Vinèis Minòt/Arbat ëd guèra a Borgh d'Àles

Artorn

---

Arbat ëd guèra a Borgh d'Àles

25 avril 1945, mèrcol.

Vitorina e Minòt a j’ero ’d përson-e coma tante e soa vita a corìa ant un paisòt ëspatarà sla pian-a vërslèisa, pen-a dëdsà dj’ùltim brich ëd le morëgne1 dël Canavèis. La neuva a l’avìo sentula da tuta cola gent ch’a passava, ch’as arbutonava, ch’a ciamava, ch’as anformava sotvos se la guèra a fussa finìa për dabon. Tut col mond, prima genà për l’esse pòchi, ma manaman ch’a vnisìa a esse pì numeros e a dventava coalera, prucission, as fasìa corage e as arzigava a parlé pì dësgenà, a parlé sempre pì fòrt. Cole përson-e rivavo dai quatr canton e da le cassin-e dël pais e as dirigìo vers la Comun-a përchè cheicadun «pì ’n su», «d’autorévol», «ch’a savèissa», a podèissa deje cola conferma spetà e sognà da tant.

Ma Vitorina e Minòt no. Lor a l’avìo da cudì n’oberge e ’n cine. Siché, donca a podìo pa lassé soa ca, l’atività. Tant tòst o tard a l’avrìo savulo, bin consient ch’a-j tocava nen a lor cambié le ròbe d’ës mond, ròbe tròp gròsse për soe capacità e tròp an là për soe competense. D’àutra part, s’a fussa stàit pròpi parèj, che la guèra a fussa finìa për dabon, a bzognava butesse ’n camin a desse da fé për deje da bèive e da mangé për tuti coj ch’a l’avrìo avù la veuja ’d fé ribòta; e ’d pì, bele ch’a fusso già a la fin d’avril, l’aria a l’era ancor frèida, e tanti a l’avrìo confortasse scaudandse con na bota stopa, magara ’d cole da infernòt.

Ma la ròba pì sigura a l’era che, tutun, a fussa mej andé dasiòt sensa lassesse monté dal bonimor ch’a ciapava ij cheur: republichin, partigian, alman e aleà da na banda, bandì e farinej da l’àutra, a rendìo pròpi nen len-a la vita a chicassìa ch’a-j capitèissa bele mach davzin a j’onge. E bele se Vitorina, coma tanti, a l’avìa maitass ëd mach podèj ës-ciairé ’l moment che tut col batibeuj as n’andèissa al diav ch’as lo portèissa, a pregava e a ringrassiava la Madòna, ël Signor, tuti ij Sant ëd l’armanach e, i chërdo, ëdcò coj ch’a l’avìa mai sentù nominé, che tuta soa famija a fussa ’ncor tuta antrega, con ij doi fieuj scapà da la ranza ëd Catlin-a che tante vite a l’avìa copà. A l’avìo pro ’n bel sigureje e dije ch’a j’ero stàit liberà, ma chila, franch d’acòrdi con sò òmo, a l’era limitasse a fé coma ch’a j’ero costumà:speté, vive, speré. Speté sensa ilusion, vive për vive, speré ’nt un pòch ëd boneur për l’avnì.

Coma pura a spetavo che la prima ’s dèissa n’andi e as decidèissaëd fé babòja për arbuté da n’àutra banda cola frèid ëd la malora. Dalmoment che ’l proverbi an dis che ’l bel temp e la gent brava a stofiomai, lor, coma tuti, a n’avìo pròpi basta ’d col invern portà da la natura, coma a n’avìo assè dl’invern portà da l’òm con soa guèra.

29 avril 1945, dumìnica matin.

Le giornà a passavo e le vos a corìo: ëd neuve a-i në rivavo e a montavo coma ’l ciàir ëd l’euv ësbatù ’n cusin-a, pì për le gionte ’d coj ch’a contavo, ch’a rasonavo e ch’a speravo. E le neuve a montavo, a montavo për peui... sgonfiesse coma ’n pàlmer2 ëd na bici ch’a l’avìa ’ncontrà ’n ciò su soa stra.

A tirava n’aria grama për la sensassion ëd mancansa ’d sicurëssa: an cola atmosfera d’incertëssa lor as sentìo pì espòst përchè a travajavo e a vivìo ’nt un local pùblich; a podìo nen fé coma chi ch’a podìa criché l’uss ëd ca e arman-ne stërmà sensa arzighesse ’d buté ’l nas ant la contrà: sò porton a l’era sempre duvert. A l’é donca për lòn ch’a l’avìo pijà la costuma ’d tardé a levesse la matin. Parèj cola dumìnica dj’ùltim di d’avril a durmìo pa pì, ma as në stasìo a gòdse ’n pòch ëd cauducio sota ’l quarpié3, prima ’d butesse an mes a l’aria frèida dla stansia.

Ëd bòt an blan, un ciadel mai sentù prima a l’ha faje vnì ’n bel baticheur: a l’han alertà ij sens e, sensa respiré, a l’han drissà j’orije sercand ëd capì lòn ch’a-i capitèissa mai.

Manaman che ij second a passavo col bordel a smijava ch’a l’avèissa cheicòs ëd famijar, già sentù a la radio o al cinegiornal ëd la Sman-a Incom; a l’era ’n bordel ch’a l’avìo sempre sperà ’d mai sente për dabon an prima përson-a: ël bordel ëd la guèra. Minòt, anfilà le braje e na camisa, lest coma ’n cravieul a l’era montà për l’ùltima rampa dle scale e, dòp d’avèj ambajà në fnestròt ch’a dasìa sël simp4 ëd sò oberge, stasend a brus dël mur a l’ha fàit babòja për vardé giù. Dun-a a l’era armanù ’d giassa. Con gnanca pì na gossaëd sangh a l’avìa sarà con deuit e dosman l’antin-a ’d véder colorà për nen che cheicadun a l’avèissa podù antajess-ne ’d soa presensa.

Tornà da Vitorina, che an col tramentre a l’era butasse dzora dla combineus la prima vesta ch’a l’era capitaje sotman, a l’ha vardass-la dabin, euj ant j’euj: a l’era franch ësmòrta a la mira da scasi nen podèj dësserne la cera dal bianch ëd la camisin-a. Dòp un second grev ëd tension chila a l’ha rompù col silensi pien d’anterogativ: «It l’has pa vist ël demòni, Minòt? It ses bianch coma ’n linseul!».

Chiel, për tuta rispòsta, a l’avìa aussà le spale e, sospirand sagrinà, a l’avìa ancrosià ij sign dasendse n’espression ëd rassegnassion. Peui con un fià débol débol a l’avìa dit: «A peul esse». Peui, passandse la lenga sij làver për bagnesse la boca sùita, a l’ha seguità: «Mia cara Vitorina, i l’avoma ’l simp4 pien ëd soldà alman. E a-i në seguita rivé! I soma pa a pòst...» a l’ha finì strenzend ij làver e sopatand la testa. «Alman?» a l’ha ’rbatù Vitorina arvirand j’euj coma ’n babi «N’àutra pì neuva: jer i l’avoma già avù ’nt le bale coj ëd la repùblica! Ma ’t ses sigur?».

«É, é, sigur ch’a l’é parèj! Dzora tut col trafen a son rivame le vos: mach j’alman a smija ch’a bàulo al pòst ëd parlé. I l’hai pro sentuje bin ij sò Achtung! Schnell! Teufel! Scheißkübel! Bele s’a l’han ij motor su ëd gir ch’a fan bordel a son bon ëd fesse sente istess!».

«Òh mè Sgnor, alora a son pròpi ij Tàicc!» a l’ha chëccà Vitorina aussand ij brass al cel, coma se col gest a l’avèissa podù fërmé cola dësgrassia.

Minòt a l’avìa ’l sentor che ’l mond a sarìa drocaje a còl, ma col esse avilì a l’era duraje mach na minuta: a l’era n’òm ch’a l’avìa pen-a compì quaranteut ani e a l’avìa fàit soa part coma artilié ’nt la guèra dël quìndes-disdeut; e ’d ròbe da dësmentié a l’avìa pro vist-ne. Ma ’nt un second tut lòn ch’a l’avìa sgnacà al fond ëd sò servel, coj arcòrd dij regret ëd lòn ch’a l’avìa vivù an prima përson-a ’nt ij trincerament dël Vénet, a l’era tornà venuje a gala con prepotensa. Ma a l’era ’dcò surtìe fòra l’orgheuj dël vej soldà e, alora, drissandse dë ’dnans a soa fomna, a l’ha ’nreidisse gonfiand ël cassiòt e alvand le spale coma për butesse sj’atenti, a l’ha beicass-la con në sguard che, combin ch’a fussa pien d’amor, a l’era tajent coma ’n rasor. Calm, ma con na decision ëd cole ch’at lasso gnun pòst a répliche, a l’ha parlà dasiant: «Vitorina, mi i calo giù a sente lòn ch’a veulo» e, mostrandje ’l dësvijarin sël burò «varda l’ora: se drinta singh, nò, foma des minute at ancàpita mal ëd pa pì s-ciaireme, fate fòrsa e camp-te giù dal pogieul».

Dit lòn a l’han beicasse e ambrassasse con fòrsa: an col ëscambi d’uciade, tra ’d lor a l’era staje pì d’un dëscors da podèj riassume tuta soa vita comun-a, cola vita ’d travaj e ’d sodisfassion, sotsignà da moment bej e meno, ëd còse fàite ’nsema e ’d complissità ìntime. Le còse dësmentià an càusa dla costuma dël tran tran, ant un moment a l’ero tornà fòra con soa mascarìa dossa, ma dirompente con tuta la fòrsa dl’anciarm. Alora a l’han basasse e torna strenzusse s-ciass ësciass. Ch’a fussa miraco rivà ’l moment che cheicadun a l’avèissa decidù ’d presenteje ’l cont? Con cost pensé Minòt a l’ha dë-stacasse da soa fomna e, bassand j’euj për pa pì fërmesse e perdse ’nt col piasì, a l’ha daje la schin-a e, con ël cheur ch’a s-ciopava a l’era surtì da la stansia tirand-se la pòrta daré ’d chiel, ma bëstandand-se a strenz-ne la manoja coma për tardé a fesse càrich ëd cola situassion. Molà cola prèisa, coma n’alpinista ch’a lassa ’n pontal sigur për afidé sò destin a në sponton ëd ròca ch’a conòss nen, a l’ha ’nfilasse ’n gilé anans ëd calé le scale ’d gran cariera sautand j’ëscalin doi a doi.

Glossari

• 1) morëgne = moren-e lassà dai giassé.
• 2) palmer = tubolar ëd le bici da corsa.
• 3) quarpié = coerta da buté an fond dël let.
• 4) simp = cort, èira.