Giovan Battista Mortarino/Siblä

Artorn

SIBLÄ

Ël parchè e ’l parcomä – mars dël 2010

L’invèrän, as sà, al pardonä nò.

Ëst’ann, peu, ël mes ëd Ginar agh l’ha missä tutä për inviaress ’mè ch’agh va e, për na sfilsä ëd di, l’è nò zovrì d’on filo ij sò ganass ëd giasciä.

L’òrt l’evä tutä na brumèrä e ij ram dij pom e dij pèrsi i évän dobijà ch’a smievä ch’i dovévän s-cinchess da on moment a l’àtär sotä ël pisantor dla prinä; incà int la vascä dij peuss la giasciä, ertiä quàtär dij, la fevä la sò part.

Tut l’evä reud d’la fregg e finä ij besti i circhévän dë sté fèräm, dë mòväss e volé pròpi nomà ël nicissari për nò consumé ij scòrt ëd grassä montonà sot-pèl int la stagiôn dij bèj giornà. Parlomä nò, peu, dij besti ch’i évän intarà o indromantà int ij sfiògg dla tèrä, int ij crènn dij piènt e int ij beugg dij mur (’mè rènn, ratvoló, lusèrt e smiròld) che, fin a dòp Sant’Agnes, is sarìän nò fai veugh.

Incà mi i sevä sarà sù in cà, comè ij mè avi int ij sò scorbin logà in bon órdän in fond ëd l’òrt.

Intratènt ch’i guardevä feu d’la fnèsträ i pinsevä che sa smènä-lì la sarìä podù vess ëstai l’ùltimä për on bèl nùmär ëd besti sarvadi.

L’evä na smènä che ël siass ëd la Naturä al sarìä fai forlògnä farmèndä int ël sò cribi ij pussè débol, ij malà, ij vègg, cuj ch’i évän nassù «com la maladissiôn dël rècio¹».

Për viä d’onä legg durä; junä dij legg ch’i tégnän in pé l’ingranagg dla vitä, colä che ël «padre dell’etologia» Kònrad Lòrenz al ciamä «uno dei grandi costruttori dell’evoluzione: la selezione naturale».

Ma mi, seben ch’i sevä che sa legg-chì l’evä tramento importèntä e nicissariä, im l’heu pròpi nò sintù dë fé mosträ ëd gnent quènd ch’i som vust n’airôn, sporch e strussià, gnì pogess com on vòl sbirolent pròpi int l’òrt, dré la vascä dij peuss, ’penä lì, a la mè driciä.

As vughevä sùbät ch’agh hevä tacà gnent, ch’a në podevä pu; as capivä nò ës l’evä lu ch’a strusevä dré la fam o s’l’evä la fam ch’a la strusevä drerä lu… e, sicur, al dovevä vess conscià ’nsì da on bèl pò ëd temp.

Vess gnù int ël pais, peu, in mès dij òmän e dij sò cheun, dij sò odó e dël sò ciadèl smantijèndäss dë tegn semp colä cèrtä distènsä che tucc ij besti sarvadi i tégnän d’ij òm, l’evä segn ch’al dovevä vess rivà in cò dla pèrtiä.

Incà lu, comè tènci atär, al circhevä dë farmé ’l temp striĝèndäl com tucc ij sò fòrs int ël bèch, sot j’asseul, int ij scèmp …

Si, va ben, i la sevä ch’i sarìä nò dovù meutäm in mès e lassé ch’a sucidevä col ch’a sariä dovù suced; lassel al sò distin: s’al fuss ëscampà… ben! e s’al fuss mòrt… ës-ciàot!

Ma as sà che on cunt l’è ’mè ch’a rasonä ’l sciarvèl e n’àtär cunt ’mè ch’a rasonä ël cheur.

Mi, peu, ch’i som na còrdä ëd butir e i pendä semp in-vèr’ la part dël cheur, im l’heu pròpi nò sintù dë ris-cé in sla sò pèl; am sarìä pars dë meutägh ël mè sciampin int la sò condènä a mòrt.

E ’nsì i l’heu nò fai gnì longä, som ciapà l’uss e som andai crompé on bèl ëscartòsc ëd peuss biènch int la boteä ch’igh heu la fortunä dë vegh, incorä, rentä cà e igh l’heu sbatà ĝiò d’la fnèsträ; on peuss për vòltä, squasi a tir ëd bèch, su la giasciä dla vascä dij peuss.

S’al fìss ëstai on airôn int ël sò, i dis’ nò seun ’mè ’n còrän, ma almeno ’penä ’penä arplì, al sariss volà viä sensä di né du né tri. Lu, inveci, as n’ha gnèncä nacorĝiù; l’è finä stantà a capì che col bendidìo piovù dal cel l’evä ròbä bonä dë mangé.

Peu, dasi dasi, squasi com prudensä, s’ha dicidù a pluchen jun e, passà on quai moment, fòrsi parchè l’è comincià incà a sintigh ël gust, a s’ha miss dël bôn e a s’ha inviarà finalment a degh dentä pussè dicis.

Incà s’a j’ha nò mangià int on bof o dë sgarbitôn, ’mè ch’im sarìä spicià da jun che ël mangé a la vaghevä d’on beugg, l’è stai bôn dë féssän on gòss… int ël vero sens ëd la paròlä.

Finì dë mangé, l’è volà sol ticin dij avi, al cavd d’on solin fiach ch’a smijevä ch’l’evä dicidù dë gnì feu nomà për lu.

Da col di-lì som comincià a meutägh, tucc ij matin, na brancà ëd sardlin freusch o armolà, in su la giasciä, int on cantôn dla vascä dij peuss.

Dasi dasi, sémpär com prudensä, lu al volevä ĝiò a mangé.

Dòpo na smaneutä agh è stai pu miä ëd dubi ch’as la sarìä cavà a porté feu la ghirbä.

Meun meun al gnevä semp pussè bèl e lùstär e dòp mangià a ’ndevä a fess ij peunn sul ticin dij avi a onä vintenä ëd mètär d’la vascä. Finä ël ciufeut su la tèstä, seben incorä on pò sprusc-là, l’evä gnù squasi dricc.

Passà na quindzenä ëd di l’è comincià incà volé viä ëd l’òrt; a stevä viä magari incà tut ël di ma as podevä sté sicur che la matinä drerä, a na cèrt’orä, l’evä lì, pontual, sul cantôn dël tecc a sbarlogé la sò rassiôn ëd peuss che mi, pontual pussè che lu, igh pargevä int ël sòlit sit.

Lu ’ndevä e ’l gnevä comè s’al fuss ëstai cà sòvä, mi i më smantijevä nò d’andé dla fnèsträ tucc ij matin për veugh s’l’evä rivà o se, për combinassiôn, l’evä in ritard… comè jun ëd famigliä.

E, jun ëd famigliä, për sicur, agh è da ciamel për nòm. E… nò on nòm ’mè sissìä, ma on nòm bèl, on nòm ch’al devä vess incà «për la qual».

L’è stai insì che«in onore ed a ricordo» ëd la fam portà viä d’la pòvrä bestiä in tut ël sò girondlé prumä dë rivé finä chì, dòpo «un gran consiglio di famiglia» insèmä la mè dònä e ’l mè fieu che, veujä o nò veujä, i s’hévän fai ciapé incà lor int ël trapolôn, i sómän dicidù dë ciamel com ël nòm ëd «Siblä» che, in dialeut, al veu pròpi di na fam da s-ciarì pu, na sgajosä ch’la durä da na gnòcä ëd temp.

Oramai incà j’avsin i évän gnù intarassà a la facendä, tirà dentä da jun dij fiolin int la smènä ch’l’evä stai cà da scòlä për viä ëd l’influensä e che, guardèndä feu d’la fnèsträ agh hevä miss pòch a veugh «una specie di fenicottero che svolazzava nell’orto».

Oramai, dòpo na disenä ëd di, dòpo ij nicissari spiegassiôn su la «bestiä», «circa la specie di appartenenza e le principali abitudini alimentari» e dòpo vess vust tucc lor, e nò na vòltä solä, guardé për ariä sensä on motiv pracis, i sevä gnù parsuas che, incà lor ’mè num, i évän gnù tacà, i s’hévän afissionà a col ësgolgiôn-lì ch’as fevä sté dla fnèsträ a veugh s’al rivevä, s’al mangevä, s’l’evä sul ticin o s’l’evä volà viä…

Passà Sant’Uliènä, la prumaverä la viagiä ladinä e mi, dèss, igh hevä pagurä ëd quènd ch’a sarìä gnù ël moment, che oramai al dovevä nò vess tròp lonteun, ch’al sarìä volà viä dël tut për andé a trovess insèmä a j’àtär airôn e quach int onä quai garzaia për comincé a fé anià e alvé giotôn.

I sintevä giomò ch’am sarìä mancà; i sintevä giomò ch’i sarìä stantà a sté sensä!

Alorä, prumä ch’al fuss andai viä për semp, i som dicidù dë digh na ròbä importèntä, na malignadä, on quaicòs ch’al sarìä dovù tegn da ment quènd ch’al fuss ëstai lonteun da chì.

Quènd ch’am ha pars ël moment bôn, onä vòltä ch’l’evä incocià sul ticin e ch’am parevä intarassà ai mè moviment igh heu fai ël mè discors.

Som ëspicià on moment che ninsunä a vaghevä (për viä ëd la mè reputassiôn che int ël mond dij usé l’è ’ncorä bonä, ma che int ël mond dij òmän, oramai, l’è co’ ch’l’è) e igh heu fai tucc ij mè racomandassiôn; e sicomä ch’igh hevä pagurä dë nò vess bôn dë fem capì, igh l’heu pròpi missä tutä.

Im heu finä sforsà dë parlé ’mè ch’i feun j’airôn, fèndä dij vars-gnasc e movèndä ël còl sù e ĝiò.

I som circà dë fegh capì faiben ch’al sarìä stai mej ch’agh mostrevä nò tacà j’àtär e specialment tacà ij sò fieu col ch’l’evä imprindù chinsichì.

Mej ch’agh mostrevä nò ch’as peu’ fidess dij òmän.

Ël cribi ëd la Naturä al lavorä incà suj «fà» e vegh dij bèj maner e degh confidensä ai òmän e fidess dë lor, për onä bestiä sarvadiä, l’è tramento piricolos.

Piricolos fin a la mòrt: a n’airôn agh podarìä incà capité dë lassegh ij peunn.

Tut d’on colp ’mè ch’l’evä rivà onä matinä d’aftum, Siblä, onä brutä giornà, in principi ëd mars, l’è psantà e a s’ha pu fai veugh. E mi im heu vansà com la pagurä dë ’vel pèrs për semp e com na quai p-scianà d’airôn int ël cheur.

Content ’mè ij rat – novémbär dël 2010

Passà la stagiôn dij bèj giornà, quènd ch’agh è gnù on àtär novémbär, int on di com on só fiach ch’al manchevä comè ël giusc int on fior pàss, on airôn gris a s’ha fai trové a na cèrt’orä sol ticin dij avi… al blaghevä dij peunn lùstär e on ciufeut squasi dricc da rastè ’ncantà.

Mi, igh hò nò vargògnä a dil, i stevä pu int la pèl. A cà meä, e a cà dij avsin, i sévän content ’mè ij rat e i somä stai ciros për tut ël di.

La finitivä – mars dël 2011

Për col ch’a riguardä ij racomandassiôn dë sté cito e dë dì gnentä tacà j’àtär airôn, racomandassiôn ch’is sarìän podó ciamé «guaiamai fidess dij òmän për nò ris-cé la ghirbä», am hevä semp rastà ël dubi ch’al fiss nò capì ben col ch’im hevä sforsà dë digh (tra che parlé insèmä on airôn l’è nò facil e tra che lu a s’hevä dimostrà putòst gnuch…).

Dubi che però l’è psantà quènd ch’i som vust on àtär airôn ch’al circhevä dë gnì bass indo’ la vascä dij peuss com l’intinsiôn dë rapolé on quaicòs. «Quaicadunä», inveci che sté cito, e magarä për fé la blagä, al dovevä vess cuntà totä la ravä e la favä.

On àtim dòpo l’ocupassiôn dël sò «spazio aereo», Siblä l’è comincià zaregh drerä a l’airôn forèst com na sviltreussä da stanté creud, coragios e ladin ’mè na vaneutä dë prumaverä.

L’è comicià a fé dij vars-gnasc, a fé dij crij, am ha finä pars ch’al disevä… «dë nò fidet… dë nò fidet… la ghirbä…».

Dòpo on tonneau, on looping e na schiviadä dla pièntä ëd pom l’è passà pròpi rentä la fnèsträ dó che mi i sevä invià a veugh tutä la scenä. L’evä tramento rentä ch’im l’heu cavà a veugägh ben ij peunn logh dij àl e cuj curt e fòrt ëd la covä, ij scèmp gris, ël bèch virdolin, j’eucc… ij sò eucc: som sicur ch’i ridévän sotä col ciufeut ëd peunn squasi dricc ch’agh hevä in tèstä.

Dij racomandassiôn e dë col cèrto discors ch’igh hevä fai a l’èpocä, l’hevä capì tot!… a la sò manerä.

[Dialetto di Novara]

Traduzione italiana- Sibla