Vittoria Minetti/L'orissi

Artorn

---

L'orissi

Michel e Perina a tiravo avanti coma tanti an coj temp là. A l’avìo avù ses fieuj, tre anans e d’àutri tre dòp ëd la guèra, cand che Michel a l’era tornà dal front.
Le prime doe fije a l’avìo già pijà ognidun-a soa stra: la pì veja a l’era andàita da serventa a Turin e cola sùbit dòp a l’era sposasse con un carabigné ch’a l’avìa portala a sò pais.
Ël fieul pì vej a l’era la spin-a ’d Perina. A l’avìa mach disdeut agn cola matin ch’a l’é montà dzora a col treno ch’a andasìa an Russia. La guèra a l’era giumai finìa ma Perina a lo spetava ancora e, a la sèira, cand che a-j fasìa dì j’orassion ai tre pì cit, as dësmentiava mai d’arcordeje a Nosgnor che chila a l’avìa ancora un fieul chissà andoa.
Con na biòcia ’d tèra, an tribuland, as gavavo la mica. Doe vache ’nt le stala, chèich galin-a, dontrè cunij e la vita grama ’d tuti ij di.
Perina as lamentava mai e a na ariessìa sempe a trové ’l temp për na carëssa e ’n basin ai sò pcit ma, chèich vòta, cand ch’a l’era pròpe straca e magonà, as lassava ’ndé e a disìa: «Òh Nosgnor, tenime na man an testa, dësnò mi i vado fin-a che i l’hai dë stra dë ’dnans!»
La granda a l’era sempe stà sla cadrega ’d gora. A parlava nen, e a bogiava mach la man e la gamba drita. Chèich agn prima a l’era pijaje un colp ch’a l’avìa lassala parèj.
J’anvod a j’ero costumasse a pì nen vëd-la marcé da sola nì a sentila parlé da bin e për lor a l’era normal che mama a la giutèissa a fé tut. A l’avìo butaje un let an cusin-a che, dë ’d di, a l’era un sofà ma ij pcit a l’avìo mai vist-la cogià A la matin Michel a andasìa ’nt la stala prest e Perina, ancora prima ’d comensé a monze a aussava la granda. Cand che ij pcit as dësvijavo, chila a l’era già sempe setà, polida e pentnà dzora a sò cadregon. Sla tàula le tre scoele con ël làit càud e tre fëtte ’d pan con pòche gran-e ëd sùcher dzora. Ant un canton, davzin al fornel ch’a brandava, a-i era sempe un sigilin ëd zinch con d’eva tëbbia: prima ’d mangé a ventava lavesse ’l moro e Maria, ch’a l’era la pì granda, con la cassa, a veuidava l’eva ’nt ël bassin e, dòp avèj tocà con ël ghëmmo ch’a fussa nen tròp càuda, un për vòlta a fasìa lavé ij doi pì pcit.
Cola matin ël cel a l’era bleu, a-i era nen na nìvola e mare e pare a j’ero content ëd podèj porté a ca ’l fen. Michel, ël di prima, a l’era andàit via da ca a tre bòt con la ranza sla spala e la pera da mòla tacà a la coreja, a dovìa rivé ’nt ël pra pen-a ch’a fussa di e, për mesdì, a l’avrìa già podù sijé na mesa giornà ’d fen.
«Sté brav, feme gnun-a malfàite, rusé nen e vardé la granda. It lo diso a ti ch’it ses la pì veja!».
A l’avìa già tacà tute e doe le vache sota al chèr, ma a ’ndasìa sempe via da ca fastudià. A lassé a ca coj tre dësbela a-i era sempe l’arzigh ëd trové chèich sorprèisa.
«A tron-a!».
Censin-a, la pì cita, a l’avìa dilo parèj, antramentre ch’as dësmorava con un gat pel e òss.
«A tron-a pròpe!».
 Na vòlta tant, Pepe a l’avìa daje rason.
Tuti e tre con ël nas an su a vardavo cole nìvole ch’a corìo ’n sa e ’n là e a-j fasìo cambié color al cel.
«A va a finì ch’a pieuv , papa e mama a l’han gnanca ’l paraeva!».
«A venta portejlo!».
A son trovasse tuti d’acòrde: a l’era da fé.
La pì cita, ch’a ficava sempe sò pocio daspërtut, a l’é andàita a pijé col pì bel, col nèir che mama a dovrava mach për andé a mëssa o a le sepolture se a piuvìa, antramentre che j’àutri doi a l’avìo trovane un pàira: un sensa man-i e l’àutr con na stëcca rota, ma a andasìo bin l’istess.
Ël cel a l’era sempe pì nèir a ventava dësgagesse.
«E la granda? I podoma pa lassela a ca da sola con ësto temp?».
Maria, la pì veja, ch’a l’avìa già eut agn e a l’era pien-a ’d sust, a l’é fastudiasse ’dcò për chila.
«I la pijoma dapress!».
A l’han rësponduje ij doi pì pcit scasi ansema.
«Ti, ch’it ses la pì cita, pòrta ij paraeva, mi e Pepe i portoma chila!»
Nòna a l’avìa nì la fòrsa nì la volontà d’arviresse e a l’é trovasse an mes a tron e lòsna con tre diavlòt ch’as dasìo da fé antorn a chila.
Pepe ch’a l’era mairoschin, ma grand coma la fam a l’é butasse da la part ofèisa e, passandse ’l brass ëd nòna antorn a sò còl a la tenìa su. Maria, da l’àutra, a l’ha fàit l’istess e a son partì. A l’avìo n’andura un pòch ninanta përchè Maria a l’era tant pì cita, ma a son rangiasse.
«I seve greva nèh, granda!».
Pepe a l’era col ch’a l’avìa ’d pì da tribulé.
Minca tant na losnada e në s-ciòp ëd tron pì fòrt a-j fasìa fé n’argit, ma peui a s’arciapavo e a j’ero lor a feje corage:
«Sbaruveve nen, granda, i-i soma nojàutri!».
Censin-a nen ma lor doi, ch’a j’ero pì grand as arcordavo ancora cand ch’a l’era chila a poponeje, cand che un për znoj a-j cantava cole filastròcole che, ancora ancheuj, a j’arson-o ’nt j’orije.
A piuvìa ancora nen, ma a-i era un vent ch’a-j portava via. Cand che pare Michel a l’ha vistje, da lontan, a-i era Censin-a ch’a-j corìa dapress al fissù che ’l vent a l’avìa fàit volé d’ant le spale dla granda.
Chiel a bëstëmmiava nen ma, cand che a l’era pròpe tant anrabià, a sla pijava con Madlen-a; le masnà a savìo pa chi ch’a fussa sta fomna ma a dovìa avèj-la fàita pròpe gròssa a sò pare për feje perde la passiensa parèj.
Un-a dle doe vache a l’avìa por dël temporal e a fasìa sbaruvé fin-a l’àutra, col povròm a l’avìa già sò da fé a tenije tranquile e feje marcé pì an pressa ch’a podìa për nen bagné ’l fen.
Mama Perina ’d pì che marcé a corìa darera al chèr con jë fnor e ij rastej ëd bòsch sla spala drita. Nopà ij trent a j’ero piantà con le bùe andrinta al fen për nen ch’a tirèisso la lòsna.
«Madlen-a pòrca! Madlen-a bruta! Madlen-a nèira!!!».
«I l’oma portave ij paraeva!».
« Oh Madlen-a! Gaveve mach da lì an mes, i vëdde nen ch’i tribulo a ten-e ste bes-ce? I veule feve fé mal?».
Për boneur a l’avìo pa ancora podù fé tanta stra e a j’ero giumai davzin a ca cand che a l’ha comensà a tiré giù le prime stisse. A l’ha giusta daje ’l temp ëd rivé sota al pòrti, peui a l’é butasse a pieuve coma s’a la veuidèisso con ij sigilin. Mare Perina a l’é fasse ’l segn ëd la cros, chila a l’era tant divòta, a pare Michel a l’é scapaje ’l grignèt. Adess che ’l fen a l’era a sosta, ch’a piuvèissa pura, la tèra a l’avìa da manca d’eva për fé chërse l’ariòrda.
Ij tre pcit, rabastand-se la granda dapress, a j’ero anfilasse ciuto, ciuto ’nt ëca e, antramentre ch’a spetavo che ij sò a dëscarièisso ’l chèr, a disìo n’Ave Maria dapress a l’àutra për feje passé l’anrabiura al pare.
Pare Michel a s’anviscava coma ’n brichèt, ma as dëstissava ’dcò për gnente e can ch’a l’ha duvertà col uss e a l’ha vist ij sò tre passarotin davzin al cadregon ëd la granda con j’euj pì gròss che lor, a l’é coaciasse për tèra e a l’ha slargà ij brass.
Ij tre a son sautaje a còl e, ant un moment, tuti ij fastudi dla giornà a son dësparù.
Dòp sin-a, cogià ij tre dësbela, Perina a taconava e Michel a tirava doe bocà da na sigala che, ëd vòlte, a la fasìa duré fin-a na sman-a.
Passandje darera a l’ha butaje na man sla spala:
«I vado a cogeme!».
«I finisso mach ëd taconé ste braje, i buto giù la mare e peui i ven-o fin-a mi!».
Antramentre ch’as disìa ’l Bin, tra un Pàter e n’Ave, coma tute le sèire, a sarava soa giornà.