Léssich Piemontèis
Carlo Demichelis

Lessich Piemontèis

Quàich particolarità dla Gramàtica e dla Sintassi piemontèise

Sicura che coste particolarità a saran vardà 'd precis parland giusta 'd Gramàtica e Sintassi dël Piemontèis. Sì i doma mach na curta lista, giusta për arciamé ij pont pì amportant ëd diferensa fra Piemontèis, Fransèis e Italian.

Invariansa al plural dij nòm mascolin e dle forme feminin-e che a finisso nen an "...a"

Gavà pòche ecession che i vëddroma, ij sostantiv e j'agetiv mascolin piemontèis a cambio nen al plural, ëdcò se a finisso për vocal. A son ëdcò invariant al plural (gavà le sòlite ecession) ij nom feminin che a finisso nen, al singolar, con la vocal "...a". Tant an Fransèis com an Italian a son anvece bin pòchi ij sostantiv e agetiv che a cambio nen al plural.

Përnòm përsonaj verbaj

Ant la pàgina prima i l'oma parlà 'd desinense dle vos verbaj piemontèise, e (lì i l'oma nen fàlo noté) a l'é ciàirche an vàire cas coste, an Piemontèis, a son nen ses desinense diferente për ògni temp, ma a son istesse a cobie. Cand a-i é nen un sogét spessificà esplìcit, sòn a portrìa confusion. Ël Piemontèis a sùpera st'inconvenient ant na manera tuta soa, che a l'é vnùita natural arlong ij sécoj. An Piemontèis a esist na série 'd përnòm përsonaj socià al verb, dont le régole d'usagi a vniran vëddùe an Gramàtica. Costa série a esist nen an Italian nì an Fransèis.

Përnòm përsonaj anterogativ

N'àutra série 'd përnòm che a esist an Piemontèis e a esist nen an Italian e an Fransèis a l'é cola dij përnòm përsonaj anterogativ, diferen dai përnòm përsonaj e dai përnòm përsonaj verbaj. Ant le frase anterogative costi a seguo 'l verb e as jë taco con un tratin. A son diferent dai përnòm përsonaj verbaj e a peulo sostituìje an soa fonsion lògica. Temp sempi e temp compòst a mostro diferense 'd forma anterogativa. Soe particolar régole d'usagi a vniran vëddùe an Gramàtica com al sòlit. Ël Fransèis, però, a traspon ël përnòm sogét dòp ël verb, con un mecanism che a smija 'n pòch a col Piemontèis.

La coniugassion negativa

Ëdcò la frase negativa piemontèisa a l'ha na costrussion che a l'é diferenta tant da la costrussion italian-a coma da cola fransèisa. Ij doi adverb dovrà, nen, pà a l'han valor e usagi diferent rispét ai doi adverb negativ fransèis ne, pà, e 'dcò rispét a j'adverb italian non, mica. Ij temp sempi e coj compòst a l'han diferense 'd negassion. Ch'as vëdda macassìa, coma sempe, Gramàtica e Sintassi.

Le partìcole përnominaj compòste

Com ëdcò an Italian, ij complement (dativ e acusativ)esprimù travers ij përnòm përsonaj, a produvo partìcole përnominaj, che a son compòste se ij doi complement a son present ansema. Ma an Piemontèis, a la definission ëd partìcola përnominàl a concor ëdcò 'l përnòm përsonal verbal. Sòn a produv partìcole che a son pì complicà, e che a l'han nen na partìcola corispondenta italian-a (e gnanca fransèisa).

La costrussion ëd frase con përnòmi përsonaj complement

A-i son dle diferense, an coste frase, an particolar cand ël verb as treuva ant un temp compòst (ausiliar pì partissipi passà). An cost cas la posission dle partìcole a càmbia, tant rispét a l'Italian coma al Fransèis. As verìfico peui situassion particolar an dovrand ij përnòm përsonaj interogativ e la partìcola locativa i (adverb ëd leu), che a corispond a j'adverb ëd leu italian vi, ci, e a la part'cola fransèisa y.

Ij complement con ël përnòm relativ "che"

Ël përnòm relativ "che", an Piemontèis a ven dovrà an tuti ij cas, dal nominativ a l'ablativ, minca vira ch'a lé possìbil, sensa preposission. Ël giust sens dla frase as oten con na gionta apòsta 'd partìcole (përnominaj ò averbiaj) com as vëdd an Gramàtica. Ël përnòm "qual", che pura a l'é 'dcò chièl piemontèis a tira a esse dovrà 'l manch possìbil.

Ël përnòm relativ "dont"

Le forme italian-e con përnòm relativ "di cui, a cui, in cui", coma complement dë spessificassion, complement final dativ, complement ëd leu (vers leu e stat an leu), an Piemontèis a deuvro, minca vira possìbil, ël përnòm "dont" invariant. L'usagi a l'é motobin davzin a col fransèis dl'istéss përnòm (a càmbia la pronunsia), për sòn ch'as vëdda la Gramàtica. An Italian a esist nen un corispondent.

Quàich usagi particolar dle part dël discors

Artìcol. A l'é arfudà da na bon-a part dj'agetiv possessiv. A-i son dle particolarità con ij nòm ëd leu, 'd fium, e via fòrt. A l'é pì amportant che an Italian e an Fransèis përchè a serv a dëstingoe 'l nùmer dij nòm, che 'd sòlit a l'han l'istessa forma për singolar e plural.

Nòm. Quàich particolarità con quàich nòm particolar. Particolarità con apelativ e titoj ëd përson-e. Quàich particolarità 'd declinassion. Diferense fra nòm e agetiv cand na paròla a peul esse l'un ò l'àutr.

Agetiv. Diferense 'd formassion dij superlativ relativ e assolut. Espression idiomàtiche për ël gré dl'agetiv e locussion con valor d'agetiv (coma i vëddroma an Sintassi). Sovens ad deuvro paragon al pòst dël superlativ, e motobin sovens j'agetiv qualificativ a son compagnà da un paragon (comparativ d'ugualiansa) che a jë s-ciairiss an manera pitòst pontùa. As trata d'espression d'usagi normal e donca nen mach limità a particolar contést. Da noté che an Piemontèis a manco squasi completament j'agetiv numeraj ordinàj, arpiassà da locussion particolar.

Përnòm. Vàire còse i l'oma dìje sì dzora. Fra lòn che i l'oma nen dit, a-i son vàire cas che a ciamo la arpetission dij përnòm complement (coma spiegassion opura "logicament" ardondant) ëdcò se 'l complement a l'é esprimù esplicit.

Verb. Ël passà lontan, an realità, an Piemontèis a-i é, ma da pì 'd dosent agn a ven nen dovrà ant ël lengagi parlà e la pròsa scrita (as deuvro 'ncora forme poétiche, an scrivend an rima). Sòn a avzin-a 'l Piemontèis al Fransèis parlà, che a deuvra motobin pòch ël passà lontan (e quàich fransèis a lo dòvra pròpi nen d'autut). As nòta, comsessìa, che la sconda përson-a singolar dël passà lontan, për tuti ij verb, a finiss con la "s" (confronté, an propòsit, ij criteri 'd division dle lenghe neolatin-e an ossidentaj e orientaj che i l'oma vist prima). Quàich particolarità a-i é an vàire tipo 'd frase (optativ, dubitativ, etc.). Ant ij temp compòst "s"l partissipi passà a l'é mai an concordansa con l'oget, com a càpita dle vire an Italian. A-i son verb che a son intransitiv an Italian e nen an Piemontèis, e al contrari.

Preposission. A-i son d'usagi diferent, socià a la diferenta manera d'esprime quàich complement. La preposission dë, ëd as deuvra motobin ëd pì che an Italian, pì che d'àutr përchè an Piemontèis ël partitiv a l'é dovrà motobin ëd pì. Sòn a avzin-a 'l Piemontèis al Fransèis. A-i son peui 'd cas, morobin comun, ëd preposission cobià (doe preposission diferente e dle vire istesse). Adverb. A-i son ëd costrussion averbiaj particolar. J'adverb che a finisso an "...ment", contut che a esisto 'dcò an Piemontèis, a son bin pòch dovrà e, 'd sòlit, a son considerà 'd italianism da evité. A-i son doi gré d'afermassion (ël "sì" italian), e doe diferente negassion. Peui a-i é na série d'adverb "franseisisant". Congiunsion. Quàich particolarità, l'arpetission ëd congiunsion con l'istéss significà, opura pròpi istesse, as costuma bastansa e dle vire a l'é pròpi ciamà. La congiunsion "che" as deuvra motobin ëd pì che an Italian.

Esclamassion. A-i son ëd locussion esclamative motobin dovrà che a l'han na costrussion davzin-a ò istessa a cola fransèisa, costrussion che an Italian as deuvra nen. Për ël rést as nòta giusta l'originalità ëd quaidun-a 'd coste.

Complement

A-i é quàich complement che, com i l'oma già acenà, as esprim an manera diferenta an Piemontèis, parèj coma quàich tipo 'd frase. Ëd sòn i na parleroma torna a propòsit ëd Sintassi.

La pròstesi vocàlica

An Piemontèis a-i é 'l mecanism dla "pròstesi", che a fà an manera che le paròle che a comenso për la "s... impura (vis-a-dì segoìa da consonant) o për particolar grup ëe consonant coma pr'esempi fn, se la paròla prima a finiss për consonant ëdcò chila, antlora a gionto na ë inissial.

Consonant e vocaj eufòniche

Tant për ij verb ausiliar coma për le partìcole përnominaj, as deuvro, an vàire cas, litre giontà con ël but ëd rende pì fàcil la pronunsia (litra eufònica). Coma sempe i armandoma a Gramàtica e Sintassi për la tratassion completa su cost usagi.

Paròle sensa un corispondent dirét an Italian

A-i é tuta na série 'd paròle piemontèise che a l'han nen un corispondent dirét an Italian che a-j traduva an manera completa, antlora a-i và na frase, ò almanch un grùp d paròle, (che a podrìa magara mach esse un nòm pì n'agetiv) për descriv-ne 'l significà.

Coste a son mach le diferense pì evidente. A-i é peui la bela serie 'd frase idiomàtiche e locussion particolar che a son d'usagi general, a la mira 'd fé part dël lengagi standardisà. Ëd coste i parlroma ant na session apòsta.

Prima che as afrontèissa an manera sientifica

... n'anàlisi dël Piemontèis, a l'era fàcil che cost a fussa indicà coma un "dialet" (un sécol e més fà për vàire scritor e literà, 'ncora adéss për ël governo italian). Ma coma dialet a l'avìa quàich problema 'd colocassion. A l'é dròlo vardé com a na parlavo:
... na mës-cia d'Italian e Fransèis, con paròle latin-e, grèche, spagneule e tedesche...
... oltra a paròle italian-e ò fransèise ò latin-e, a-i é na decisa predominansa 'd paròle gàliche...
... a l'é Fransèis, mach la pronunsia a l'é cola italian-a, ma 'l rést a l'é Fransèis...
... n'Italian alterà e stroncà, con quàich paròla fransèisa, dle vire pura e dle vire alterà...
... na mës-cia d'Italian e Provensal ....
... Dante, ant ël "De vulgari eloquentia" a lo definìa un volgar motobin scaros che, a rason dl'influensa dij lengagi d'Oltralp, a l'era tant degradà da esse, për chièl, incomprensìbil d'autut e che a podìa nen esse considerà un volgar italian ....
... e via fòrt ...

Stì sgnor, natural, as arferìo mach al Léssich e nen a la Gramàtica e la Sintassi, che (a l'é fàcil) a suponìo gnanca che a-i fussa (da brav studios).

Considerassion a la bela méj su quàich aspét d aspetti dël Piemontèis

Coma complement ëd lòn ch'i l'oma dit e 'd lòn ch'as treuva an Gramàtica, Sintassi e part idiomàtica, sì foma quàich considerassion un pòch campà lì, sensa gnun-e pretèise 'd sequensa lògica ò d'àutr ëschema. As trata giusta 'd riflession su paròle, frase, meud ëd dì, etc. dla lenga piemontèisa (për adéss a-i é pòca ròba). Coma sempe tut sensa pretèise d'esse complét e rigoros ma, macassìa, a peul sempe esse anteressant.

J'agetiv "bon" e "brav"

An prima aprossimassion costi doi agetiv a podrìo avèj coma prim valor an Italian "buono" e "bravo" rispetivament, ma vardoma sùbit fin-a a che mira sòn a l'é vèra. Ant ël sens ëd "gustos, agreàbil al palé" opura "agreàbil a l'odorà", le parole piem. "bon" e ital. "buono" as corispondo.

Coma paròla për dëscrive la bontà dl'ànima, an Piemontèis a ven squasi mai dovrà la paròla bon (che an cost sens as treuva mach, se 'l cas, an poesìa). A ven anvece quasi mach dovrà brav. N'usagi idiomàtich motobin amportant ëd "bon" an Piemontèis a l'é ant la forma bon a .... (dle vire bon për ...), con an Italian ël valor ëd capace di ..., opura mach bon con valor an Italian ëd capace (ant ël sens, natural, d'abilità, e nen ëd volum). An efét an Piemontèis a esist nen n'àutr agetiv che a corisponda a l'italian capace.

Da part soa brav a ven ëdcò dovrà ant ël sens ëd abil, vajant, etc., opura locussion coma an gamba, an piòta ..., etc., contut che costi agetiv e locussion a sìo pì dovrà che l'agetiv brav. An cost usagi a sarìa echivalent al bravo italian.

An propòsit i notoma che ant le forme italian-e corente as costuma dì: una brava persona, una persona buona, ma da ràir as sent: una buona persona con un valor che a veuja sotlinié l'abilità ò bravura, përchè la locussion a ìndica pitòst quaicòs coma "na përson-a bin sernùa, na persona giusta për ël cas". An Piemontèis, con j'istéss significà, as dis na brava përson-a, na përson-a brava. Ëdcò an Piemontèis na bon-a përson-a a val "na përson-a bin sernùa, na persona giusta për ël cas". An Italian a-i son le espression bravuomo, buonuomo, che a l'han an piemontese ij corispondent bravòm, bonòm, con significà quasi istéss, gavà che Bonòm as deuvra sempe e mach për la përson-a che as fà pijé 'd torta fàcil. Al feminin ël prim a dventa brava fomna, brava dòna, che a son echivalent, mentre lë scond, al feminin, a l'é sempe bon-a dòna.

Quàich esempi 'd tradussion ëd frase italian-e:

Quella sempliciotta non è stata capace a dirgli di nò = Cola bon-a dòna a l'é nen stàita bon-a a dìje che 'd nò

Per fortuna quel sempliciotto ha trovato un bravuomo = Për boneur che col bonòm a l'ha trovà 'n bravòm È una persona buona, ma nel suo lavoro non è molto bravo = A l'é na përson-a brava, ma an sò travaj a l'é nen vàire lòn

Sei capace a stre zitto? Nò! non sono capace = Ses-to bon a sté ciuto? = Nò! i son nen bon Stai buono un momento = Stà brav na minuta

Ciuto (Cito) - Silensi

A corispondo, an prima aprossimassion, a le paròle italian-e "zitto" e "silenzio" An Italian, la paròla "zitto" a l'é n'agetiv: zitto, zitta, zitti, zitte. An Piemontèis "ciuto" as compòrta pitòst coma n'adverb, dal moment che a l'é invariant, e sò usagi a corispond nenvàire a col italian.

Ëdcò la paròla piemontèisa "silensi" as deuvra an manera un pòch diferenta da com as deuvra l'Italian "silenzio". An particolar a l'é manch dovrà, a vantagi 'd "ciuto", com a dëmostro j'esempi ch'a seguo: sta zitto!, sta zitta! ---> stà ciuto! state zitti!, state zitte! ---> sté ciuto! loro stavano zitti ---> loràutri a stasìo ciuto! fate silenzio! ---> sté ciuto! la forma "fé silensi!", ancorché non errata, non è usata e suona "strana" lui faceva silenzio ---> chièl a i stasìa ciuto la forma "chièl a fasìa silensi", ancorché non errata, non è usata e suona "strana" vi era un profondo silenzio ---> a-i era un silensi ancreus