Armand Motura/E 'l teàtro
E 'l teàtr?[modifiché]
I[modifiché]
E ’l teatro? Parlomne pura, ma sotvos se ’d nò j’é ’l rìsigh ëd resté anterdoà për sent rason, e a basta la prima, coma a disìa chiel-là, ch’i savrìo nen còsa dì. Duvrìo dì ch’a l’é mòrt, o almen ch’a deurm d’un seugn, ch’a j’é pì gnun bon a dësvijelo. E lo-lì an fà pen-a. Pòvr nòst teatro! Con soa tradission gloriosa; con sò repertòri così rich e bel, ch’a l’ha comovù e divertì ij nòstri pare e ij nòstri nòno; con ij sò ator ch’i l’avoma conossù come ’d gent coragiosa, apassionà ’d sò mësté, e che dòp ij di dij bej sucess, ormai lontan, adess as barcamen-a an cost regn ëd guittalemme, lotand tra l’aptit e ’l compromess, mal indirissà e mal sostnù, obligà për vive a un travaj ch’a l’é nen ël sò, e che quàich vòlta riess ancora a sfoghé soa passion con ël sòlit «Monsù Travèt».
Pòvr nòstr teatro! Ti ’t ses ampò coma na veja sgnora, ch’a viv dij ricordin e dle veje midaje; e a noi an fà pen-a, an parland ëd ti, ’d dovèj sempre dovré ’l temp passà. Ma se ’d nò, còsa ch’i dirìo? Pudrìo paragoné ’l nòstr a j’àutri teatro dialetaj ch’a fiorisso an Italia?
Casaleggio con soa companìa, bele con ij sò eror e ij sò bzògn ëd cassiëtta, stasend ëd ca an col Rossini, ch’a l’era coma la Casa Madre ëd nòstr teatro, as pudìa paragonesse a na famija, e pensand che tute le famije a l’han d’àut e bass, ëd temp ëd fortun-a e ’d miseria, i pudìo iludse che forse un di a sarìa surtìe quaicòsa ’d bon da cola ca, quàich element adat a fé arvive nòstra scena piemontèisa.
Ma ’l Rossini a l’é brusà, e adess?... J’ator a giro la provincia con ël sòlit «’T l’has mai fàit parèj», o ij cinema ’d bariera a fé d’avanspetàcol. E pura i në conossoma ’d brav, ëd vej còmich ch’a son frustasse sle tàule dël Rossini, e d’àutri neuv, improvisà, ma ’d na comicità istintiva, che liberà da le scòrie ’d na cativa educassion teatral, a pudrìo sté davzin a tanti àutri famos ator dialetaj. Còsa ch’a-j manca a sta gent për unisse e deje ànima a un-a ’d cole companìe, che, se anche an prinsipi a treuvo dur, peui a finisso për imponse al pùblich?
Ògni tant a jë sponta l’anunsi ’d na companìa neuva. ’S avzinoma con ël baticheur a lese ’l cartlon; ma vëdend an programa le sòlite «Drolarìe»5 e ’l sòlit «Travèt», is n’andoma delus. E pura... e pura... con ampò ’d coragi!... E dij filodramàtich, ’d cola brava gent, così volonterosa e coragiosa che, dòp d’avèj travajà tut ël di, a passa j’ore lìbere a studié e fatighé, për sodisfé soa passion për l’art, e ch’a dimostra ’d vorèj-je ’dcò tanta bin a nòst teatro piemontèis, còsa duvrìo dì? Tante còse i duvrìo e i pudrìo dì dij nòstri simpàtich amis ij filodramàtich, e për lòn i desideroma torneje ansima con tuta l’atension ch’a mèrita l’argoment. Për adess is contentoma ’d dì che, s’a j’é ancora na speransa che ’l teatro piemontèis a peussa arvive e rifiorì, e nen mach vegeté come an costi ùltimi temp, costa speransa a son pròpi lor ch’an la eufro, con soa bon-a volontà, sò coragi e sò disinteressi. A l’avran magara ij sò difet, individuaj e coletiv, a saran pòver ëd mojen e d’arzorse; ma a l’han cola fede, viva e sincera, che, sola, a peul vince le dificoltà e j’ostilità.
I soma stàit al Carignan a vëdde Macario. Nò, dene nen la cros adòss, përchè ch’i në parloma sì an tratand ëd nòst teatro. Ebin, si, lo confessoma. I l’avoma un débol për cola facia da euv ëd Pasqua; an pias soa espression da mamo furb, e i-j përdonoma soe facessie ampò pesante, dite con cola vos ch’a sà ’d Pòrta Palass lontan un mija. Un temp, quand ch’a l’era ancora nen ël Macario dij manifest a tre feuj e as rampiava nen sle gambe dle balarin-e, a l’avìa tentà ël teatro piemontèis e l’avìa scrivù, ant un librèt publicà antlora, cole ch’a j’ero soe idee e soa passion për nòst teatro. Peui ël lìber l’é esaurisse. E noi i l’avoma butà ’dcò lòn ant ël paradis dj’ocasion përdùe... Darmagi!
[Ant «Ij Brandé, giornal ëd poesìa piemontèisa», Ann II, nr 18 (1/6/1947), pp. 71sg.]
II[modifiché]
Parland dle prime esperiense dël teatro piemontèis, Delfino Orsi, ant un sò vej artìcol dësmentià, a dis: «... nel teatro piemontese alta importanza ebbe, se non pure capitale, la recitazione...» e peui: «... slanciata senza fiducia da coloro stessi che la tentavano, fu essenzialmente una rivelazione agli attori e al pubblico per la naturalezza, e la verità grande a cui quegli attori fin’allora pessimi assurgevano nel loro dialetto...».
Naturalëssa e vrità! L’é lòn ch’i vorerìo vëdde ’dcò noi sle nòstre sene, ant ij nòstri ator. I vorerìo podèj sente dì, naturalment, semplicement, coma ch’a lo dis un cambré qualonque: «Monsù, a l’é servì!», o na qualonque fijëtta: «Mi ’t veuj bin!»; vorerìo ch’a savèisso gestì, vestisse, truchesse sensa forsé la man për fé rije o pioré ’l pùblich.
Vorerìo trové d’ator tant inteligent da desideré ’l consens ëd col pùblich, che adess a diserta sò teatro, përchè ch’as divert pì nen a j’esagerassion caricaturaj, a le smòrfie da tòni da circo o a la vos cavernosa d’un ator ch’a veul esse tràgich a tuti ij cost; ma a veul vëdde sla sena ëd përsonagi ch’a sio ’d përson-e vive, ch’a-j ricòrdo soa vita, con ëd paròle come le soe, come ch’a-j dis chiel.
Chi ch’an dev comeuve o fene rije, portand an sla sena le nòstre passion, ij nòstri dolor, ij nòstri vissi, tant pì dovrand la nòstra parlada ’d tuti ij di, a dev trové le manere pì sempie e fé ch’is riconòsso ant ël përsonagi, che chiel a intèrpreta, sensa ch’i devo chërde d’esse dventà ëdcò noi tante caricature.
L’é a sti concet ch’i vorerìo ch’as ispirèissa ’l teatro piemontèis dël di d’ancheuj. L’é-lo possìbil? Se, coma a disìa Delfino Orsi, ’l sucess inissial dël nòstr teatro a l’é stàit dovù pì che tut a cole qualità ’d naturalëssa e ’d vrità ch’a son rivelasse ’nt j’ator d’antlora, i chërdoma che ’d si, se as podrà trovesse d’ator ch’a sapio fé tesòr ëd cost insegnament ëd nòstra stòria teatral.
La situassion dle companìe piemontèise, dato ch’a-i në sia, a l’é tut àutr che incoragianta. Për boneur a j’é ancora ’d filodramàtich pien ëd bon-a volontà e ’d passion, ma pì che tut ëd disinteresse; lòn ch’a peul përmëttje ’d tenté d’esperiense neuve, che le necessità dla cassiëtta a-j përmëtto nen ai professionista.
La còsa a l’é nen fàcila. I conossoma però, an mes ai filodramàtich turinèis, d’artista pien ëd gust e ’d sensibilità, ëd misura e ’d finëssa, ch’i ritenoma a l’autëssa ’d tenté cost’imprèisa. Se a ritenran che nòstra colaborassion a peussa servje, le colòne ’d nòstr giornal a son a soa disposission.
Ant «Ij Brandé, giornal ëd poesìa piemontèisa», Ann II, nr 24 (1/9/1947), pp. 95.
III[modifiché]
CASALEGGIO[1] E BRAV MACARIO!
A l’é tornà al Gobetti. I l’avoma rivist con tant piasì soa figura simpàtica (ma chiel a ven nen vej, comendator!) contornà da tuti ij còmich ëd soa veja companìa. Dal sempre simpàtich Artuf a la Robella, al Bondi, a l’Orecchia, a la Sanquirico, a Tino e a la Mariuccia, a j’ero tuti ij nòstri cari amis dël Rossini. E a j era ’dcò ’l përsonagi prinsipal, ch’a l’é lì për dimostré che un teatro a l’é nen mòrt: ël pùblich! La sala a l’era pien-a ’d gent, da pì nen podèj intré. Për queicadun a peul esse na scuverta che ij turinèis a-j veulo bin a sò teatro; për noi nò, ch’i l’avoma mai dubitane. Quèich element neuv, ampò dë scòla, quèich novità e... ampò ’d coragi, e a sarà la glòria ch’a torna, pontuala coma na dòna annamorà a l’apontament.
Erminio Macario, ant na létera a Gazzetta Sera dël 14 fërvé a propon l’organisassion d’un «Maggio Dialettale», val a dì la formassion ëd na companìa piemontèisa për un mèis ëd récite, con ëd comedie veje e neuve dël nòst teatro. Is genoma nen a dì ch’i l’avoma lesù con na certa comossion soa leterin-a a la Gasëtta dla sèira, e i soma andàit a sfojé ij nùmer aretrà d’«Ij Brandé» për rilese le quatr righe ch’i l’avìo dedicaje parland ëd nòst teatro. Forse i soma dij pòchi a ricordé ij sò seugn d’un temp. e i-j ciamoma scusa përchè aponto a son svanì ant ël gnente, almeno për adess.
Anlora chiel a pensava al teatro piemontèis, e a l’ha ’dcò scrivù soe idee an propòsit, e sò tentativ d’anlora, bele se sfortunà, a l’é nen stàit certament ël granin ch’a va a perdse ’nt ël mar dle bon-e intension mancà, se adess a peul torna buté con d’idee neuve e ’d possibilità ’d sucess motobin pì grande. A lese soe righe a l’ha fame l’efet d’avèj ritrovà un vej compagn ëd fede, përdù ’d vista për ampò ’d temp e ch’as ripresenta con col fardel ëd convinsion che noi i l’avoma mai abandonà. Noi soma ’d coj ch’a chërdo che un teatro a peul nen meuire; tut al pì a fà ’d maladìe pì o men longhe, ma soa blëssa e soa fonsion a son mai esaurìe, fin ch’a j’é ’d coj che come chiel e noi a-j chërdo e ch’a-j veulo bin. A l’é për lòn che, lesend soe paròle, a l’é vnune natural ëd dì: Brav Macario!
IV[modifiché]
COMENDATOR, A-J TOCA A CHIEL!
«Comendator, a-j toca a Chiel!». E Chiel as aussava da soa cadrega an mes a le quinte, andova magara a l’era ansugnichisse, a intrava an sena, e ’l pùblich a scatava a bate le man. As formava antlora tra la platea e ’l palch-sénich cola corent ëd simpatìa, col pont ideal che a fà si che ’l pùblich as pòrta a vive dëdlà dël bocasena, e, sorpassand ij ciàir ëd la ribalta e an dësmentiand l’assurdità dle pòrte ’d papé e dij mòbij piturà, a pija part a la vita dij përsonagi e a viv lòn che a-j conta col ator che a l’ha savù fé ’l miraco. «Comendator, a-j toca a Chiel!». Al Rossini, al Gobetti, al Teatro, quante vòlte i l’avoma sentulo dì! Quante vòlte a l’ha lassane con un soris, noi, lì tra le quinte, për intré an cole pòvre stanse finte a continué col sò longh dëscors con sò pùblich, con cola gent amisa, che as ëstofiava mai ëd sente conté da soa boca ij sagrin dla famija Travèt o bele mach le storiele d’un barba Cìvich qualonque. Ël pùblich a conòss nen ël palch-sénich, e forse a l’é mej parèj; a ved le dorure dla sala, ij marmo dël foyer, ma a l’é difìcil che a conòssa ij coridor scur e umid, la póver dle sene, la frèid e la scomodità dij cam- brin, che a-i é an tuti ij teatro, e ’dcò dij pì bej, da l’àutra part dël sipari.
A sà nen tut lòn, e as rend nen rason, ël gròss pùblich ëd certe simpatìe, ëd certi amor, che as ëspiego nen mach con la bravura dl’ator. A l’é facilon e sever ant sò giudissi vers coj òmini, che da l’àutra part a travajo për chiel; a sà nen ël pùblich che se a fussa nen për col’aria ëd magìa, che as respira con cola póver e che ancaden-a si òmini a na profession così fatigosa e dura, ’l sipari as durbirìa mai pì për chiel. A sà nen tut lòn ël pùblich, ma a sent coma un sens ëd desolassion, coma se la vita a-j robèissa queicòsa ’d sò, che a l’ha ’dcò chiel creà, quand che a jë spariss un ëd coj òmini lì, che a san porteje ’dnans a j’euj soe passion, soe ilusion e ij sò seugn. A l’é tra coste còse, ant cost’aria che a l’era la soa, che noi i lo ancontravo con soa facia sempre cordiala e soridenta, e parèj noi i voroma fissesse an ment soa figura brava e onesta. Ant sò cambrin mentre as butava na pruca o a ripassava un copion, o ’nt ël coridor mentre che, an parland con noi, a carëssava la testa d’un dij tanti pcit che a-j corìo sempre tra le gambe. A noi an pias chërde che an vorèissa bin, coma che noi i-j në vorìo a chiel, che fin dal temp ëd nòstra gioventù a l’ha përsonificà nòstra passion për ël car, amà, maltratà Teatro Piemontèis.
I l’avìo vistlo pì che mai an gamba ant si ùltimi temp: i l’avìo vistlo travajé, studié ’d comedie neuve, fé ’d proget, e is arlegravo d’assiste a la veciaja operosa e drùa d’un òm che a l’avìa dedicà tuta soa vita a n’art che a l’era ’dcò la nòstra. Ma purtròp a l’é rivaje cola che a scota gnun e a l’ha dije pian, mentre che a l’era lì për intré an sena, tocandje ël brass e fasendje segn d’andeje apress: «Comendator, a-j toca a Chiel!». E forse për la prima vòlta ant soa vita, Mario Casaleggio a l’ha fàit sena veuida.
Ant «Ij Brandé, giornal ëd poesìa piemontèisa», Ann VIII, nr. 156 (1/3/1953), pp. 628
V[modifiché]
ALESSIO[2]
Coma che për scrive la stòria d’un pais, a bzògna arfesse a la vita dle famije reaj a travers a j’erbo genealògich, così coj che a veulo parlé dël teatro, e specialment dël nòst teatro piemontèis, a venta che a vado sgaté ant ël passà dj’ator, particolarment ëd coj che për tradission ëd famija a l’han dedicà tuta la vita, anche ant j’ane brut, a col’art che a l’han respirà, as peul disse, già prima ’d nasse. A son coj che as ciamo «i figli d’arte», ij ver sgnor dël palch-sénich. E chi che a l’ha pì ’d quart ëd nobiltà, pì ’d sangh bleu, che nòst Àngel Alessio? Sò nòno a l’era ator dla companìa dël grand Toselli, e soa mama, atris ëdcò chila, a l’ha butalo al mond an sël palch-sénich d’un pcit teatro ’d provincia, ant un lontan vintessinch dë Dzèmber, durant na rapresentassion sacra dël Presepio, andoa che chila a rapresentava la part ëd la Madòna.
Av ësmijrà na fàula, na ricerca ’d color, ma a l’é pròpi parèj! Alessio a l’é nà lì. Proveve për un moment a imaginé la sena. Cola brava gent, coj pòvri ator, che noi i savoma che a l’han sempre ’l cheur candi, generos e brav, obligà a tiré anans fin-a a la fin, përchè ’l pùblich a dev mai savèj lòn che a-i suced da l’àutra; ma an sle spin-e e afanà antorn a cola pòvra donëtta, sercand ëd finì pì prest possìbil, për paura che ël pcit a nassa dabon an sla paja, ant la caban-a ’d cartapista! Se un podèissa serne la manera e ’l moment ëd nasse, còsa che a podrìa serne ’d mej n’ator, e n’ator poeta?
E così a l’é chiel. Poeta, përchè a l’é n’òm che a-j cred a la poesìa sla vita e dle còse bele, e ator, ant ël sens pì bel dla paròla, përchè a l’ha passà j’ane che as ampara ’d pì, an respirand n’aria ’d glòria e ’d sucess. A l’ero ij temp bej dël nòst teatro; j’ane che a l’han vist d’auténtiche glòrie a trionfé e a tramonté, për lasseje ’l pòst a d’àutre nen meno valorose e bon-e. Ane nen sensa àut e bass ëd miseria e ’d richëssa, coma sempre; ma scòla vera d’ator. An costa aria chiel a l’é chërsù e a l’ha amparà soa art. Dòp la parèntesi dla prima guèra, squasi për në bzògn ëd soliev, ël pùblich a ciamava ’d forme pì legere ’d teatro, e ij nòstri ator, ampò për la mòda e tant për lë bzògn, a son girasse vers la rivista. ’Dcò Alessio a l’é andaje apress a la corent, che a l’ha portalo a fé part ëd vàire formassion, con Testa, Bonelli e d’àutri, Noi i podoma nen dì d’avèj tanta simpatìa për cost géner ëd teatro, ma i l’avoma vistje creé ’d macëtte e ’d tipo verament andvinà, e i podoma dì che sempre chiel a l’ha portà ’dcò lì soa signorilità e dignità d’ator ëd bon-a tempra. Cole a son stàite però mach ëd parèntesi ant soa vita d’artista. I l’avoma trovalo prest torna al Rossini ant la Stabile Turinèisa con Mozzato ant na stagion fortunà, e gnanca i dovoma dësmentié la companìa S.V.A.B con Siletti, Valpreda, Paolieri, purtròp tròp prest finìa. Dòp la parèntesi dla sconda guèra mondial, i l’avoma torna trovalo con piasì a fianch ëd Mario Casaleggio, amis e compagn fedel fin-a a la fin.
Cost a l’é, dissegnà a la svelta, ’l curriculum vitae dl’ator Àngel Alessio, fin-a al di d’ancheuj. Ëd soa art iv diroma mach che i l’avoma tanta amirassion për la semplicità e l’abilità ’d soa recitassion. I conossoma bin la signorilità e onestà che chiel a l’ha ant la vita e che a pòrta su nòstre sene, dova tròpe vòlte a l’é abusasse an volgarità così danose al bon nòm ëd nòst teatro. I soma sicur che ’l pùblich, ël pùblich che a lo aplaudiss, a l’é con noi. Adess i sentoma mach pì soa vos a la radio, ma i speroma tant, e con noi a lo spero coj che a-j veulo bin a nòstre sene, d’arvëdlo prest recité, contornà da na bela companìa, degna ’d soa art e dla tradission che chiel così degnament a rapresenta.
Ant «Ij Brandé, giornal ëd poesìa piemontèisa», Ann VIII, nr 159 (15/4/1953), pp. 638