Vinèis Minòt/La prima vira

Artorn

---

Sità 'd Canej 2010
Session Novele e Pròse 'd vita për ël concors ch'a fà 32
1m PREMI
"La Prima Vira" ëd Minòt Vinèis

La prima vira

A l’è na conta ëd Minòt Vinèis^[1].

Mimmo a l'era catasse na "sessent" e as sentìa "rivà". A l'era gnanca na desen-a d'ani ch'a l'era montà dal meridion, con soa valis ëd carton pien-a, për na bon-a metà, mach dij seugn d'un giovo ch'a serca 'd cambié soa vita. Bele mach për ch'a fussa na frisa pì decenta e belfé 'd cola ch'a l'avìa lassà.

An Piemont a l'era dasse dun-a da fé, rangiandse con dij cit travajòt coma garson, fin-a a che ch'a l'avìa trovà impiegh a la Fiat coma ovrié. A rivava da la campagna e a l'era costumà a risparmié ma, cola vitura për chiel a rapresentava l’esse rivà al cò dla soa arserca ‘d libertà. As imaginava ch’a bastèissa butesse al volant për rivé an qualsëssìa part andova ch’a-i fussa na stra. Mach lòn a l’era pì che assè për sent-se dëslijà da col pòst andova, bele ch’a l’avìa daje ‘l travaj e ‘l binesse, a fatigava a aceté dagià ch’a a l’avìa dovù riveje, obtorto collo, possà da lë bzògn.

La “sessent” a l’era ‘l model vej dël ’58, con ancora le portiere ch’as durbìo contra-vent. Natural a l’era ‘d seconda man: parèj Mimmo a l’avìa podù paghess-la tuta d’un colp. Sensa fé ‘d débit.

Quand ch’a girava për Turin, con circospession a campava n’euj furtiv d’antorn për beiché se quaicadun a lo notava. Dritura la matin, anans d’intré an fàbrica, ant ij cafè as comportava coma s’a fussa a la guida ‘d soa vitura: a l’avìa opinion che tuti a savèisso, che tuti a dovèisso amirelo. As sentìa an paria, bele se a-j sëccava amëtte col piasì, ai fieuj piemontèis ch’a frequentava. Sensa pì gnun-e gene d’anferiorità, as sentìa un ëd “lor”. Giumaj lancià an sla sbrovëtta, la dumìnica dòp mesdì a l’avìa ancaminà andé al Valentin, a tanghé a la Sala Gay aranda a Pò. Ambele-là a l’avìa conossù Pinòta.

Pinòta a l’era na sarziòira e stiròira. Soa stòria, bele ch’a fussa piemontèisa, apopré a l’era paragonabla a cola ‘d Mimmo. As peul disse che le ùniche diferense antra ëd lor a fusso mach ël dialèt e la distansa dal pais d’orìgin. Pinòta a l’era nassùa a Ròca ëd Bad che chila, da cola fomna dë spìrit ch’a-j piasìa esse, a ciamava “Ròca dij Babi”. Quand ch’a lo disìa a fasìa brilé doi euj tra ‘l gris e ‘l blussiel. Peui a bufava, da na banda dla boca, për ësposté ël rissolin pì birichin ch’a-j drocava an sla front. Con col gest, tra ‘l natural e lë sfrontà, a tirava l’atension pronta për desse ‘d sagna blagandse dlë stranòm ch’a l’avìo ij sò paisan: “ij sapient”.

Giudissiosa e seria sul travaj, ma dun-a alegra pen-a ch’a-i j’era na mesa festa. Con sò bel deuit a l’avìa conchistà Mimmo che, inùtil dilo a s-ciairava nen l’ora ‘d portess-la an girola su soa vitura. A fianch a chiel chila as sentìa coma n’argin-a. Pòch a fasìa se, sò safeur, con fé për gnente da milòrd, con la scusa ëd durbìe la portiera contra-vent, a-j campava n’ujada sassin-a sota la vesta. As ciamava ‘dcò se, l’argin-a dl’Inghiltèra a l’avìa ‘l safeur che, con la scusa ‘d cambié marcia, a-j bosticava ‘l ginoj regal. Na soa amìa bin anformà, a l’avìa ciairìe che sòn a l’era pa possìbel: pa përchè l’argin-a a lo consentèissa nen, ma mach përchè as setava dëdré. Confortà da cola afermassion, Pinòta a lassava fé.

A j’ero j’ani dël boneur portà dal boom econòmich e, la dumìnica, le gent ëd sità a l’avìa pijà la costuma, detà da lë bzògn d’ossigenesse ij polmon, ëd fesse na gita për le campagne. Tanti as portavo la marenda da ca, ma d’àutri as sercavo na piòla con n’obergista ch’a smonèissa ‘n mangé bon, genit, bondos e, la ròba pì amportanta, a bonpat.

Parèj, an prinsipi d’istà, profitand ëd la festa patronal ëd San Giovan, a l’avìo dessidù d’andé da le bande ‘d Pinòta. Le giornà a j’ero già càude e, coma la pì part dij gitant, a l’avìo dasse pontel bonora për ëviagé con ël fresch ëd la matin. Col di a l’avìo nen trovà ël moviment sòlit dël tràfich ëd la dumìnica: la festa a l’era riservà mach për le sità ëd Turin e ‘d Génoa, tramentre për tuti j’àutri a l’era un di ëd lavor normal.

Rivà a Ròca dij Bad tròp bonora për mangé, a l’avìo dessidù ëd tiré drit an diression dël mar. Passà Ël Mondvì, dòp gnanca na mesa dosen-a ‘d chilometro, a j’ero trovasse a Vi, pròpi dëdnans a col gran monument ëd fè e art ch’a l’é la basilica dël santuari “Regina Montis Regalis”. Miraco… o bele sensa ël "miraco", costa perla a l’é conossùa pa d’autut da la pì part dij piemontèis. A l’é andaje un pàira ‘d sécoj për realisela ma, ancor ancheuj a ten doi prim pòst ant ël mond. Un-a, con soa autëssa dë 75 méter e con l’ass magior ëd 37,15 a l’é la cùpola a elissi la pì granda su costa Tèra. Për nen parlé che tre scòle dla pitura italian-a, la Véneta la Bolognèisa e la Milanèisa, a l’han realisà un camp pitòrich a tema ùnich che, con ij sò 6032 méter quàder, a l’é ël pì grand ch’a esista: dedicà a la Madòna, an ilustra la vita uman-a, soa mission, l’assunsion e la glorificassion an cel. Pa për gnente che Carl Emanuel Im a l’avìa fàit un pensé për destinela coma tomba dij Savòja.

Dontrè coriere a l’avìo già dësvoidasse da soa caria ‘d fedej, coma pura le numerose viture parchegià a l’ombra dle piante dla leja.

I nòstri doi a j’ero restà ambajà dëdnans a tanta magnificensa e, dagià che gent a ciama gent, a l’han pensà che ‘dcò lor a podìo fé vìsita a col santuari. Magara për dì n’orassion e ciamé na grassia a la Madòna dël Pilon.

Trovà un pòst, Mimmo a l’era calà e a l’avìa marcà su ‘n bijetin le targhe dle doe viture aranda la soa: s’a l’avèissa trovà ‘d boj o ‘d rigadure a al’avrìa savù con chi pijess.la. Dun-a un postegiator, “regolarment abusiv”, a l’era presentasse disend ch’a l’avrìa pensaje chiel, ch’a dovìo pa sagrinesse. Mimmo a l’avìa promëttuje na bon-a man s’a l’avèissa trovà gnanca na riga al che, col òm, a l’era slontanasse bërbotand cheicòs anrabià. Pinòta a l’ha guardalo slontanesse provand ant so creus un sens ëd malasi. Peui, sotbrassëtta, a j’ero giontasse a la coalera ‘d pelegrin e torista.

Intrà an cesa, a l’ero signasse anans ëd pijé pòst ant ël prim banch davzin a la surtìa. Ël tut sensa fé ‘d bordel dagià che la mëssa a l’era già pì che a metà: un prevòst a l’era an camin ch’a dasìa la comunion ai fedej.

Pinòta, ch’a l’avìa ciaramlà sansossì për tut col viage, adess a l’era obligà, për rispet al leu, a stess-ne an silensi. An pì a i-j era quaicòs ch’a l’avìa distorbala, ma a savìa nen spieghesse còsa. A sercava 'd capì d’andova a rivèissa col sens ëd malasi ch'a l’avìa ciapala da quand ch’a l’era smontà. Da quand ch’a l’avìa sentù la vos ampastà ‘d col postegiator mal an arnèis, spòrch e con ij cavèj dëspentnà e longh tant ch’a-j coatavo la front, e che, tra l’àutr, a dovìa già esse squasi cioch a col’ora dla matin. Combin ch’a armanachèissa, a-j rivava gnente dal fond ëd soa memòria; lòn a-j dava ‘l fastidi ch’a dà na scaja sota n’ongia. As sa che la ment a viagia motobin pì lesta dla paròla e chila, fasend col ësfòrs ëd memòria, a l’era rendusse cont che bele-là a l’era ant ij leu ch’a l’avìo vistla fé ij sò prim pass. Soa vita a l’era mai stàita belfé. An col moment ìntim ëd racogliment, as ciamava se tuta cola verva e col’alegrìa che adess a la marco, s’a fusso mach che në scamotagi për dësmentiesse tut coj patiment e coj moment brut che ‘l destin a l’avìa riservaje ant ël passà. Sarand j’euj a s-ceirava na masnà ëd na trien-a d’agn e che ‘l frel a tenìa angagià për gavé j’erbass da ‘nt la vigna e dai camp ëd melia, dagià che mama a l’era andàita a Ël Mondvì a l'ospidal. A l’avìo contaje ch’a stasìa nen bin, ma ch’a j’ero mach “ròbe da fomne”. Mach vàire ani dòp a l’era vnùita a conossensa che col ricòver a l’era an càusa ‘d n’abòrt natural. Lesta, con la mania dla camisin-a, a l’era suvasse na lerma che, a col pensé, a l’era surtìa prepotenta.

Manaman ch’a chërsìa, sempre meno a l’era ‘l temp për le dësmore, che già a l’era pòch: sò pare a travajava a seconda ‘d lòn ch’a trovava, ora coma ovrié, ora coma minador. Macassìa Pinòta al l’avìo ‘dcò mandala a la scòla elementar fin-a a la quarta. Ma, ëd sigura, j’orari ‘d soa giornà a j’ero pròpi nen coma coj djë scolé d’ancheuj. La matin as dësvijava motobin bonora, pa tant përchè la scòla a fussa distant, ma për porté le bestie an pastura. Për contra, pen-a rivà da scòla, aj tocava andé a sërché ‘d rame sëcche për fene ‘d fassin-e ch’a l’avrìo vendù. Un cit arfial për mandé giù un bocon coma disné e peui… torna al travaj fin-a a quand ch’a fasìa neuit.

Adess Pinòta a pianzìa pa pì. Dritura a l’avìa, pensand a coj temp andà, sbossà ‘n soris dlicà ëd tenerëssa pensand a cola cita ch’a l’era stàita. Peui a l’ha dovù possé via e sofoché na rijada ‘d gust: a sarìa stàit dësdeuit ghigné an camin che ‘l prèive a selebrava la fonsion. A l’era vnuje a la ment che, al temp dël fassism, cheicadun a badinava ël Duce parafrasand un dij sò proclama a efet: “Metteremo la luce nei campi… così lavorerete anche di notte!”. Chila, pòvra masnà, a l’avìa pijala për bon-a. Già a-j tocava ‘d travajé fin-a a neuit, figuromse s’a l’avèisso butà le lus ant ij camp! Sagrinà për col darmage gròss, a capìa nen përché ij grand, al contrari, a në rijèisso ‘d gust. A des ani a l’avìa finì la quarta elementar e giumaj a l’avìa l’età giusta për andé a servissi an ca djë sgnor. Pinòta a riandava con piasì a col’esperiensa: për la prima vòlta an soa vita a podìa logé ant un-a ‘d cole ca ‘d lusso dont a l’avìa mach sentù parlé. Për nen parlé dël travaj ch’a l’era fòra ‘d tuti ij dubi con mansion meno impegnative ‘d cole ch’a l’era costumà an soa ca. Peui a disponìa dritura d’un savon për lavesse! Ël padron ëd ca a l’era n’avocat avosà e ‘l palass as trovava an Piassa San Pero, giusta an facia a la cesa dij Sant Pero e Paul. An sla torëtta an sima a la cesa a-i

Breo, Piassa San Pero (Piassa dël mòro): Cesa dij Sant Pero e Paul

j’era un mòro ch’a batìa la ciòca për marché le ore. Për lòn ij resident a-j ciamavo rispetivament Cesa dël mòro e Piassa dël mòro. La sèira, dòp sin-a, as trovavo ant la stala për fé la maja e, natural për contessësla. Le serve pì veje a l’avìo contaje che la legenda a disìa che le trope ‘d Napoleon rivà an piassa, beicà ël mòro a sò pòst an sla torëtta, a l’avèisso scambialo për na sentinela e, ëd conseguensa, a l’avèisso pijalo a fusilià.

Pinòta, la ment ciapà e angavignà da col viramolin dij ricòrd, a savìa gnanca pì andova ch’a fussa. Coma se ‘l mond d’antorn a esistèissa pa pì. Le figure e magini dël passà a vivìo na seconda vita trasformandse ant ël real. Finì la stagion, cambià padron, cambià ca, Sempre a servissi dn’avocat, a l’era trasferisse a Modvì Piassa, pròpi sla ponta ‘d col brich ch’a marca ‘l confin ëd cola tèra ‘d trìfole e ‘d vin ch’a son le Langhe.

Pròpi an col temp-là, quand che Pinòta ancaminava a diventé na totin-a, a l’era ancaminaje la guèra dël ’40. Contut, con le amise, la dumìnica a spassëgiavo da le bande andoa aj rivava la funicular, atirà dal moviment ëd tuta cola gent ch’a calava e ch’a montava a la stassion. An col 1941 la funicular a l’era stàita modernà passand da la trassion a vapor a cola elétrica. Col angign a butava an comunicassion la part àuta dël Mondvì con cola bassa ‘d Breo. Pinòta e soe amìe a sognavo pro ‘d fesse un vir su col bisó dla técnica ma, dagià ch’a j’ero “curte” ‘d sòld, a dovìo contentesse ‘d soe gambe giovne për calé a la Piassa dël mòro.

Ma con la guèra a l’era rivaje ‘dcò na guarnigion ‘d “Tàicc”, coma ch’a ciamavo j’aleà alman. A j’ero, a buté gròss, ëd giovo ‘d mach un lustr pì vej ‘d cole fijëtte ma, un pòch për la divisa, un pòch për col andi marsial, për cole totin-e a j’ero dj’omnastron dont a l’era mej stess-ne a la larga. La sèira, ant le stale, as contavo che a fërmavo, për fé dij contròj, le tòte. As sa che chi ch’a conta a gionta: le pì anformà a disìo ch’at obligavo a mangé ij salam ëd can!

A col ricòrd Pinòta a acenava a ‘n soris pensand a la tëmma che antlora coj soldà giovo, ch’as capìo pa quand ch’a parlavo, a l’avìo butaje acòl. Mach adess as rendìa cont che miraco as divertìo mach a badineje. Salam ëd can peui… Ëd sigura a j’ero gnente d’àutr che cole sautisse ‘d na forma ‘n pòch dròla e che adess as trovavo ant le boteghe ‘d coloniaj con ël nòm ëd Wurstel.

Comsìa antlora la paùra a l’era tanta, tròpa. Parèj, un di ch’a l’avìo fërmala, chila a l’avìa butasse an sla difensiva promëttend a coj soldà che, fàita na comission bele-là davzin, a sarìa tornà për butesse a disposission. Con lë sparm acòl, d’amblé a l’avìa dessidù d'ampajé ij tond. Dë scapé sensa dije gnente a gnun: an soa ment masnà a reputava che, fasend përparèj, a l’avrìa protegiù soa ca, soa famija.

Sensa penseje doe vòlte, Pinòta a l’era anviarasse a pé vers Coni. A së stërmava, dobiand për ij camp an pregand Nosgnor tërmolanta minca vira ch’a sentìa rivé na vitura. Rivà a Coni a l’era andàita ant un convent andova le seure a l’avìo daje ospitalità për la neuit. Ma cole religiose, con la priora an testa, a fasìo tròpe domande. Pinòta a vorìa pròpi nen fé savèj chi ch'a fussa, an manera ch'a l'avrìo pa podù risale e individué soa famija. Con ël but ëd salvé soa famija da 'd ritorsion e 'd rapresaje, a stracheur la matin bonora, an camin che le seure a recitavo 'l matutin, a l'era scapà passand a gatagnàu da la rosa ch'a dëscariava j'eve dal giardin ant na bialera pen-a dëdlà dla muraja.

La boca a l'era fasse sùita për ël magon ch'a strangolava Pinòta pensand a cola cita sola, con ël cheur ch'a smijava vorèj sauteje fòra tant a batìa. As ricordava che antlora a lo sentìa bate fòrt a la mira ch'a jë smijava che, le përson-e ch'a crosiava për le stra, a dovèisso sentlo 'dcò lor, ch'a dovèisso antajess-ne ch'a scapava.

Bele con tute soe paùre a l'era rivà a Borgh. Sensa avèj n'idea andova andé a l'avìa ciapà për na mulatera e, ant l'uciava a l'era rivà a Peiropurch. A beicava cole montagne àute, ch'a smijavo toché 'l cel, ch'a smijavo dije che bele-là aj finìa 'l mond. Ch'a podìa pa pì scapé. Na cera neuva e dësmarcorà parèj dla soa a podìa nen ëscapé a l'atension ëd j'abitant dël pais. Boneur a veul che na fomna 'd cheur, anans ëd ciameje cheicòs, a l'avèissa smonije d'intré a soa ca për buté cheicòs sota ij dent. La masnà a l'ha nen tardà deurbse e, con na mesa paròla da sì, na frase da là, a l'avìa butà cola fomna al corent ëd lòn ch'a l'era capitaje, al corent ëd tuti sò crussi. As sà nen se a fussa stàit për pietà, opura për conveniensa, che cola fomna a l'era smonusse d'ospitela an cambi dël travaj. La madama a l'avìa n'atelié ch'a prontava le divise për ij militar. Pinòta a l'avìa trovà la manera dë sbarché 'l lunari. Për nen fela vëdde da chicassìa, për deurme a l'avìo faje pòst an botega.

Col temp a jë smijava sensa fin: a surtìa mai, a podìa nen fesse dj'amicissie. Meno ëd gent a savìa 'd soa presensa, pì as sentìa sël sigur. Peui, col 8 dë stèmber dël '43, a l'era spantiasse la neuva che la guèra a fussa finìa. As peul mach imaginesse la gòj ëd Pinòta ant ël pensé 'd podèj buté 'l nas fòra da cola botega, ëd pa pì stërmesse. Podèj torné a soa ca a l'era coma arnasse. Con ël vestì neuv ch'a l'era sarzisse daspërchila dovrand djë scàmpoj ch'a servìo pì a gnun, a l'era anviarasse vers sò pais.

An col temp passà da la sartòira, sò còrp a l'era cambià, coma pura soa fisonomìa. A l'era fasse pròpi na bela fomnin-a. Ma Pinòta a l'era gnanca ancorzëss-ne: a sté stërmà gnun a l'avìa faje ij giust compliman, mai gnun a l'avìa faje 'l fil. Parèj, quand ch'a l'avìa ambocà 'l sapel ch'a l'avrìa portala a l'uss ëd ca, a trovava dròlo che soa famija a la beichèissa da distant con sospet, coma che, an coj temp nen sigur për via dla guèra, as beicavo jë sconossù. Le stra a cambiavo sempre padron a seconda 'd chi i-j passèissa an col moment: tedesch, republichin, partigian o bele mach ëd lingera e bandì. Minca un con soa lej, con soe regole. La gent comun-a a patìa le arceste 'd tuti. A l'era question ëd sopravivensa avèj na bon-a dòse 'd polìtica për nen pijé 'n bàilo e ëscateneje. A sarìa bastà na paròla fòra 'd pòst për tiresse acòl na tragedia.

Rivà davzin ai sò, Pinòta a s'era sentusse squadré da la testa ai pé. D'àutra part a së spetavo nen na përson-a che, ant sò cheur, a consideravo giumaj sparìa për sempre, magara mòrta. Peui, quand che Pinòta a l'avìa duvertà boca për fesse conòsse, a soa mare, për l'emossion a l'era vnuje càud e përdù ij sens. Ma pen-a che mama a l'era arpijasse, le atension a j'ero tornà tute për Pinòta, ch'a l'avìa dovù conté për fil e për segn la rava e la fava. E për vàire e vàire vòlte: a chitavo nen ëd fé domande. Peui a l'avìo fàit ribòta con le pòche ròbe da mangé ch'a tenìo bin ëstërmà.

Ant ij di apress col bonimor e col'eoforìa a j'ero sleivà coma fiòca al sol. Contut che l'Italia a l'avèissa firmà l'armistissi, nopà 'd fé finì la guèra, a l'avìa marcà l'inissi d'un drama motobin pì gròss. Adess a-j tocava prové la guèra ant soe ca, su la pel ëd tuti. Për sòn, stofi d'esse ravagià da tuti, a l'avìo dessidù 'd trasferisse a Molin-e, na frassion ëd Vi. L'intension a l'era cola d'esse meno isolà che 'n cassin-a e 'd butesse sota la protession dij prèive dël santuari. A sërcavo 'd convincc-se 'd sòn, bele se, a lo savìo bin, ch'a sarìa stàita dura buté le còte contra jë Sten, buté le cros contra ij cararmà. Ma as sà che la speransa a l'é l'ùltima a meuire.

Ant ij di apress a l'avìo fàit col San Martin ma, già da sùbit a l'avìo capì che le ròbe a sarìo nen cambià. Pare a l'avìa sentensià: "Le aque, le stra e ij can gròss a son tre cativ avzin". Tuti, an famija, a l'avìo limitasse a fé "é" con la testa, pì che sigur che pare as riferìa a j'alman, ai republichin, ai partigian.

Con ël ven-e granda Pinòta a l’avìa chërsù la fiusa an chila midema, as comportava, e a së smonìa, con na certa sicurëssa. Con col andi a l’era tornà a pasturé le fèje. A le portava sempre aranda al simiteri, andova ch’a j’era sempre pòca gent. Lòn për evité d’ancontré coj ch’as presentavo coma partigian e ch’aj requisìo mangé, ròbe e bestie, për peui arvendje a la borsa nèira. Ma un di, nassù sota ‘l segn dël maleur, a l’era trovasse circondà da dj’omni armà ma vestì an borghèis.

An camin che ‘l preive, rivà al cò ‘d la mëssa, a lesìa l’armanach ëd le fonsion ëd la giornà e dij di a ven-e, a Pinòta a l’era passaje un frisson tut arlongh dël fil ëd la schin-a. A seguitava a ricordé antramentre che, col sens ëd malasi a la tormentava rivandje drit fin-a ant ël creus. A fissava dëdnans a chila 'l veuid che soa ment a l'avìa arcreà, coma s'a fussa stàita trasportà ant n'àutra dimension. Sò moro a l'era fasse serio, dur. Adess ant soa ment a l'ero formasse motobin ësclinte le figure d'un ricòrd leugn e ch'a l'avìa butà da na banda, ma as rendìa cont ch'a l'avìa a che fé con na ferìa ch'a sarìa mai sarasse.

Fogné an coj ricòrd a l'era come esse al cine ma, su col ëschermo, a-i j'era chila coma protagonista. Na fomnin-a che, armà d'un baston për larghé le fèje, a tenìa testa a dj'òmni armà, decis a porteje via soa ròba, soe bestie. Dàvid contra na banda 'd Golìa. Ël cap ëd cola còca 'd drogant a sghignassava amusà ma, ant l'istess temp, a-j montava la flin-a për l'ardì che cola cita a l'avìa ant ij sò confront. A l'era un ch'a l'era costumà a fé l'erlo për pijesse lòn ch'a vorìa. Ch'a godìa ant ël lese teror ch'a generava mach con soa presensa, con sò mitra anfilà al brass. As sà che la guèra, për coj che ant la vita a son anònim, scadent, sota la media e falì, a l'é n'ocasion për iludse 'd diventé un ch'a conta, ëd sentse "grand". Pinòta a-j tenìa testa ël pòst ëd portaje rispet con soa sotmission. Sòn, dëdnans ai sò cambrada, a l'era un colp dur a sò carisma, na chërpa duvertà an col sò pedestal andova a l'era montà con blaga. A dovìa castighela.

"Ciapomla!" - a l'avìa ordinà. Pinòta vist-se rivé acòl tuti coj baraba, sarà j'euj, a l'era butasse a muliné sò baston a catòrba. Anans ëd socombe maleureusman a l'avìa colpì an sla front pròpi col caporion ch'a l'avìa dovù arculé tocandse la front con le man. Tòst ch'a l'era beicassje bagnà 'd sangh a l'avìa tacà a tiré giù 'd cristonade a malòch. An furia e pien ëd ghignon, a l'avìa piantaje un lordion ch'a l'avìa faje sagné ël làver dë dzora. Peui brancandla për ij cavèj, con tuta la còca a le trosse, a l'avìa strusala fin-a dëdré dël mur dël simiteri. A brus dël mur a l'avìo butala a l'ambòss: doi a la tenìo ferma tramentre che n'àutr a-j a j'aussava la cota an sla schina, su fin-a a la testa. D'antorn a j'era gnanca 'n can, Pinòta as sentìa spersa.

Dasiant ël cap a l'era gavasse la coreja e, anans ëd profitesne 'd chila, a l'avìa piantaje un pàira 'd cinghià su cole najëtte bianche e sensa difèisa. Peui, con calma, spetant minca un sò gir, tuti a l'avìo faje 'l midem servissi.

Da la valada aj rivava l'arson ëd na ciòca a mòrt. Pinòta, sensa fià e le lerme a j'euj, a l'avìa contà des toch: a l'era mòrtje n’òm. A na fomna a sarìo tocajne set. A-i j'era chi ch'a stasìa pes.

Ancor nen content, o miraco për evitesse d'esse denonsià, a l'avìo dessidù 'd giustissiela ampicandla. Ma là d'antorn a i-j ero nen piante bastansa àute o con dij branch arbust dë sosten-ne 'l pèis.

Për sòn a l'avìo dovù portela dëdnans a l'ingress dël simiteri . Pinòta, convinta d'esse rivà a l'ablativ, a l'avìa tacà a ressité un Pare Nòstr. Coma ch'a j'ero rivà tacà al rastel principal, a l'avìo vist che na sepoltura a l'era an camin ëd rivé. Tròpi testimòni: a l'era mej lassé perde. Coma ant ël gieugh ëd "testa o cros", ancora na vòlta a l'era stàit ël gieugh crudel dël cas a decide tra la vita e la mòrt.

Sensa pijé na decision a l'avrìo mach lassé vive cola fijëtta. Anans d'andess-ne dandse dle gran manà sodisfàit sle spale l'un l'àutr, cheicadun ghignofland a l'avìa ancor slongaje 'n càuss. Pinòta a ca a l'avrìa contaje gnente: ij sò a l'avrìo già avù tròp sagrin për la pèrdita ëd le fèje. Ël sol a l'era calà fin-a su cola giornà.

Al santuari la mëssa a l'era finìa e 'l prèive a l'avìa congedà tuti dòp d'avèj-je benedì. Ma Pinòta as në stasìa con lë sguard fiss. Mimmo a l'avìa pensà che miraco a l'avèjssa pa ancor finì 'd dì soe preghiere. Rispetos as në stasìa setà pasi a sò pòst. Ma Pinòta a pregava pa. Soa ment a seguitava a vardé 'l cine 'd sò passà.

Da col dì dla violensa a l'era nen passaje tant che la guèra a l'era finìa për dabon. Chila, na dumìnica matin, a l'era tornà al Mondvì për serché quàich famija ch'a podèissa pijela a servissi. Rivà an sità a l'era dovù fërmesse an broa dla stra dagià ch'a-i passava un corteo ëd partigian an manifestassion. Chila aj beicava passienta spetand ëd traversé quand, con soa gran sorprèisa, a l'avìa vist, squasi al fond ëd cola coalera, col caporion ch'a l'avìa violentala. A l'era un dij pì fanàtich: con ël fassolèt ross al còl a svantajava un drapò ross con faussìa e martel.

A na certa mira a l'avìo crosià jë sguard. Chila a l'avìa vistlo passesse la man carëssandse la cicatris su la front, pròpi dzora dl'euj snistr.

Chiel a l'avìa dun-a arconossula da col'espression pien-a 'd tëmma e 'd sùplica. A l'avrìa donca denonsialo? Ma peui chiel a l'era ricordasse ch'a l'era da la part dij vincitor, ch'a l'era giust profitene. Surtì da la coalera a l'avìa pontaje 'l dil acusandla coma colaboratris e spia dij fassista. Na combrìcola dij pì esaltà a l'avìo circondala e dun-a s-cianconala. Për Pinòta a sarìa finì mal se dij carabigné là present a l'avèisso nen arestala, gavandla përparèj da le grinfà 'd cole teste càude e ch'a l'avìo ancor nen pro 'd sangh, ch'an n'avìo ancor nen avù a basta 'd guèra.

Già, la guèra a l'era finìa ma nen ël calvari 'd Pinòta.

Arestà dai carabigné, a l'era stàita tenùa an costòdia për na sman-a ant la caserma ëd Vi. Peui a l'avìo tramudala, in attesa di processo, ant un camp ëd concentrament butà su a Coni ant ma caserma veuida dl'esèrcit.

I podoma mach maginé coma a podìa sentse Pinòta, fomna sensa malissia, catapultà sensa colpe an mes a tute cole përzonere sospetà 'd colaborassionism con j'alman e ij fassista e 'd malfatris comun-e. O magara bele mach fomne e morose dij gerarca. Fomne costumà a avèj tut sensa fatighé che, dal di a la neuit, a l'avìo dovù adatesse e combate con le onge e ij dent, bele mach për nen saoté coj past ëscars. Ancor ancheuj Pinòta a pòrta su soa pel le marche 'd cole onge.

Là a l'avìa conossù madamin Boninsegna dël Mondvì, prima fomna dël cantant roman Claudio Villa. Ma, cola ch'a l'avìa pijala a binvorèj e ch'a la protegìa l'era na gran ësgnora ch'a l'era presentasse come mama dl'atriss avosà Alida Valli.

Mach dòp d'avèj sustà e sospirà soa libertà për bin óndes mèis, a l'avìa subì 'l process: con corage a l'avìa contà lòn ch'a l'era tocaje e ij giùdess, capì la situassion, a l'avìo chërduje assolvendla da tute j'acuse.

A l'avìo consijaje 'd dësmentié tut, ëd torné a vive, ancaminand sensa guardé al passà. Pinòta, combin l'età giovna, a l'era un-a 'd caràter e... parèj a l'avìa fàit. A l'avìa dessidù costruisse na vita neuva e soa, campandse dëdré a le spale tute la esperiense brute. Ma a dila giusta, ant ël creus ëd sò cheur, a l'era armanuje 'n proviso ch'a l'ha gatiava, në smangisson ch'a podìa nen graté: as ciamava s'a l'avrìa ancor podù lassesse avine da n'òm.

Col cine ch'a l'avìa vist chila coma protagonista a l'era finì. Pinòta a l'era coma dësvijasse da 'n seugn ipnòtich. A l'era tornà ant ël real con ij pé bin piantà për tèra. A l'era aussasse e, con Mimmo a le trosse, a j'ero surtì da 'n cesa. Sul sagrà un sol càud e sbalucant a l'avìa faje saré j'euj. Pinòta, con j'euj duvert mach con na filura, a seguitava a guardesse d'antorn con n'aria stravirà coma s'a dovèissa sërché e afronté 'l diav an përson-a. Mimmo, an s-ciairandla sbafumà ant cola manera, a l'avìa gnanca pì ancalasse a di cheicòs.

A na certa mira cheicòs o quaicadun a l'avìa tirà soa atension. Sensa dije gnente a Mimmo, a l'era partìa a la bersaliera lassandlo sol coma 'n coco su col sagrà al sol. Rivà an prinsipi dla leja a l'era fërmasse dëdnans a col postegiator che, cioch me na vaca a l'avìa andurmisse con la testa a l'ombra. Con un gest dlicà Pinòta a l'avìa spostaje col bron ëd cavèj grisolent e spòrch. Sota as na stasìa stërmà na cicatris. Pròpi cola 'd cicatris! Anlora Pinòta a l'era dun-a tirasse andaré coma se cheicòs a l'avèissa brusaje ij dil, sentendse, për un moment, le gambe mòle për un lordison. Ma a l'era stàita question ëd n'àtim. Drissandse le spale coma un soldà ch'as campa an sl'atenti, con malagrassia a l'avìa bosticà con ël pé un fianch ëd col òmo stravacà an tèra. Chiel, fastidià a l'avìa duvertà n'euj beicandla coma ch'as beica na mosca nojosa ch'a së riess mai a ciapé.

Pinòta a l'avìa ciamaje: "Noi, noi is conossoma dle vòlte?".

E chiel, con soa vos ampastà e sensa gnanca deurbe l'àutr euj: "A che pro, i dovrìo conòss-ne? Toa cera am dis gnente".

E Pinòta: "Gnente, a l'é che a mi a më smijava...".

Peui, tacà a fognà ant ël borgiachin, a l'avìa tirà fòra un bon da mila che, con dëspresia a l'avìa lassà drocà ai sjë scarpe con la sòla forà 'd col òmo che, mach antlora, a l'avìa piasse 'l sagrin ëd duverté 'dcò l'àutr euj. Sensa dì gnente a l'ha pijà coj sòld, mancand la prèisa për bin doe volte anans ëd porteje davzin a la cera. Peui, sensa parlé a l'era butasse an drit, pontajandse tacà a la pianta, beicand anteressà cola fomna coma për ciameje 'l përchè 'd col gest.

Coma s'a l'avèissa sentù cola domanda, dagià ch'a l-l'avìa stampa sul moro, Pinòta a l'avìa rëspondù con ghignon: "I l'avrìa pròpi car ch'it jë spendèisse tuti da lë spessiari!". Peui a l'era virasse, sta vira dandje le spale për dabon a tut sò passà. Rivà aranda a Mimmo a l'avìa stampaje un basin disendje: "Ancheuj i l'hai pròpi fam, na fam da luv. Chissà lòn ch'a në smonran ëd bon!". Pijasse për man a son anviarasse vers la vitura.

Ël drogant cioch, butasse an sacòcia 'l bon da mila, a l'era torna setasse beicand cola cobia ch'a partìa pensand: "Coma ch'a l'é diventà dròla ancheuj, la gent". E a l'era torna butasse a deurme.

FIN

Glossari

• ambòss : prono,a
• amusà : divertito,a
• atelié : sartoria
• avosà : noto,a; famoso, a
• Borgh : Borgo San Dalmazzo
• bostiché : stuzzicare
• catòrba (a) : alla cieca
• ciaramlé : parlare a vanvera, parlare tanto per parlare
• còca (ëd drogant) : banda (di mariuoli)
• creus : profondo
• drogant : mendicante, mariuolo
• dun-a  : subito, immediatamente
• é (fé é con la testa) : si (annuire)
• Ël Mondvì : Mondovì
• flin-a : stizza, collera
• malasi : disagio
• milòrd : signore (vds ingl. Milord = mio signore)
• moro : faccia
• nopà : invece
• obtorto collo (V. lat.) : azione eseguita controvoglia
• paria (esse an paria) : allo stesso livello (essere allo stesso livello)
• Peiropurch : Pietraporzio
• proviso : prurito
• sansossì : spensierato, a
• sarziòira : rammendatrice
• sotbrassëtta : sottobraccio
• San Martin, (fé San Martin) : trasloco (traslocare)
• Sten : fucile mitragliatore inglese usato dai partigiani
• trosse (sté a le) : stare alle calcagna
• uciava : pomeriggio inoltrato
• verva : brio (fr.: verve)
• Vi : Vicoforte

Nòte =

1. Costa pròsa ‘d vita a ven fòra da la testimoniansa d'un-a përson-a ch’a l’avìa gòj che soa esperiensa a drochèissa nen ant ël baron ëd le ròbe dësmentià o travisà da la stòria scrita dai vincitor. An mie man i l’hai soe pòche notassion scrite ’d so pugn. Mi i l’hai romanzaje giontandje ‘d fantasìa e ‘d nòm e ‘d topònim baravantan.