariv ëd la guèra e con d’àutri problema pì important për le famije, a l’avìa ispirà ’dcò n’àutra inissiativa dont i na trovoma ’d neuve su «La Stampa» e su «’L caval ’d brons». Na pcita neuva as les ant ël repertòri dla «Cronaca Cittadina» dij 4 d’otóber 1929 con ël tìtol «Fiocchi bianchi» e a parla ’d na gentila inissiativa dla «Famija Turinèisa» ch’a l’ha organisà adritura un concors fra ij fiòch bianch për podèj premié ij pì bej.
«’L caval ’d brons» nopà a dédica në spassi pì important a costa inissiativa, ch’a veul fé soa la valorisassion d’un sempi gest për rende comun-a a tuti la gòj ëd le famije ch’as vëddo rivé un masnà. Miraco con l’esagerassion ëd na retòrica dël temp, as riva a consideré na sòrt ëd competission për espon-e prima dj’àutri ’l fiòch. Pròpi costa idèja ’d na competission san-a e gënita fra la gent a l’ha portà al concors për premié ij mej fiòch ëd Turin. Concors ch’a sarìa svolgiusse al saba 12 d’otóber ant ël salon ëd via Mont ëd Pietà N.1. La gara a l’era libera fra tute le dite turinèise (magara a j’ero acetà ’dcò j’artisan e le faseuse) ch’a dovìo mach fé rivé a la «Famija Turinèisa» ij sò fiòch mijor compagnà da un mòt. Drinta a n’anvlòpa sigilà a sarìa stàit arpetù ’l midem mòt con ël nòm e l’adressa dël concorent. Na giurìa qualificà, pressiedùa da l’avocat cavajer Giulio Carrara, con le sgnore Bergagna, Rocca, Rocco e Vanoni e da le tòte Elena e Jolanda Segre, a l’avrìa esaminà ij travaj e stabilì la clàssifica.
Oltra che vagné un premi, ij fiòch considerà a sarìo dventà n’esempi për na corent ëd mòda ch’a l’era tuta da stabilì, premi ch’a consistìo an: Midaja d’òr e diplòma për ël prim, Midaja ’d «vermeil» a lë scond, Midaja d’argent al ters e quart, Midaja ’d bronz al quint e sest. An considerassion ëd la granda partessipassion al concors e a l’interesse dimostrà da la sità, a la premiassion a sarìo stàite presente j’autorità sitadin-e e, coma orator soagnà, lë scritor e giornalista Curzio Malaparte.
Con la fiusa ’d trové miraco d’àutre neuve su cost argoment i publicoma adess le poesìe arportà su «’L caval ’d brons», guernand la grafìa orìginala, an manera ch’as peusso fé ij confront con cola dij Brandé. L’anvit a tuti ij letor ch’a peulo avèj memòria ’d costi fiòch, a l’é col ëd fene savèj quaicòs.
[Da "Piemontèis ancheuj", gené 2020]