La Fija dël Rè dj'Arfaj/Capitol 23
La Fija dël Rè dj'Arfaj[modifiché]
Cap. XXIII - Lurulu a varda 'l batibeuj ëd la Tèra[modifiché]
Ël di a 'ndasìa anans e Orion a l'era 'ncó mentre ch'a durmìa dla gròssa; fin-a ij can as na stasìo ciuto ant ij sò cënnij; l'andé e vnì dj'òmo e dij carton a rësguardavo pa 'l sërvan e parèj Lurulu a l'ha 'ncaminà a sentse sol. Ij sërvan a j'ero tant ës-ciass ant ij combaj anté ch'a vivìo, che gnun as sentìa sol ambelelà. A stasìo astà ciuto an avenda gòj ëd la blëssa dël Pais ëd j'Arfaj o dij sò pensé da barivej, opurament, bin da ràir, cand che 'l Pais ëd j'Arfaj a l'era socrolà fòra 'd soa pas genita e përfonda, ij sò s-cionf ëd rij a vempìo ij combaj. A j'ero pa pì soj che lòn ch'a lo son ij lapin. Ma belavans, an s' tuta la Tèra a-i era mach un sërvan, e àora col sërvan-lì as sentìa sol. La pòrta dla colombera a l'era duverta a për lì des pé da la pòrta dla fnera e apopré ses pé pì amont. Na scala a man a mnava a la fnera, fërmà a la muraja da 'd grampin ëd fer; ma a-i era gnente ch'a mnèissa a la colombera për por che ij gat a pudèisso ruveje. Da là 'nsima a-i ëvnisìa 'n ciusié tant 'ma d'un gròss foson ëd vita ch'a l'ha tirà 'l sërvan malincuros. Ël sàut da na pòrta a l'àutra a l'era n'afé da nèn për chiel, e parèj a l'é ruvà 'nt la colombera an arsonanda j'osej con soa cera da sgiaf ch'a costumava. Belavans ij colomb a son arversasse fòra travers jë fnestròt con un gròss rabel d'ale, e 'l sërvan a l'é stàit torna sol. La colombera a l'é piasuje dlongh ch'a l'ha campaje l'euj. A l'ha avù gòj dij sègn ëd vita grojanta ch'a l'ha s-ciairaje, le senten-e 'd ca cite 'd pera nèira e 'd giss, ël dròch ëd piume e 'l sentor ëd mofa. A l'é piasuje la pas përfonda e ansugnochìa e ij ragnaj ëstragròss ch'a drapavo ij canton, carià 'd vàire e vàire agn ëd póver. Chiel a savìa pa lòn ch'a fusso ij ragnaj, convnù ch'a l'avìa mai vëggune un ant ël Pais ëd j'Arfaj, contut a na mirandava la vajantisa soasìa dël travaj. Ël temp a l'avìa vempù tùit ij canton ëd ragnaj, a l'avìa fàit sauté via 'd tòch ëd giss da la muraja an mostrand ëd mon rossign da sota, a l'avìa dëscoatà ij listej dël cuvert e fin-a le lòse 'd pera nèira daré e, an fasenda sòn, a l'avìa daje a 's leu n'aria revanta pa vàire diferenta da la pas dël Pais ëd j'Arfaj; contut, da bass e tut dantorn a chiel, Lurulu a 'rmarcava 'l trafen ëd la Tèra. Fin-a la lus dël sol, ch'a splendrìa 'n sla muraja travers ij cit përtus ëd l'aria, a bogiava.
Da lì nen vàire a l'é ruvaje a j'orije l'armisteri dj'ale dij colomb ch'a tornavo andaré e 'l tërpigné 'd soe piòte an sle lòse dël cuvert ëdzora ëd chiel, contut le bestiëtte as determinavo ancó nen a intré 'ndrinta 'd soe ca. A l'ha vëggù l'ombra che 'l cuvert a campava an s' n'àutr cuvert pì bass e j'ombre malsoà dij colomb tut an broa. A l'ha vardà ij lìcher gris ch'a coatavo la pì part dël cuvert lì sota, e le mace arionde e vive 'd lìcher giàun pì neuv ansim a la stenduva sensa forma 'd coj gris. A l'ha sentù n'ania ch'a ciamava meusia sés o sèt vire. A l'ha sentù n'òm intré ant në stabi da bass e mné via 'n caval. Un can a l'é dësvijasse e a l'ha baulà. Ëd cornajass, taparà via da chèich tor, a passavo àut ant ël cel an crijanda fòrt. A l'ha vëggù 'd gròsse nìvole meiresse leste arlongh dij cò 'd bricòle leugne. A l'ha sentù 'n colomb sërvaj ch'a ciamava da n'erbo lì aranda. Dontrè òmo a passavo ant j'anviron e a ciaramlavo. E da lì a 'n pòch a l'é sdasse tut ësmaravijà 'd na ròba ch'a l'avìa pa pairà armarché la vira dnans ch'a l'era vnù a Erl, visadì che fin-a j'ombre dle ca a bogiavo, da già ch'a vëgghìa che l'ombra dël cuvert, che chiel a-i era sota, a l'avìa bogià na frisa an sël cuvert pì bass e 'n sij lìcher gris e giàun. Un bogesse e 'n cangé sensa fin! Bele frapà, a l'ha comparisionalo con la pas përfonda 'd soa ca, anté che 'n moment a bogiava pì adasi che j'ombre dle ca 'mbelessì e a passava nen fin-a dël temp che tute le creadure dël Pais ëd j'Arfaj a fusso pijasse tut sò argal da lòn ch'a-i era piongià 'ndrinta d'ës moment-lì. Peui con në sbate e 'n viré d'ale, ij colomb a l'han ancaminà a torné 'ndaré. A vnisìo dai cò dij merlon ëd la tor la pì àuta d'Erl, anté ch'a j'ero butasse për un pòch a la sosta, sentendse dësfendù da soa gròssa autëssa e da soa età veneràbil contra cola ròba neuva e dròla ch'a l'avìa faje por. A son tornà 'ndaré e a son piassasse 'n sjë scòss djë fnestròt e a vardavo andrinta 'l sërvan con mach un ëd j'euj. Sertidun a j'ero tùit bianch, ma coj gris a l'avìo 'l còl color ëd l'arcansiel, ch'a l'era scasi bel 'ma ij color ch'a vempìo dë s-ciandor ël Pais ëd j'Arfaj. A lo vardavo malfiant damentre ch'a l'era astà chiet ant un canton, ma chiel a l'avrìa avù piasì 'd soa companìa difissiosa. E sicoma che coj fieuj malsoà 'd n'aria e 'd na Tèra sensa pas as determinavo ancó nen a intré, Lurulu a l'ha sërcà 'd feje sté bin soà an dovranda l'inchietëssa che lor a-j j'ero costumà e che chiel a pensava ch'a-j fèissa gòj , tant 'ma a tuta la gent ëd le tère cognossùe. Parèj, a l'é sautà su 'd bòt an blan, a l'é frandasse 'nvers un-a dle casòte 'd pera nèira àuta sla muraja, a l'é strabaussà 'nvers l'àutra muraja e peui torna 'n sël paviment. Ma belavans a l'é torna staje 'n tapage d'ale e tùit ij colomb a son vantà via. Parèj, a bel pòch a l'ha amprendù che ij colomb a l'han pì car la chiete. Da lì nen vàire, j'osej a son tornà 'ndaré ancó na vira 'n sël cuvert con un gròss bataclan d'ale; soe piotin-e a tapotavo torna 'n sle lòse, ma për vàire temp a son pì nen tornà 'ndrinta 'd soe casòte. Antramentre, ël sërvan tut sol a vardava da jë fnestròt lòn ch'a-i ruvava 'n sla Tèra. A l'ha vëggù na bërgeronëtta* posesse 'n sël cuvert sota 'd chiel: a l'ha vardala fin ch'a l'é volà via. Peui doi passaròt a son ruvà a pitoché 'd gran-e 'd melia ch'a j'ero tombà për tèra: dcò lor a l'han tirà soa atension. A j'ero tute ròbe neuve për ël sërvan e a vardé minca moviment dij passaròt a-i butava tut l'anteresse ch'i-i butrìo nojàit s'i s'antopèisso ant n'osel tut afàit ësconossù. Cand che ij passaròt a son andass-ne, l'ania a l'ha torna quaquarà ant na manera ch'a smijava ch'a l'hèissa 'n but a felo, parèj che Lurulu a l'ha passà për lì des minute a strologhé lòn ch'a vorìa dì, e bele ch'a l'abia dësdamà, përchè che d'àutre ròbe a l'han dësvijà soa chëriosità, a l'era bin sigur ch'a fussa cheicòs ch'a cubava. Peui ij cornajass a son torna passà da lì, ma ij sò vers a son ësmijaje van e Lurulu l'ha pì nen daje da ment. A l'ha scotà për ampéss ij colomb sël cuvert, ch'a vorìo nen intré, e a l'ha nen sërcà 'd dësdavané lòn ch'a disìo, ma a l'era tutun bianes ëd coma ch'a esponìo la costion e a l'avìa sentor ch'a contèisso la stòria dla vita e che tut a 'ndèissa bin. A jë smijava, damentre ch'a scotava 'l ciaciaré sotvos dij colomb, che la Tèra a duvìa esse stàita parèj da motobin ampéss.
Dëdlà dij cuvert, a s'alvavo d'erbo grand, tùit sensa feuje, gavand ëd roj sempevërde, chèich làur, ëd pin, d'if e 'l brassabòsch ch'as rampiava su për ij bion; ma ij but dij fò as pariavo a dësbandisse e la lus dël sol a bërlusìa e a campava dë sfiam sij but e sle feuje, e 'l brassabòsch e ij làur a splendrìo. N'òra a bufava e 'd fum as tramudava an ëslontanandse da 'n fumaireul. Motobin daleugn, Lurulu a l'ha s-ciairà na muraja 'd pera, grisa e badial, ch'a 'nsërciava 'n giardin ansugnochì sota 'l sol. Ciàira ant la lus dël sol, a l'ha vëggù svolaté na parpajòla ch'a l'é calà giù drita cand ch'a l'é ruvà 'n sël giardin. Peui a l'ha s-ciairà doi pavon ch'a marciavo meusi. A l'ha armarcà che l'ombra dij cuvert a scurìa la part bassa dj'erbo bërlusent. A l'ha sentù canté 'n gal da chèich part, e 'n can a l'é tornà baulé. Peui na ramà 'd pieuva a l'é calà 'd bòt an blan sël cuvert: ij colomb a l'avrìo vorsù intré dun-a antëcà e a son torna piassasse fòra djë fnestròt an vardanda tùit dë sbiess ël sërvan. Lurulu a l'é stass-ne bin frem sa vira-sì, e 'n pòch apress ij colomb, bele ch'a l'hèisso comprendù che chiel a l'era pa un ëd lor, a son ëstàit d'acòrdi ch'a fussa pa dla tribù dij gat, e parèj a son tornà 'ndaré drinta a soe casòte e 'mbelelì a l'han seguità a contesse la stòria dij temp d'antan. Lurulu a l'avrìa avù piasì d'arpagheje contandje dë stòrie dròle dij sërvan, le legende le pì strasordinarie dël Pais ëd j'Arfaj, ma a l'ha dëscurvì d'esse nen bon a feje comprende la lenga dij sërvan. Parèj a l'é stàit astà e a l'ha scotaje ciaramlé, fin-a a la mira ch'a l'é smijaje ch'a sërchèisso dritura 'd pasié 'l batibeuj dla Tèra, e a l'ha pensà ch'a pudèisso miraco fin-a esse bon a fé chèich anciarm ch'a-j butèissa seugn al temp për nen ch'a-j vastèissa ij sò ni. Belavans a comprendìa pa 'ncó vàire 'l podèj dël temp e a savìa pa 'ncó che gnente ant le tère cognossùe a l'era bon a tnije bòta. Fin-a ij ni dij colomb a l'avìo faje an dovrand ëd tochèt ësfërvajà ëd ni vej, ansim a 'un seul frèm fàit ëd lòn che 'l temp a l'avìa sbrisà ant la colombera, franch 'ma fòra 'd lì 'ndrinta jë strat geològich a son fàit dal dësblesse dij brich. Ël sërvan a l'avìa 'ncó malfé a comprende 'n delabresse tant grand e sensa rechie, sicoma che soa anteligensa aùssa a l'era stàita divisà për la pas e la blëssa dël Pais ëd j'Arfaj e a costumava tnisse ocupà con ëd costion ëd bin pì pòca monta. An armarcanda che ij colomb a smijavo ore pì amisos, a l'ha fàit un sàut andaré an soa fnera e a l'é tornà con un baron ëd fèngh, e a l'ha piassalo ant un canton për butesse a sò asi. Cand che ij colomb a l'han vëggù tut col moviment, a l'han vardalo torna dë sbiess an fasenda d'arsàut dròlo dël còl, contut a la fin a son determinasse a agradì 'l sërvan coma locatari. Chiel a l'é angramislasse 'n sël fèngh e a l'ha scotà la stòria dla Tèra, ch'a l'era lòn ch'a chërdìa che ij colomb a contèisso, bele ch'a cognossèissa pa soa lenga. Ma 'l di a 'ndasìa anans e 'l sërvan a l'ha 'ncaminà a sente fam motobin pì ampressa che lòn ch'a-i ruvava 'nt ël Pais ëd j'Arfaj, anté che, cand bele a l'hèissa avù fam, a l'avìa mach da slonghé la man e cheuje ij pomin ch'a pendìo bass da j'erbo ch'a chërsìo ant la foresta ch'a demarcava ij combaj dij sërvan. E a l'é përchè che ij sërvan a-j mangio tuta vira ch'a-j ven fam, lòn ch'a 'ncàpita da ràir, che sa fruta foravìa a së s-ciama pomin dij sërvan. A l'é sautà fòra dla colombera e a l'é butasse a virolé për lì për sërché giusta coj pomin. Ma a-i era pa 'd pomin ëd pianta, sicoma ch'a-i é mach un temp ëd l'ann për ij pomin, coma nojàit i soma bin: a l'é un dij torn ch'an giuva 'l temp. Tutun, che tùit ij pomin an sla Tèra a dësparièisso parèj për na part ëd l'ann a l'era na ròba tròp dròla për che 'l sërvan a fussa bon a comprendla për dabon. A l'era ore ruvà an mes a le cassin-e e a l'ha s-ciairà 'n giari ch'as bogiava adasi sota na cormà scura. Ël sërvan a na savìa pa nèn dël parlé dij giari, ma a l'é dròlo che cand ch'a-i é doi ch'a son an chista dl'istessa ròba, a l'é un pòch tant 'ma se, dijoma parèj, un a savèissa lòn che l'àutr a serca, a bròch e vòl pen-a ch'a lo vëggh. Noi i soma an part bòrgno për lòn ch'a fan j'àutri, contut cand ch'i s'ancontroma an cheidun a l'arserca 'd lòn ch'i sërcoma dcò noi, anlora a smija scasi ch'i lo soma sensa che gnun an lo dija. Dlongh che Lurulu a l'ha s-ciairà 'l giari sota la cormà, a smijava ch'a savèissa che l'àutr a l'era 'n camin a sërché da mangé. Parèj a l'é staje dapress ciuto. Da lì nen vàire, ël giari a l'é ruvà arand a 'n sach ëd biava; për deurvlo a l'ha pa butaje pì temp che lòn ch'i butoma nojàit a gavé fòra ij pois da 'n soa dòssa, e a l'ha 'ncaminà dlongh a mangé la biava. "É-lo ròba bon-a lolì?" a l'ha ciamaje 'l sërvan an parlanda la lenga dij sërvan. Ël giari a l'ha vardalo dubitos an armarcanda soa smijansa con l'òm e, d'àutra part, soa diferensa dai can. Ma con tut lòn, ël giari a stasìa pa bin soà e, apress d'avèj beicalo marlàit, a l'é virasse ciuto e a l'é surtì da la cormà. Lurulu a l'ha tastà la biava e a l'ha trovala franch gustosa.
Na vira ch'a l'ha mangiane pro, ël sërvan a l'é tornà ant la colombera e a l'é astasse për un bel péss a un ëd jë fnestròt për vardé fòra, dëdlà dij cuvert, la manera dròla che 'l temp a passava. L'ombra a së slongava sempe 'd pì an sj'erbo, ël bërlusor a l'era dësparì dai làur e da tute le feuje le pì basse. Apress, la lus an sle feuje dij brassabòsch e an sj'else* da 'n color argent a l'é virasse a l'òr ëspali e j'ombre a son montà ancó pì àute. Tut ël mond a seguitava a cangé.
Un vejòto con na barba bianca longa e strèita a l'é vzinasse a cit pass ai cënnij, a l'ha duvertà la pòrta, a l'é intraje e a l'ha daje da mangé ai can ëd carn ch'a l'avìa pijà da 'nt un ghicc. Tuta la sèira a l'é vempusse dël tapage che ij can a fasìo. Ël vej a l'é surtì dun-a torna fòra e a l'é andàit via, e sò bogesse pasi a smijava fé ancó pì spicanta, al sërvan atent, l'inchietëssa dla Tèra. Peui n'òm a l'é ruvà adasi an ëmnand un caval ant lë stabi sota la colombera e a l'é torna andass-ne lassanda la bestia a mangé. J'ombre a j'ero ore slongasse ancó 'd pì 'n sle muraje, sij cuvert e sj'erbo, e mach pì le sime dj'erbo e 'l cò d'un cioché bin àut a l'avìo ancó 'd lus a còl. Ij but rossign ëd fò àut a bërlusìo àora 'ma 'd rubin ësbiavì. Na caciura granda a 'mpinìa 'l cel bleu spali, e 'd nìvole cite, ch'a virolavo garghe, a son fasse d'un color groson, briliante 'ma 'd fiare; ëd cornajass a son passaje dëdnans e a son tornà a ca drinta a 'n grop d'erbo al càuss dij brich. A l'era na sen-a pasianta. Bele parèj, për ël sërvan ch'a vardava da 'ndrinta dla colombera mufìa trames a 'd seuj 'd piume, ël bataclan dij cornajass e ij sò strop ch'a vempìo 'l cel, l'armor mut e contugn dël caval ch'a mangiava, ël son ëd pass fàit mincatant da 'd gent ch'a 'ndasìo a ca, ël saresse adasi dle pòrte, a smijava smon-e la preuva che gnun-a ròba a pijava mai d'arlass ant le tère cognossùe. Parèj, la vilòtola ansugnochìa e garga ch'a sugnava ant la val d'Erl e ch'a cognossìa dj'àutre tère pa 'd pì che lòn che la gent ëd cole tère-là a savìo 'd soa stòria, a smijava 'n turbij d'inchietëssa a col sërvan genit. Peui la lus dël sol a l'ha chità dcò ij leu ij pì àut e na lun-a chërsenta 'd pòchi di a l'é butasse a splendrì dzora dla colombera, fòra dle viste dlë fnestròt ëd Lurulu, ma an ampinienda l'aria con na noansa neuva foravìa. Tùit si cangiament a lo dësrangiavo talamanera ch'a l'ha studiaje marlàit ansima d'andess-ne andaré ant ël Pais ëd j'Arfaj, ma peui a l'é torna sautaje 'l vërtigò dë smaravijé j'àutri sërvan. E con së sghiribiss ant la testa, a l'é glissà giù dla colombera e a l'é andàit a sërché Orion.