Léssich Piemontèis
Carlo Demichelis

Lessich Piemontèis

La coniugassion dij verb

Ël Latin a l'ha quat coniugassion për ij verb. A son caraterisà da le terminassion che a seguo dl'anfinì present: -are - laudare = prima coniugassion (a) -ére - monére = sconda coniugassion (e longa) -ere - légere = terza coniugassion (e curta) -ire - audire = quarta coniugassion (i) Mach n'ausiliar "esse" = "esse" (com an Piemontèis) che a ven dovrà për le forme passive e deponente (ëdcò an costì cas manch che ant le lenghe derivà). An Italian e an Piemontèis coste quat coniugassion a son dventà tre. An Italian a smija ciàir che sconda e tersa coniugassion latin-e a l'han prodovù la sconda copniugassion italian-a contut che vàire verb a l'àbio cambià coniugassion "migrand" vers j'àutre. Sòn a l'é manch imedià ma a l'é autertant vèra an Piemontèis. Tute e tre le lenghe che i stoma vardand a l'han dëmostrà n'evolussion vers l'usagi 'd doi verb ausiliar, che a ven-o dovrà pì ò manch a l'istessa manera, e tute e tre le lenghe a l'ha svilupà un meud condissional che an Latin a-i era nen. L'ùnica variassion ch'as nòta al'é che an Piemontèis a l'é sparì l'usagi del passà lontan e trapassà lontan, a parte da pì ò manch sentsinquanta ani fà. An realità costi passà a-i son e a fan part dla lenga e a peulo esse dovrà, ma a ven-o, an pratica nen dovrà. Costa eliminassion a l'é capità sensa l'influensa d'àutre lenghe (Italian ò Fransèis), contut che 'dcò ant ël Fransèis parlà 'l passà lontan as deuvra motobin pòch ò bele gnente.

Le terminassion dl'anfinì, për le tre coniugassion (an Italian a son ...are, ...ere, ...ire), an Piemontèis a son dventà:

-é - mangé = prima coniugassion (e con acent aùss - strèita)
-e - bèive = sconda coniugassion (e nen acentà - strèita)
-ì - finì = tersa coniugassion (i con acent grév)

Ij verb ausiliar a son "esse" e "avej" (aveje)

Ël Fransèis a l'ha mantnù quat coniugassion dont le terminassion a son:

-er - manger = prima coniugazione (pì 'd 4000 verb, 3 iregolar. Dàita la pronunsia fransèisa, la terminassion a son-a coma për la prima coniugassion piemontèisa).
-ir - finir (partissipi. present an "...issant") = sconda coniugassion (300 reg., 100 irreg. Data la pronuncia francese, la terminazione suona come per la terza coniugazione piemontese)
-oir - recevoir = tersa coniugassion (fàita da pòchi verb (na quaranten-a), quasi tuti iregolar)
-re - prendre = quarta coniugassion (a-peu-pré 300 verb, vàire iregolar. Dàita la pronunsia fransèisa, as avzin-a a la sconda coniugassion piemontèisa)

Ij verb ausiliar a son "être" = esse e "avoir" = avej.

Quàich considerassion e quàich esempi

I podoma osservé che, ant la derivassion dij verb latin, dle vire 'l significà dij verb derivà a cambia pì ò manch ant le lenghe derivà, rispét a col ch'a l'avìa an partensa.

Pijoma 'l verb latin "clamare (1a coniug.) dont ël significà a l'é crijé. An Italian a deriva 'l verb "chiamare" dont ël significà a l'é diferent da col ëd partensa, contut che a sia pì ò manch derivàbil. An Piemontèis a deriva 'l verb "ciamé" che a comprend ij doi significà italian ëd "chiamare" e "chiedere", tuti doi diferent dal significà dël verb latin ëd partensa. An Latin as deuvra 'l verb "appellare" për "ciamé" ant ël sens ëd dé un nòm, nominé. Ël Fransèis a l'ha pijà 'l verb derivà "appeler" con significà "ciamé" ant ël sens dl'Italian "chiamare", mentre ant ël sens dl'Italian "chiedere" a deuvra 'l verb "demander". Ëdcò an Italian a-i é un verb "domandare" ant ël sens piemontèis ëd "fé domande". An Piemontèis a-i é 'dcò un verb "domandé", ma a l'é pitòst un franseisism ò n'italianism. An Latin, për "ciamé" as deuvra 'dcò "vocare" che a l'ha nen portà a d'àutri verb ant le lenghe derivà (gavà quàich espression poética), ma con ij sò compòst, a l'ha originà vàire d'àutre paròle.

Ël verb latin "laudare" (= laudé) a l'ha prodovù, an Italian "lodare" che a l'ha tut ël significà 'd partensa, an Fransèis a l'ha prodovù "louer" e an Piemontèis "laudé" che a l'han tuti l'istess significà latin.

Son a dëmostra coma dle vire la dierivassion a sia direta, e dle vire pitòst arlamà, e coma le diferente lenghe a l'abio dovrà significà diferent fra 'd lor e da col dël verb original latin. Dle vire peui an quàich lenga, la paròla a deriva da n'àutra sors, e nen dal Latin.

Consideroma adéss ij verb latin "monère, suadère, reprehéndere" e la locussion "consilium dare". I notoma sùbit che da l'usagi latin a ven che suadère e persuadere a l'han un diferent significà. Ël prim a esprim l'assion d' "agì për convince", lë scond a esprim l'assion d' "rivé a convince". Ël verb latin "convincere" a esist, e sò significà a l'é fòrse pì specialisà (second lòn che a na sà chi a scriv) e a dis "convince con na dëmostrassion" (nen për fòrsa matemàtica ò lògica). Dal verb monére (an Latin l'acent a l'é diferent, ma ij caràter html a peulo nen fé 'd pì) an Italian a deriva 'l verb "ammonire" (a càmbia la coniugassion), che a esprim l'istess significà, e a derivo 'dcò paròle coma "ammonimento, monito, etc.". L'Italian a deuvra peui ij verb "riprendere, consigliare, convincere". An Piemontèis da "monére" a deriva "amonì", pòch dovrà. An Fransèis a-i é nen un verb corispondent, e per amonì a deuvra ij verb "conseiller, reprendre" e per riprendere, consigliare, convincere.l valor "convince" a deuvra "convaincre". Ël Piemontèis a deuvra "arpijé, amonì" opura "consèjé" (ma pì sovens "dé (ël) consèj (ëd)) për ij valor italian "riprendere, ammonire, consigliare" e a deuvra "convince" con ël valor italian ëd "convincere"

An Italian a esist "suadere" dovrà quasi coma "persuadere", ma pì ant ël sens ëd "convince con le bon-e manere" e a l'é pì che tut dovrà 'l partissipi present "suadente" coma agetiv. Ant ël Fransèis corent sto significà a l'é dàit dal partissipi passà "persuadé" mentre 'l verb a l'é nen dovrà (as deuvra "convaincre"). An Piemontèis coste forme a-i son nen se nen coma franseisism ò italianism da nen dovré.

Le desinense e ij temp ant ij verb

Na vos verbal latin-a (pr'esempi "laudabamus = i laudavo) as divid an tre part: 1) - ël tema (part nen variàbil che a-i derivo tuti ij temp: lauda-bamus), 2) - ël sufiss temporal (che a caraterisa 'l temp dël verb: lauda-ba-mus). 3) - la desinensa (che a caraterisa la përson-a: lauda-ba-mus). As ës-ciama seurtìa dël verb l'ansema dl'ùltima vocal dël tema, 'l sufiss temporal e la desinensa. Lòn ch'a ven prima as ciama radis (laud-abamus). Ant ij verb latin as parla 'dcò dël tema dij temp, e la coniugassion as basa su doi tema fondamentaj: ël tema dl'assion nen finìa (tema dël present) e 'l tema dl'assion finìa (tema dël përfét). A costi as gionta 'l tema dël supin. Un verb latin (regolar) a ven donca definì da sò "paradìgma" che a conten la prima përson-a singolar dël present indicativ, la desinensa dla sconda përson-a dl'istess temp, la prima përson-a singolar dël përfét (passà lontan), ël supin e l'anfinì present; pr'esempi laudo, ---as, laudavi, laudatum, laudare.. Ël tema dël present as oten gavand a l'anfinì la desinensa "...re" (opura "...ere" për la tersa coniugassion). A serv a formé: Indicativ present, impërfét, futur sempi ; Congiuntiv present, impërfét ; Imperativ present, futur ; Gerundi ; Gerundiv. Ël tema dël përfét as oten gavand a la prima përson-a singolar dël përfét indicativ la desinensa "...i". A serv a formé: Indicativ përfét, pichepërfét, futur anterior ; Congiuntiv përfét, pichepërfét ; Anfinì përfét. Ël tema dël supin as oten gavand a cost-sì la desinensa "...um" A serv a formé: Supn ativ, passiv ; Partissipi futur, përfét ; Anfinì futur ativ, futur passiv. Dal moment che le lenghe che i stoma vardand a son neolatin-e, is ëspetoma 'd trové quàich segn ëd costi mecanism an sò verb. I notoma sùbit che:

1) - Le tre lenghe a l'han giontà vàire forme 'd passà davzin, con l'usagi 'd doi ausiliar ëdcò ant le forme ative.
2) Passagi (donca) da pichepërfét a trapassà (temp compòst)
3) Le tre lenghe a l'han giontà 'l meud Condissional (che an Latin a-i é nen).
4) Ij meud ampërsonaj a son pì limità
5) Ël Piemontèis a l'ha perdù, ant l'usagi comun, le forme dël përfét (passà e trapassà lontan).
6) Ël Piemontèis a deuvra, sempe socià al verb, ij përnòm përsonaj verbaj

A la fin i notoma che le desinense përsonaj latin-e a son istesse për la quat coniugassion. Is limitoma a Indicativ e Congiuntiv, coste a son:
përson-e	Indic. e Cong. Ativmeno përfét. Indic.	Indic. e Cong. Passiv	Përfét. Indic. Ativ
1. Përs. sing.	-o opp. -m	-r	-i
2. Përs. sing.	-s	-ris opp. -re	-sti
3. Përs. sing.	-t	-tur	-t
1. Përs. plur.	-mus	-mur	-mus
2 Përs. plur.	-tis	-mini	-stis
3. Përs. plur.	-nt	-nt	-erunt o -ere

Ancora ncora na nòta: ant la prima përson-a singolar dël present Indicativ, la desinensa përsonal o a sostituiss l'ùltima vocal dël tema. (ant la tersa coniugassion no, dal moment che 'l tema a finiss për consonant).

Vardoma còs a ven fòra

Për avèj un paragon omogeni (e për nen féla tròp longa), i semplificoma sùbit ël problema an considerand mach ël tema dl'assion nen finìa dal moment che col dl'assion finìa as deuvra nen ant ël Piemontèis clàssich - modern, mentre ij temp compòst e passiv a mostro nen gròsse diferense. I consideroma peui ij verb che a peulo esse arportà a le tre coniugassion piemontèise, për arzolve 'l problema dle quat coniugassion fransèise. Is limitoma peui ai verb regolar.

Verb dla prima coniugassion ant le tre lenghe: (ital.) lodare ; (frans.) louer ; (piem.) laudé. Ij relativ tema d'anteresse a son: (ital.) lod- ; (frans.) lou- ; (piem.) laud-.

Për ël meud Indicativ:

Desinense përsonaj për ël present (sòlit ordin) italian-e o, i, a, iamo, ate, ano
Desinense përsonaj për ël present (sòlit ordin) fransèise e, es, e, ons, ez, ent
Desinense përsonaj për ël present (sòlit ordin) piemontèise o, e, a, oma, e, o
Ël sufiss temporal dël present a l'é nul për tute e trè le lenghe

Për ël temp impërfét, tant an Italian coma an Piemontèis ël sufiss temporal a l'é "...av...". L'Italian a deuvra j'istesse desinense përsonaj dël present con mach n'ecession a la prima përson-a plural andova da "...iamo" as passa a "...amo", mentre an Piemontèis le ecession a son doe e a cambio le desinense dle prime përson-e singolar e plural, con la série :a, e, a, o, e, o. An Fransèis lë schema a l'é pitòst cambià, e as riva nen a avèj un sufiss temporal ùnich; ël verb a dventa: lou-ais, lou-ais, lou-ait, lou-ions, lou-iez, lou-ient.

Ëdcò për ël futur sempi lë schema a l'é seguì mach na part. An Italian ël sufiss temporal a l'é sensàutr "...er...", ma a cambio torna le desinense përsonaj, dont la sequenza a dventa ò, ai, à, emo, ete, anno. Ëdcò an Fransèis as peul trové un sufiss temporal, che a l'é "...er..." com an Italian, ma 'dcò sì a càmbia la sequensa dle desinense përsonaj, che a dventa ai, as, a, ons, ez, ont. An Piemontèis ël sufiss temporal as arduv a "...r..." (a ven cancelà la "e" nen tònica), mentre al singolar la sequensa dle desinense a coincid con cola fransèisa, al plural a cambnia 'ncora e a dventa ai, as, a, oma, eve, an.

Për ël meud Congiuntiv:

Ël Piemontèis, an cost meud, a va dapréss a lë schema latin. Al temp present ël sufiss temporal a l'é nul e al temp impërfét ël sufiss temporal a l'é "...èiss.... Le desinense përsonaj a son, për ij doi temp a, e, a, o, e, o.

L'Italian a va nen dapress a lë schema latin dal moment che al present (sufiss temporal nul) le desinense përsonaj a son i, i, i, iamo, iate, ino. A l'impërfét ël sufiss temporal a dovrìa esse "...ass...", ma a dventa "...as..." a la sconda përson-a plural e la sequensa dle desinense përsonaj a càmbia 'ncora e a dventa i, i, e, imo, te, ero. An Fransèis as va dapréss a lë schema com an Piemontèis, ma a-i é n'ecession. Ël sufiss temporal dël present a l'é nul e col dl'impërfét a l'é "...ass...". Le desinense përsonaj a son è: e, es, e, ions, iez, ient.. A la tersa përson-a singolar dl'impërfét la vos verbal as oten giontand al tema la desinensa ".

I foma 'ncora quàich esempi con un verb ëd n'àutra coniugassion. I dovroma 'l verb (ital.) rendere ; (frans.) rendre ; (piem.) rende

An Italian:

Indic. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. o, i, e, iamo, ete, ono
Indic. impërf.: sufiss temp. "ev"; desin. përs. o, i, a, amo, ate, ano
Indic. fut.: sufiss temp. "er"; desin. përs. ò, ai, a, emo, ete, anno
Cong. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. a, a, a, iamo, iate, ano
Cong. impërf.: sufiss temp. "ess"; desin. përs. i, i, e, imo, este, ero

(a-i é sempe un sufiss temporal ùnich për ël temp, ma le desinense përsonaj a càmbio motobin).

An Fransèis:

Indic. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. s, s, ---, ons, ez, ent
Indic. impërf.: sufiss temp. "ai, i"; desin. përs. s, s, t, ons, ez, ent
Indic. fut.: sufiss temp. "ra, r"; desin. përs. i, s, ---, ons, ez, ont
Cong. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. e, es, e, ions, iez, ent
Cong. impërf.: sufiss temp. "iss, it"; desin. përs. e, es, ---, ions, iez, ent

(a-i é nen sempe un sufiss temporal ùnich për ël temp, e le desinense përsonaj a càmbio pitòst).

An Piemontèis:

Indic. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. o, e, ---, oma, e, o
Indic. impërf.: sufiss temp. "ì"; desin. përs. a, e, a, o, e, o
Indic. fut.: sufiss temp. "r"; desin. përs. ai, as, a, oma, eve, an
Cong. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. a, e, a, o, e, o
Cong. impërf.: sufiss temp. "èiss"; desin. përs. a, e, a, o, e, o

(a-i é sempe un sufiss temporal ùnich për ël temp, e le desinense përsonaj a càmbio pòch, ëdcò rispét a cole dla prima coniugassion).

N'ùltima considerassion an sij partissipi passà (cos a l'ha fàit ël supin?) Ël tema dël supin, an latin, a serv a costrùe, fra l'àutr, ël partissipi passà, che a l'é na forma declinàbil (agetiv verbal). Ël supin, ant le lenghe sota esam, a esist nen, ma për ij verb derivà da coj latin, ël partissipi passaà a l'é un sò segn. Sò tema a l'é 'd sòlit diferent da j'àutri dël verb. (Ël partissipi passà as treuva giontand "...us" al lema dël supin).

An latin:

Prima coniug.: Laudare; -> supin: laudatum; -> tema: laudat; -> part. pass: laudatus (e relativa declinass.)
Sconda coniug.: Monere; -> supin: monitum; -> tema: monit; -> part. pass: monitus (e relativa declinass)
Tersa coniug.: Regere; -> supin: rectum; ->; tema: rect; -> part. pass: rectus (e relativa declinass)
Quarta coniug.: Audio; -> supin: auditum ->; tema: audit; -> part. pass.: auditus (e relativa declinass)

An Italian:

Prima coniug.: Lodare; -> part. pass: lodato donca tema d'ipotétich supin: lodat
Sconda coniug.: Reggere; -> part. pass: retto donca tema d'ipotétich supin: rett
Tersa coniug.: Udire; -> part. pass.: udito donca tema d'ipotétich supin: udit

An Fransèis:

Prima coniug.: Louer; -> part. pass: loué donca tema d'ipotétich supin: lou
Sconda coniug.: Finir; -> part. pass: finì donca tema d'ipotétich supin: fin
Tersa coniug.: Recevoir; -> part. pass.: reçu donca tema d'ipotétich supin: reç
Quarta coniug.: Rendre; -> part. pass.: rendu donca tema d'ipotétich supin: rend

An Piemontèis:

Prima coniug.: Laudé; -> part. pass: laudà donca tema d'ipotétich supin: laud
Sconda coniug.: Rese; -> part. pass: resù donca tema d'ipotétich supin: res
Tersa coniug.: Finì; -> part. pass.: finì donca tema d'ipotétich supin: fin

I notoma che mach an Italian ël tema 'd n'ipotétich supin a l'é diferent dal tema dël present, e che 'l partissipi passà as oten con la gionta 'd "...o" an tute le declinassion (coma për ël Latin, andova as gionta "...us"). Notom che ij tema a finisso con at, et(t), it rispetivament për le trè coniugassion. An Piemontèis e an Fransèis ël tema 'd n'ipotétich supin a coincid con ël tema dël present (an considerand ëdcò la pronunsia fransèisa), e doe dle desinense piemontèise a corispondo a doe desinense 'd coniugassion corispondente fransèise. I notoma peui che la desinensa diferenta a l'é "...à" për ël Piemontèis e "...é" për ël Fransèis. Giusta për analogìa i notoma che costa a l'é l'istessa diferensa che a-i é fra feminin piemontèis an "...a" e feminin fransèis an "...é".

An conclusion

Le trè lenghe a manten-o na dàita avzinansa con lë schema latin, che però a ven nen seguì an manera precisa. Ël Piemontèis a smija la lenga che a và dapréss a sto schema pì da davzin, almanch për ij temp e meud paragonàbij dël tema dël present. La grandëssa dle diferense e avzinansa a l'é pì ò manch l'istessa an tuti ij confront. Ant ël partissipi passà (che a-i é an tuti ij temp compòst e ant le forme passìve e riflessìve), ël Piemontèis as avzin-a motobin al Fransèis, mentre l'Italian a và dapress a lë schema latin.