Toponomastica

Da Wikisource.

Artorn a la tàula


Toponomàstica: topònim e sufiss an Piemont[modifiché]

Ant la schergna che a sta mira i l’oma nen mach per noi midem e nòsta dignità cultural, ma dcò pёr la lenga stòrica ch’is portoma ‘ndrinta con orgheuj, i voroma dёscheurve la “Toponomàstica”.

Na dissiplin-a indispensàbil per arcostituì me a l’era ‘n teritòri ant ёl passà e la liura ch’as fissava da part ёd la lenga dij grand antich, ij grup sociaj e ‘l teritòri.

L’arserca ‘d la sorgiss d’un topònim a l’é na costuma moto-ben antica, ma i tnoma a sotsigné che lё studi sentìfich ver e pròpi dij topònim a nas ant ёl secol ch’a fa disneuv da part dal lenghista piemontèis Giuseppe Flechia ch’a l’ha dàit l’andi a na materia moto ben amportanta pёr la stòria lenghistica-cultural piemontèisa e dcò italian-a.

Flechia a sostnìa che lё studi dla toponomàstica a peul nen esse dёsgiont da la lenghistica pёrchè la forma dialetal dёl topònim a l’é vreman amportanta pёr arcostrue soa forma progenia.

“Topònim” e “sufiss” a son doi termo ch’a fan part ёd la toponomàstica ch’a l’é l’ansem dij nòm ch’as dà ai leugh geogràfich e sò studi stòrich-lenghistich. Donca, la “lenghistica” a l’é pròpi la dissiplin-a ch’a studia le vàire forme espressive uman-e, visadì la manera ‘d comuniché con la paròla partend da la lenga progenia e studiand-ne l’etimologìa.

“Topònim” a l’é ‘n termo ch’a ni riva dal grech tòpos e a veul dì “leugh”; ёl nòm pròpi ‘d leugh geogràfich che noi dsernoma ant ij teritòri dёl Piemont.

“Sufiss” a l’é n’element lenghistich che butà a la fin ёd na rèis a forma na paròla; coma pёr esempi Alpign-ano; Alpign-an an piemontèis.

L’argoment a l’é dabon cissant e i lo sporsoma a le pёrson-e curiose, cole ch’a veulo savèj ёl “pёrchè” ёd le còse; pròpi pёr cost motiv a l’é mej ancaminé dal prinsipi.

E con gnun-e pretèise ‘d monté ‘n scagn che i voroma dè n’idèja general ёd sa bela materia dё studi.

L’arserca toponomàstica as divid an doi branch:

1) La stratificassion lenghistica.

2) Le ere ch’a formo la stratificassion toponomàstica ch’a son:

-substrà preindoeuropengh

-ёl seltich-ligur

-la romanisassion

-l’età ‘d mes

Quaj tipo ‘d topònim con d’esempi

-agiotopònim; a derivo dal nòm d’un sant: AL San Cristoforo; TO San Benigno; CN Sanfront.

-fitotopònim; a derivo da caraterìstiche ‘d la vegetassion: VC Arborio; AL Cereseto; CN Frassino.

-idrotopònim; a derivo da nòm dij cors d’aqua: ij preroman a son ij pì antich. Ël prim fra tuti a l’é ‘l nòm dёl Po, Padus; ant l’età ‘d mes as costumava scrive Paudus, ij lugur a lo ciamavo Bodincus; dcò ‘l Bòrmida, anticament Bormita; la doe Dora, Duria e fòrse Elvo; e vàire d’àutri.

-orotopònim; a derivo da la conformassion dёl teren: CN Demonte; CN Roccabruna; TO Chiomonte.

-zootopònim; a derivo da la presensa ‘d tipo ‘d bes-cie: TO Cantalupa; VC Caprile; NO Nibbiola.

-prediali; da praedîum (podere), che as riferis a ‘n teniment agricol ch’a manten ёl nòm ёd l’antich padron a séguit ёd la colonisassion roman-a; pёr esempi Salviano da fundus salvianus, visadì “fond (agricol) dё spetansa a Salvius”. Salviano a l’é ‘n quarté ёd Livorno (LI) ch’a guerna na moto-ben antica rèis roman-a.

Ij topònim an Piemont1

-Con sufiss -an-

Costi topònim a son an general ‘d rèis predial e ‘l nòm dёl padron a peul esse stàit roman, ma dcò seltich latinisà. Ij topònim con cost sufiss, ch’a son vàire (111 ant la cartin-a), a dinòto na fòrta

romanisassion spantià an tut ёl teritòri piemontèis, stand a la midema distribussion dёl toponìmich an quistion.

Quaj nòm an italian e ‘n piemontèis ёd località ant le vàire Provincie.

AT Agliano; Albugnano; Antignano; Vigliano d’Asti.

Ajan; Albugnan; Antignan; Vian d’Ast.

VC Albano Vercellese; Borriana; Collobiano; Cravagliana.

Alban Vёrsleis; Borian-a; Colobian; Cravajan-a.

TO Alpignano; Avigliana; Bibiana; Cambiano; Germagnano.

Alpignan; Vian-a; Bibian-a; Cambiagn; Germagnan.

AL Bassignana; Conzano; Pasturana; Sardigliano; Carezzano.

Bassignan-a; Consan; Pasturàuna; Sardian; Carzòu.

CN Cartignano; Camerana; Cossano Belbo; Murazzano.

Cartignan; Camran-a; Cossan Belb; Murassan.

NO Arizzano; Divignano; Gozzano; Romagnano Sesia.

Riscian; Divignan; Gozzan; Romagnan Sesia;

-Con sufiss - ac-,- adi-, - asi-, -ate-

Ël sufiss -ac- a l’é ёd rèis gallo-celtica e as dòvra pёr fè ij topònim prediaj me ‘l latin -an-.

Sò èsit ant ij dialèt locaj dёl teritòri a l’é divers, ma lё spantiament ant ёl Piemont setentrional e oriental arzulta ‘n pràtica inesistent.

-Con sufiss -ac-

TO Lugnacco; Vidracco.

Lugné; Vidré.

Ël sufiss -adi- a l’é frut ёd n’arcostrussion savanta, antramentre -asi- as fà da l’arzultà fonètich dёl leugh ant le forme pluraj.

-Con sufiss -adi-

AL Sezzadio; Atzé.

CN Vinadio; Vinaj.

-Con sufiss -asi-

TO Bricherasio; Bricheras.

TO Osasio; Osas.

A l’é an discussion se -ate- a sia ò nen na part predial primaria. An Piemont i lo trovoma butà aranda a nòm pёrsonaj e a d’àutri topònim ò a vos lessicaj comun-e.

-Con sufiss -ate-

TO Andrate; Andrà

NO Agrate-Conturbia; Biandrate; Galliate; Trecate; Vespolate.

Agrà-Conturbia; Biandrà: Galiate; Trecà; Vispolà.

-Con sufiss -asc-, -ing-

Ël sufiss -asc- a l’é ёd rèis ligur, ma ‘nt l’età ‘d mes a l’era stàit moto-ben dovrà ant la toponomàstica e pròpi pёr sòn soa aplicassion, come part formativa dij topònim, a marca pa ‘n manera franca soa rèis ligur.

An Piemont i lo trovoma aranda a’d nòm pёrsonaj pёr costrue ij prediaj, ma dcò a ‘d vos dёl léssich comun con ròl d’agetv.

-Sufiss -asc-

TO Airasca; Beinasco; Brusasco; Frossasco.

Airasca; Beinasch; Brusasch; Frossasch.

AL Avolasca; Casasco; Gremiasco; Morsasco.

Avolasca; Casasco; Gremiasch; Morzasch.

CN Bagnasco; Brossasco; Lagnasco; Venasca; Vottignasco.

Bagnasch; Brossasch; Lagnasch; Venasca; Votignasch.

AT Moasca; Revigliasco d’Asti; Camerano Casasco.

Moasca; Riasch d’Ast; Cameran Casasch.

NO Cambiasca; Grignasco.

Cambiasca; Grignasch.

VC Civiasco; Salasco.

Civiasch; Salasch.

Ël sufiss -ing- a l’é ‘d rèis alman-a e ‘n Piemont a l’é stàit spantià dzor tut an època longobàrda, ma a ven soens a ‘ngarbojésse con l’antich -ink-, dand vita a d’anterferense e dificoltà d’anterpretassion dij test; pёr sòn a l’é mej dёsmentielo.

-Sufiss -ing-

TO Bollengo; Montalenghe; Verolengo.

Bolengh; Montalenghe; Verolèngh.

AT Aramengo; Cellarengo; Frinco; Tonengo.

Aramengh; Siarengh; Frinch; Tonengh.

VC Brusnengo; Giffenga; Ternengo; Valdengo.

Brusnengh; Giflenga; Ternengh; Valdengh.

AL Murisengo; Odalengo Grande; Odalengo Piccolo.

Murisèngh; Audalengh Grand; Audalengh Cit.

NO Sillavengo; Silavench.

A l’é bin evidensié che pёr l’época dla romanisassion a son vàire ij nòm ch’a rimando a fondassion:

da Julia Taurinorum, peuj Julia Augusta Taurinorum, an onor a Otavian, a deriva Turin e da Augusta Praetoria a ven Aosta. Vàire topònim a pijo soa rèis da indicassion stradaj (Toponomàstica stradal), moto-ben a son coj ch’as arciamo al lapis milliarius butà a na certa dёstansa da ‘n sènter abità; da ansissì i vàire Ters, Quart, Quint e via parèj, ant na formassion dёl tipo ad tertium lapidem ò lapis milliarius tertius. A son ёd cost grup ij nòm dij leugh ёd rèis meno ciàira come Diemoz, a pì ò meno disdeut chilométer da Aosta, arciama duodecimum; Vèsime (AT) as riferis a la dёstansa ‘d vint mija roman-e da Acqui tant me da Ast: (ad) vigesimum (lapidem).

Carlo Ellena

Bibliografia[modifiché]

  • Cartin-e alegà al volum “Il Piemonte Linguistico”, edizione: Museo Nazionale della Montagna “Duca degli Abruzzi”- Club Alpino Italiano – Sezione di Torino – Torino 1996 - 2° edizione.
  • Università degli Studi di Bergamo – Facoltà di Scienze Umanistiche - Corso di laurea in lettere - Geografia Regionale – Anno Accademico 2010 – 2011 – La toponomastica – Le fonti letterarie.
  • “Dizionario di toponomastica piemontese” ёd Dante Olivieri – Editore Paideia – Brescia 1965.
  • “Enciclopedia dell’italiano” (2011) di Carla Marcato – Toponimi –
  • “L’origine e la confusione delle lingue” (44.07) di Dominique Tassot – CESHE-FRANCE B.P. 1055 - F - 59011 – LILLE - CEDEX – 15 November 2010.

Tute le neuve ch’a rёsguardo ij “Toponini e suffissi” a son pijà e peui tradote ‘n piemontèis da le cartin-e alegà al volum “Il Piemonte linguistico”, 2° Edission dёl “Museo Nazionale della Montagna “Duca degli Abruzzi” Club Alpino Italiano, Sezione di Torino, 1966”.