Nòssa bela lenga 'd na vira[modifiché]

Com as sà, minca n'ann ëd senten-e 'd lenghe a vanto via, a meuiro. Da sa mira, tra un sécol as parleran mach pì na dosen-a 'd lenghe, a di tant. Noi i ciamoma che a la lenga dël pais as duverto j'uss ëd le scòle, dl'aministrassion publica, dle gesie: tutun, i savoma che lòn a son ëd vissicant su na gamba 'd bòsch, o squasi: tant a l'é vera che lenghe parèj dël Retoromance dij Grison (Svissera) e dël Gaélich, combin ch'a sio ed lenghe de Stat ben dësfendùe, a stan litigand con Catlin-a dle còste secche.

I savoma ëdcò che esse malavi a veul pa dì fé sensa meisin-e; as pijo ij medicament, as ciama ël médich, combin che varì a sia na càusa perdùa. As dev meuire tutun: e pura fin ch'ai è vita, a-i è speransa, e 'l dirit d'esse soagnà. Lolì a val për le person-e e 'dcò për le lenghe. Lò ch'i ciamoma për la tua dël piemontèis a l'é na meisin-a për ëslongheje la vita....

Già che, s'is doma nen n'andi, da sì a 80 agn (tre generassion?), ij “dialèt” (che a son ëd “lenghe” neolatin-e, sisgnor, sensa armeja e sensa fortun-a) a sarìo barcà via con el paisagi, le fior ràire e le bestie servaje, le grange e le cassin-e, le fàbriche veje e j'atelié, le testimonianse dla vita e dël travaj dij povròm d'Italia. A l'é la stagion ëd l'anglèis, a smija che mach cola lenga-lì a l'abia d'amportansa; la resta (fin-a l'italian, aussì prepotent) a l'é dla fòrsa 'd na lampadin-a brusà.

I savoma bin che fé ëd classifiche 'd lenghe, butandne cheicun-a über alles, dzora j'àutre, a l’é fé 'd rassism coltural e nen capì che tute a ven-o a taj për sicuré la libertà dla coltura. Mah, oh chè! La "globalisassion" a vagna dì për dì. Ma antlora, a-i è franch pì gnente a feje? Chërdo pa.

Dël destin ëd nòssa lenga i l'oma parlane con nòss amis e magìster Sergi Gilardin. Chiel an fasia armarché che da na banda a-i è l'anglèis, e da l'àutra le lenghe djë Stat (già che fin-a cole ch'a smijo “fòrte”, tan'me 'l castijan, ël cinèis, ël russ, l’alman, ël fransèis ... a lasso pòst a l'anglèis për le publicassion sientifiche e për le relassion anternassionaj).

Ma a-i son ëdcò le lenghe ardità con ël sangh dij Grand dij Grand, anreisà ancreus ant la tèra, cole ch'i podoma dì "ansestraj".

A smijërìa che për coste-sì, giumai òndes ore a sio sonà. As capiss, doa 'l pòpol ch'a-j parlava a l'é stàit sbërgiairà da la mòrt (i penso a vàire nassion indian-e ëd la Mèrica: dai pej-rosse dël Nòrd a j'indios ëd la Tèra del Fuego, an fond a l'Argentin-a) a-i è pì gnente a feje; ij mòrt a s'arsussito pa. Tutun, se la giòla a s'é nen ësmortasse dël tut'e a cimiss sota la sënner, a peul torné a arpijesse. Miraco, mej che le lenghe dë Stat. Coste, a lòto sël pian ëd l'anglèis, përchè fin-a a ancheuj a son ëvnùe a taj për la scòla, për le lej, për ël comersi, për la polìtica: ma su col pian-lì, la bataja contra l'anglèis a l'é tard o tòst përdùa.

An disìa Gilardin che a l'Università Bocconi, a Milan, squasi tuti j'esam as fan già an anglèis. N'anglèis pòver, stàndard, fàit ëd mila paròle e 'd formule sarà, ma bon-e për esse dovrà an tut dëscors. Na lenga "globalisà", sensa sust, fantasia, gigèt, verva. Franch parèj dl'italian ëspantià da la MalparlantaMalmostranta. E bin, cost italian-sì a sarà bolversà da col anglèis là.

Ma nòsse lenghe ardità dai Vej a son su 'n pian divers ëd pianta. A son la lenga dël “folèt” ëd Broferi; lenghe përfumà, gustose, mossante. A-i sarà nen vàire person-e a parleje, a dovreje, ma a saran dëschiverte franch parèj com nen tucc as fico ant ël Mc Donald, ma a l'han pu car virondolé a l'arserca dla cusin-a genita ëd na vira.

E che 'd lìber a së scrivo sla cusin-a regional! Vardé mach coma, antërtant che ij grand magasin a son débordant ëd furfa, sèmper ëd pì a ven-o aprëssià ij piat pòver casalengh: na polenta campagnin-a, fàita con la melia nen ancrosià, ed rassa nostran-a, molà sota la pera, cheuita ant l'eva ch'a sapia nen ëd clòro, ant la bronza sël feu 'd bòsch, aromatisà da la fum, a l'é dventà na còsa ràira, pressiosa ... da rè! e parèj për le tome, le saotisse, ël pan, ël vin fàit con l'uva 'd vigne ch'as chërdìo përdùe…...

Ël formagg d'Olanda, miraco, a vagnërà sël “Bel Paese”, ma na toma dël bel pais, na raschera, un Castelmagn e via fòrt, a saran sèmper lor, a l'avran sèmper ëd “client” fedej. Pegg për coj ch'as contentëran dël formagg fàit da n’asienda andustrial con tante vache coma tuta la Val d'Oropa butà ansema! E a l’é për lòn che a coj ch'a diso che a venta nen esageré ant l'arsèrca dle veje paròle, cole ch’a l'han un vei gust genit – përchè tute le lenghe “as trasformo" e a ventarìa nen fërmene sò “progress” – noi i-j rëspondoma che, sël nòss pian, lò ch'a conta a l’é goerné l'"auténtich" (franch parèj dla fontin-a "vera", dël vin fàit con la mej uva dla cassin-a), lò ch'a l'é nen antëmnà.

D'àutrament i sghijroma sël pian ëd le lenghe dë Stat an concorensa con l’anglèis, e i soma fotù. Ma s'i soma bon a ten-e bòta, bin anreisà an nòssa tèra, gnun-a bura an menërà via. S’i goernëroma nòss tesòr, cheicun ch'a-i sarà dòpdoman, a vnirà peui a serchelo. E an dirà mersì.

ëd Tavo Burat, da ALP. n. 55, dzèmber 2002