La Fija dël Rè dj'Arfaj/Capitol 05
La Fija dël Rè dj'Arfaj[modifiché]
Cap. V - La saviëssa dla ciambrèja d'Erl[modifiché]
Longh ëd coj di dle nosse, j'òmo d'Erl a l'han seguità a vnì al castel a porté 'd cadò e 'd compliment; e da sèira a soa ca a parlavo dël boneur ch'a speravo ch'a jë vnèissa a la Val d'Erl mersì a la saviëssa 'd lòn ch'a l'avìo fàit cand ch'a j'ero andàit a parlé al vej Ësgnor an sò longh salon ross. A-i era Narl ël fre, ch'a l'era stàit sò cap ëd lor; a-i era Guhic, ch'a l'avìa pensaje për prim, apress d'avèj parlane con soa fomna an soa cassin-a 'n sj'autipian trames a le pasture 'd tërfeuj, davzin a Erl; a-i era Nehic, un ch'a cudìa e a mnava ij cavaj; a-i era quatr marcand da beu; e Oth, un cassador ëd serv; e Vlel, ël mèistr lauror. Tùit lor-sì, ansem a d'àutri tre, a j'ero andàit da lë Sgnor d'Erl a feje l'arcesta ch'a l'avìa peui daje l'andi a tùit ij vagabondage d'Alverich. E àora loràit a dëscutìo 'd tut ël boneur ch'a sarìa vnuje da sòn. A l'avìo sustà tùit che la Val d'Erl a fussa cognossùa 'ntra la gent, coma che, a chërdìo, a sarìa stàit giust. A l'avìo studià la stòria, a l'avìo lesù 'd lìber sij pasturage, contut la val ch'a-j vorìo tant bin a l'era mansionà bin da ràir. E 'n di Guhic a l'avìa dit: "Foma an manera che për l'avnì nòsta gent a sia governà da 'n mascon, e mersì a chiel ël nòm ëd nòsta val a sarà avosà, e a-i sarà pì gnun ch'a l'abia nen sentù 'l nòm d'Erl." A j'ero tùit arfëstiasse e a l'avìo fàit ciambrèja; e dódes ëd loràit a j'ero andàit da lë Sgnor d'Erl. E a l'era ancapitaje lòn ch'i l'hai già contà. E parèj ore a parlavo, an copatanda con l'idromel, dl'avnì d'Erl e 'd sò pòst trames a j'àutre vaj e dla nòmina ch'a l'avrìa dovù avèj ant ël mond. A l'avìo la costuma 'd rëscontresse e ciaramlé drinta a la gròssa fòrza 'd Narl, e Narl a jë smonìa d'idromel pijà da 'nt na stansiëtta stërmà; nopà Threl a costumava gionze la companìa a strasora ruvanda da sò travaj ant ël bòsch. S'idromel a l'era fàit da l'amel ëd tërfeuj, fòrt e doss; e apress d'esse stàit për un pòch ëd temp an cola stansia càuda a ciaciaré dle ròbe 'd tùit ij di, dla val e dij leu amont, j'òmo a 'ncaminavo a pensé a l'avnì, an ës-ciairanda la glòria d'Erl tant 'ma travers na ceja dorà. Un a laudava ij beu, n'àutr ij cavaj, n'àutr la tèra drùa, e a sustavo tùit ël temp cand che j'àutri pais a l'avrìo arcognossù la primassìa granda tnùa da la val d'Erl trames a j'àutre vaj. E 'l Temp, ch'a l'avìa mnà cole sèire, a l'era peui ëdcò portass-je via an passand an sla Valà d'Erl tant 'ma ansim a tute le tère ch'i cognossoma. A l'era tornaje la prima e 'l temp ëd le giassinte sërvaje; e 'n di, ant ël bon ëd la fiorìa dle némole dij camp, a s'é disse che a Alverich e Lirazel a l'era nassuje 'n fieul. Anlora la neuit apress tuta la gent d'Erl a son andàit a visché 'n feu an sla bricòla e a l'han dansaje dantorn e beivù idromel e fàit festa. Për tut ël di a l'avìo rablà 'd such e 'd branch për ël farò da 'nt na boschin-a lì aranda; e 'l ciair dël feu as vëgghìa da tute le valbe dj'anviron. Mach an sij pich bleu spali dle montagne dël Pais ëd j'Arfaj a-i na ruvava gnanca n'arbat, convnù che pa nèn ch'a-i ëvnisìa 'mbelessì a pudìa dësrangeje 'mbelelà. Cand ch'a l'han chità 'd dansé dantorn ai feu, a son astasse për tèra a strologhé 'l boneur ch'a sarìa ruvaje a Erl na vira ch'a fussa stàit governà dal fieul d'Alverich con tuta la màgica ch'a jë vnisìa da soa mare. Cheidun a disìa che chiel a l'avrìa mnaje a fé la guèra, cheidun ch'a l'avrìa mostraje a lauré pì fonz; e tùit a l'han antivëggù 'n pressi pì àut për ij beu. Pa gnun a l'ha durmì cola neuit, avenda pì car dansé, profeté n'avnì glorios e arfëstiesse për lòn ch'a predisìo. E pì che tut, a-j fasìa gòj che 'l nòm d'Erl a fussa cognossù e onorà ant j'àutre tère. Anlora Alverich a l'é butasse a sërché na bàila sùita për soa masnà për tuta la valà e ij brich, ma a l'era pa bel trové cheidun ch'a meritèissa 'd cudì 'n cit ch'a l'era dla ligna dël sangh real dël Pais ëd j'Arfaj; e coj ch'a l'ha trovà a l'avìo por ëd la lusor che mincatant a-i era ant j'euj ëd la masnà, ch'a smijava pa 'd nòst mond. A la finitiva, na matin ch'a-i era vent a l'é andàit su për la colin-a dla masca solitaria, e a l'ha trovala dësovrà astà an sl'uss, sensa ch'a l'hèissa gnente da maledì o da benedì. "E bin," a l'ha dije la masca, "ha-la portate boneur la spa?" "Vassavèj lòn ch'a pòrta boneur," a l'ha rësponduje Alverich, "sicoma ch'i pudoma nen ës-ciairé la ciusa." A parlava con na vos ëstraca, përchè ch'a l'era strach da l'età e a l'avìa mai savù vàire agn a l'era passaje dal di ch'a l'era anviarasse për ël Pais ëd j'Arfaj; contut a jë smijava ch'a fusso vàire 'd pì che coj ch'a j'ero passà su Erl pendent col ùnich di ant ël Pais ëd j'Arfaj. "É, bò," a l'ha dit la masca. "Ma chi ch'a peul-lo cognòsse la fin fòra che nojàit?" "Mare Masca," a l'ha dije Alverich, "i l'hai marià la fija dël Rè dël Pais ëd j'Arfaj." "A l'é stàit un gross pass anans," a l'ha replicaje la veja masca. "Mare Masca," a l'ha dije Alverich, "i l'oma na masnà. E chi ch'a la cudirà-lo?" "A l'é pa na fàita për d'òmo," a l'ha rësponduje la masca. "Mare Masca," a l'ha dije Alverich, "i vnirìe ant la Valà d'Erl a cudilo e feje da mamìa al castel? Da già che gnun, da voi an fòra, an coste tère a cognòss cheicòs an sël Pais ëd j'Arfaj, gavand la prinsëssa, ma chila a cognòss gnente dla Tèra." La veja masca a l'ha rësponduje: "Për feje piasì al Rè, i vnirai." Parèj la masca a l'é calà giù da 'n sla bricòla con un fagòt ëd ròbe foravìa, e 'l cit a l'é stàit tirà su ant le tère cognossùe da un-a ch'a cognossìa le balade e le stòrie dël pais ëd soa mare.
Soens, damentre ch'a cudìo la masnà, la veja masca e la Prinsëssa Lirazel a ciaciaravo ansema për tant fé passé le sèire longhe, e a parlavo 'd ròbe che Alverich a na savìa pa nèn; e carià d'agn 'ma a l'era la masca e con tuta la saviëssa mascheugna ch'a l'avìa mugià an sent agn ëd soa vita, con tut lòn, a l'era chila ch'a amprendìa cand ch'a parlavo ansema, e a l'era la Prinsëssa Lirazel ch'a-j mostrava. Tutun, visavì dla Tèra e 'd lòn ch'a l'avìa da fé con la Tèra, a venta dì che Lirazel a seguitava a savèjne gnente. La veja masca a cudìa 'l citin con tant d'ampressament e a lo pasiava con tanta grinor, che për tut sò temp masnà chiel a l'ha mai piorà. A l'avìa n'anciarm për fé bërlusenta la matin, un për argiojissé 'l di, un për pasié la toss e un për ëscaudé la stansia dël cit e fela piasosa e mascareula, da già che 'l feu ch'a s'aussava al son ëd col ciarm da 'd such che chila a l'avìa ancantà, a spantiava d'ombre àute dle ròbe dantorn al feu, ch'a bogiatavo scure e alegre an sël plafon. Ël cit a l'era cudì da Lirazel e da la masca giusta tant 'ma ch'a j'ero cudì le masnà dont le mare a son peui mach uman-e; mach che chiel a cognossìa 'd canson e 'd fàule che j'àutri cit ëd le tère cognossùe a sento pa. Për tant goerné la masnà con soe fórmole màgiche, la veja masca a l'era dcò portasse dapress soa bachëtta nèira. Se, butoma, ant na neuit ch'a-i era vent, n'anfilada d'aria a siflava travers na filura, chila a l'avìa n'anciarm për fela chité; e a l'avìa dcò n'anciarm për cangé la canson che la cafetiera a cantava, fin a la mira che soa melodìa a mnèissa 'd fàit ëd neuve stravise da 'd leu stërmà da na ceja ancantà; e 'l cit a l'ha amprendù a cognòsse 'l mascheugn ëd combe leugne che ij sò euj a l'avìo mai vëggù. E peui da sèira, drita dëdnans al feu, chila a aussava soa bachëtta d'éban trames a tute j'ombre, e a-j anciarmava fasendje dansé për chiel. E j'ombre a pijavo tute sòrt ëd forme bonìvole e malëgne, an bogiandse për tant feje gòj al cit; parèj che chiel a l'é ruvà a cognòsse nen mach le ròbe ch'a-i na j'é numbrose an sla Tèra: crin, erbo, gamej, cocodrij, luv, anie, ij can fiusà e le vache pasie, ma dcò 'd còse pì tope, che j'òmò a 'n n'han por, e bele lòn che lor a l'han ësperà 'd fé o bele mach ëstrologà. Longh ëd cole sèire, le ròbe ch'a 'ncàpito e le creadure ch'a-i é a son passà an sle muraje dla stansia, e la masnà a l'é costumasse a le tère cognossùe. Ant j'apresmesdì ch'a l'era càud, la masca a lo mnava an vir për ël pavalin, e tùit ij can a-j giapavo apress a soa figura misteriosa 'd chila, contut a s'asaravo pa a arambess-je tròp, sicoma ch'a-i era con lor un pagèt ch'a resìa la bachëtta d'éban. E ij can, ch'a la san longa, ch'a san vàire leugn n'òm a l'é bon a campeje na pera dapress, e s'a vorìa patleje o s'a 'n n'avìa pa l'ardiman, a savìo dcò che cola-lì a l'era pa na bachëtta 'ma j'àutre. Parèj a së tnisìo dëscòst da s'oget nèir e gòtich che 'l pagèt a tnisìa 'nt la man, e a argrignavo ij dent, e ij borgareuj a surtìo a vardé lò ch'a-i ëvnisìa. E tùit a j'ero content ëd vèje che 'l giovo prinsi arditari a l'avìa na masca tant 'ma na mamìa: "Përchè ch'a l'é la masca Ziroonderel," a disìo, e a fortìo che chila a l'avrìa anlevalo conforma la dutrin-a genita dla màgica, e cand ch'a fussa vnuje sò temp ëd chiel, a sarìa staje 'd mascarìe ch'a l'avrìo daje na gròssa nòmina a tuta la val. Anlora a patlavo ij sò can fin a la mira che lor a pnavo antëcà. Con tut lòn ij can a j'ero tutun costant an sò malfiesse, parèj che cand che j'òmo a 'ndasìo a la fòrza 'd Narl, e soe ca a j'ero pasie sota 'l ciàir ëd la lun-a e le fnestre 'd Narl a lusìo, e a j'era già passaje dontrè vir d'idromel, e tùit a ciaciaravo an sl'avnì d'Erl, e le vos as giontavo un-a a l'àutra për conté la glòria ch'a dovìa ruveje, con sò pass linger ij can a surtìo fòra sle stra e a ucavo. Cora ch'a intrava 'nt la stansia dël cit, piassà ai pian àut e al solì ant ël castel, Lirazel a-i portava në splendrior che la masca tant dotrinà a l'avìa pa, bele con tùit ij sò anciarm, e peui a cantava a soa masnà 'd canson che gnun a peul cantene a noi belessì, da già ch'a l'avìa amprenduje da l'àutra banda dël finage dl'ambrun e a j'ero stàite componùe da 'd cantor pa tribulà dal passé dël Temp. E bele con tute le smaravije ch'a-i era 'ndrinta 'd sé canson, nassùe tant leugn da le tère ch'i cognossoma e longh ëd temp tant antich visavì 'd coj che jë stòrich a son costumà a studié, e contut che la gent a fèisso dë squasi për coma ch'a j'ero bisare cand ch'a-j sentìo sglissé ant l'aria fòra dle fnestre duverte travers Erl ant ij di d'istà, bele parèj, pa gnun as fasìa smaravija për sé canson tant com a së smaravijava la prinsëssa a armarché che soa masnà as portava conforma le manere dë sta Tèra, e che sempe 'd pì, an chërsend, a fasìa mila cite ròbe a la fasson ëd j'uman, da già che tute le manere 'd portesse dj'òmo a jë smijavo foravìa a chila. Con tut lòn, Lirazel a-j vorìa pì bin a sò cit che al pais ëd sò pare, o ai sécoj ësplendrient ëd soa gioventura sensa età, o al palass dont as peul contesse mach ant le balade. A l'é stàit an coj di che Alverich a l'ha amprendù a la finitiva che chila a sarìa mai faitasse a le ròbe 'd nòst mond, a l'avrìa mai comprendù la gent ch'a vivìo ant la val, nì lesù 'n lìber qualsëssìa 'd gròssa dutrin-a sensa grigné, nì fàit mai vàire vast ëd le manere 'd fé dë sta Tèra, nì sentusse 'd pì an sò sénter ant ël castel d'Erl che tuta creadura dij bòsch che Threl a l'hèissa podù trapé e buté an gabia antëcà. A l'avìa sperà che chila a l'avrìa amprendù ampressa le ròbe ch'a jë smijavo gòtiche, fin a la mira che le cite diferense ch'a-i é antra belessì e 'l Pais ëd j'Arfaj a la dësrangèisso pì nen. Belavans, a l'é ancorzusse che le ròbe ch'a jë smijavo foravìa, a sarìo sempe restà parèj, e che tùit ij sécoj passà drinta a soa ca sensa temp a l'avìo pa modlà mach an sla surfassa ij sò pensé e soe reverìe, parèj da podèj esse cangià dai pòchi agn ëd nòsta vita 'mbelessì. Apress d'avèj comprendù sòn, a pudìa dì dabon d'esse ruvà a la vrità su sa costion. Antra lë spìrit d'Alverich e col ëd Lirazel a-i era tut ël dësvari ch'a-i é antra la Tèra e 'l Pais ëd j'Arfaj. La bin a l'avìa campà 'n pont an s' cola dëstansa strasordinaria, da già che la bin a l'é bon-a a fé fin-a pì tant che lòn. Tutun, cand ch'as fërmava 'n moment an s' col pont che 'l boneur a l'avìa smonuje, e a lassava che ij sò pensé a beichèisso da bass andrinta dël balatron, a-j pijava 'n capëstorn e a tramblava tut. Cola ch'a sarìi-la stàita la ciusa 'd tut sossì, as ciamava? E a l'avìa por ch'a pudèissa esse fin-a pì gòtica che 'l comens.
Da soa part, a Lirazel a jë smijava pa ch'a fussa ansëssari 'd cognòsse d'àutre ròbe. Ér-la soa blëssa pa pro? Ér-lo pa vnuje da chila 'n moros, a la bonora, an s' coj pra ch'a bërlusìo dantorn al palass dont as conta mach ant le balade, e a l'avìi-lo pa salvala da la malasòrt dë sté daspërchila an soa pas eternal? Ér-lo pa pro che chiel a fussa vnùit? A-i ér-lo pròpi da manca che chila a comprendèissa lòn che la gent a fasìo? A duvìi-la dabon pa dansé an sla stra, pa parlé a le crave, mai grigné a le sipolture, mai canté d'ëd neuit? Costa a l'era gòtica! Lòn ch'as na fasìi-lo un ëd la gòj, s'a l'avìa da tnila stërmà? Avìi-la l'alegrëssa da deje leu a l'aneuj an cole tère foravìa anté che chila a l'era vnùita? E peui, un di, Lirazel a l'ha armarcà che na fomna d'Erl a smijava manch bela che lòn ch'a l'era smijaje n'ann andaré. Ël cangiament a l'era pro cit, contut j'euj ësvicc ëd Lirazel a l'han vëggulo dlongh. Anlora a l'é andàita da Alverich an pioranda për esse confortà, sicoma ch'a l'avìa por che 'l Temp, ant le tère cognossùe, a pudèissa porté 'd dëscàpit a soa blëssa che ij sécoj passà ant ël Pais ëd j'Arfaj a j'ero pa mai asarasse a tërnì. E Alverich a l'ha dije che 'l Temp a deuv avèj sò cors, coma tùit a san franch bin, e a che pro fé le lamente?