Tavo Burat/Lenga piemontèisa e gàucia
Lenga piemontèisa e gàucia[modifiché]
Ël prof. Paolo Tosco, diretor ëd l'arvista "è!" sël nùmer 8 a piassa sël sò leturil nòss lìber Lassomse nen tajé la lenga e a sara sò dëscors en disend: "Nò, soens i son nen d'acòrdi. Impossìbil, gnanca për seugn. Ma cost a l'é un dij pì bej piemontèis ch'i l'abia vist da un pess (... Anlora: se i conòsse nen Tavo Burat e ALP (possibil?!?), lesve ës lìber). Se i seve già tut, av ven a taj l'istess për torna gòde e anrabiesse (pì anrabiesse che gòde) ansema a "Sautabachëtte": un che la lenga a l'han nen tajajla. Ma, i n'avèisso, ëd gent parèj". Mersì. I l'oma sèmper pensà che avèj ël rispet dj'aversari, a l'é mej dla làuda dj'amis (con tut ch'i j'oma mai vardò Tosco parèj 'd n'aversari!). Ma vardoma cole ch'a son le rason dël dzacòrdi. A chiel a l'é nen piasuje che col nòss lìber a l'abia interviste e tradussion an italian, e an ciama: "Ma se pròpe ij piemontesista a viro an italian lòn ch'a scrivo... përchè desse da fé a scrive an piemontèis?. I-j rispondoma che i l'heu scrivù an piemontèis përchè i l'heu pensà an mia lenga, e përchè i son convint che an costa lenga as peussa scrive 'd tut, sensa desse da fé a viré, ant la ment, ant una lenga che mia a l'é nen. Ma j'amis Luis Magnani e "Vento", a l'han vorsù cariesse 'l badò 'd viré an italian për fé an manera che 'dcò coj che 'l piemontèis a lo san nen, a peusso capì; donca, për ëslarghé 'l vir dij letor. S'a fussa stàit publicà an Fransa o an Almagna, a sarìa stàit vità an fransèis o an alman. Ma a resta la part piemontèisa , përchè a l'é na testimoniansa genita, e përchè a rispeta l'autor ch'a l'ha pensà e scrivù parèj. L'italian a l'é n'asi për andé fòra dal vir: tut lì. Pacòt e ij Brandé a publicavo soe poesìe e pròse mach an piemontèis, për prinsipi. Giù 'l capel! Ma gnun crìtich "italian" a l'ha fàit lë sfòrs ëd capìje: e parèj an sj'antologìe "nassionaj" ëd la literatura aussidita dialetal, ij Brandé a s'ero mai motivà; sconossù. Ancheuj jë scritor an piemontèis a buto ij sò scrit ëdcò virà an italian: ma lolì a veul pa dì arnonsié a la produssion genita, e fé 'd poesìa mach an italian o ant un-a lenga comsissìa strangera! Peui, ël prof. Tosco a dis: "(ant ës lìber) a-i son tuti ij seugn (le ilusion) ëd cola snistra (cola gàucia, a dirìa Burat) che a l'é mai stofia 'd perde. Na gàucia ch'a dësmentia che l'ideja midema dë snistra an ven dai giacobin e da la Rivolussion Fransèisa, e che la centralisassion lenghìstica (e 'dcò la centralisassion e basta), ël melting-pot, la mes-cia dij pòpoj e tant'àutre còse ch'a-j piaso nen a son pròpi mach dë snistra... " Già che i lo seu pro che 'l giacobinism a l'ha furnì an ëdventanda l'ideja dla centralisassion (e che la gàucia italian-a, comunista, sossialista e radical, a l'é malavia 'd col giacobinism-lì), ma an prinsipi a l'era pa parèj. Da la grand'arvira fransèisa dl'89 a son (torna) dësbandì ij valor ëd libertà, egualiansa (gnun previlegi) e fradlansa, e su col erbo dla libertà a son ëstàit entà ij Dirit ëd l'òm, fortì da l'Organisassion ëd le Nassion Unìe. Përparèj, ëdcò l'arvira russa a l'era anandiasse da l'ideja 'd liberé tute le nassion e le colture crasà da l'imperi dzarista... Già che coj prinsipi dle grande arvire, scasi sùbit a son ëstàit tradì e cangiassi an sò contrari... ant ël massacri. Ma lolì a l'é rivaje fin-a al messagi ëd Giusù-Crist: coj midem ideaj 'd libertà, egualiansa, fradlansa e 'd pas dl'Evangeli, a son ëstàit arversà dai farò cristian, dai massatòj dij pagan, da le crosà, da le guère 'd religion, dal mërcà djë s-ciav, franch da la part ëd coj ch'a pretendìo 'd sesì Nosgnor, an dovrandlo për pontelé 'l podèj. Ma la càusa a l'é nen ëd Nosgnor, ch'a l'é stàit tradì, franch com a l'é nen ëd coj ch'a l'han anandià le arvire grande. Ij prinsipi a resto. S'a fussa ne ëstaje la gàucia, për vàire agn ancora a sarìa staje 'l travaj dle masnà (belavans a-i son ancora 'd bataje da fé për lolì!), ij malavi sensa tua, ij vèj sensa pension, ël travaj 'd 12 ore e fin-a 'd pì, le sofiëtte anté ch'a-i manca 'l pan e le oficine anté ch'a-i manca l'aria, la discriminassion sossial e polìtica dle fomne.
Dl'otóber 1973 a surtìa 'l prim nùmer ëd l'ALP: donca 31 agn a son passà d'antlora. Cola prima série a l'ha avù mach set nùmer: l'ùltim ëstampà con j'amis ëd Sardegna a Biela, ël n. 7, a l'é surtì a giugn dlë '77. Peui, na sosta, fin-a a lë dzèmber 1984: i festegioma andoca ij 20 agn da quand che "la vos a l'ha tornà a arviresse". L'ALP a l'ha sò pòst particolar ant la stòria dle gasëtte scrite an piemontèis: da na mira, disoma, "geogràfica", e da na mira literaria. Da na mira geogràfica: për agn e agn, anans ch'a surtèissa l'àutra arvista sorela (a l'ha 'l midem diretor!), TRON E LÓSNA, a l'é stàita solenga ant ël Piemont nòrd-oriental, al servissi, an pì che dla lenga piemontèisa, dij parlé locaj dle provinse 'd Biela, Vërsèj, Noara e dël Verban-Cusio-Òssola. Da na mira literaria, l'ALP, anviarasse tan'me vos dl'arvira sossialista-libertaria, fòra da tut partì, a l'ha mai chità cola stra, slargandse tutun a l'angagi për la difèisa dla mare-tèra (la pachamama dj'amèrico-indian), visadì sla linea ecologista. Un sënté, ël nòss, ch'a l'ha na soa tradission piemontèisa, ch'a s'anviara da la poesìa "giacobin-a" d'Edoard Ignassi Calvo, d'Angel Broferi e seghitand col ëd la Gasëtta 'd Giandoja ma, tutun, dësferensiandse dai lor-là che, annamorà dal pensé giacobin fransèis, a l'han meprisà la coltura popolar, an vardand la pòvra gent mach parèj ëd gusaja ignoranta; ij giacobin a l'han pro pagà soa politica "sitadin-a", përchè soe repùbliche, fondà ant j'agn 1798-1800, anans ëd lassé ël pòst ai colonisador fransèis, a s'ero già stàite amborsà dal fot dij paisan e dij montagnin "anravasì" (cagnin) anvers la borsoasia, ch'a l'avìa pijaje 'l pòst a la nobiltà sensa molé 'd ciucé 'l sangh a la pòvra gent. Belavans, la gàucia italian-a e cola piemontèisa 'dcò, a son nen varìe da la maladia giacobin-a, sèmper an butand an prim pian la virtù dij "sitadin" e an ëtnisend an gnun cont ij "paisan", vardà com ëd "reassionari". Paròle parèj d'urban a l'han un sens positiv, e cole ch'as arferisso a la campagna, tame contadino, villano, bifolco, buzzurro, cafone, burino, a l'han tute un sens dëspresiativ, a l'é tan'me dì "maleducà, ignorant, grossé". Squasi un despresi "rassista" dij borzoé, anvers tut lò ch'a s'arferiss al mond campagnin e viton. E bin, l'ALP a l'ha vorsù pijé da la coltura giacobin-a le ideje 'd la libertà, egualiansa e fradlansa - ch'a son, peui, ëd prinsipi evangélich - ma amborsand ël discrédit për cola coltura popolar, che noi i voroma, nopà, porté a l'onor dël mond. Ij broferian e la Gasëtta 'd Giandoja a volìo dësmerdé la gusaja "educandla", mostrandje ij valor ëd la coltura "scolà"; noi i voroma fé la stra a l'amborson: mostré a la gàucia ch'a venta dëscheurbe ij tesòr ëd la coltura popolar; an efèt, a venta amprende dai campagnin e dai viton, përchè ch'a son nen "ignorant", ma a l'han soa coltura, a conòsso 'd segret pressios, anans ëd tut col d'esse bon a vive dël e con ël pòst, gavand ël profit da la tèra sensa ofendla e dësblela. I soma pro convint che, ancheuj, cand che 'l rubat ës-ciapapere a va spianand la stra al podèj liveleus, tut lòn ch'a fà "diferensa", a peul giuté a resiste, a l'é un contratòssi, tan'me a l'ha mostrane la bela lession pasolinian-a. Për lolì, i perdoma nen l'ocasion për dì nòssa simpatia 'dcò ai Sìngher (e an particolar ai Sinti piemontèis) che, ëd tut, a son coj pì diferent e, për lòn, ij pì meprisà. Arvira, andoca, contra ij pregiudissi e contra la furigada 'd campé giù ij "monument" (sisgnor, chè ij monument a son nen mach le gesie e ij palass dël podèj) dla vita e dël travaj dla pòvra gent, parèj dle ca ovriere, dle cassin-e, grange, fàbriche, atelié... con la fissa 'd tiré ij nòss bej paisòt e nòsse sità 'd marca piemontèisa (con soe veje contrà, ij sò pòrti, soe ale) sël pian ëd tuta na sola granda periferìa, midema e sombra, pien-a 'd tor e 'd palassass, con ëd ciman e 'd godron an leu dj'erbo e dij pra. I savoma pro d'esse pëssià an mes a doi ass (j'italian a dijo: "tra l'ancuso e ël martel"), chè i soma dësferensià da coj dla gàucia, përchè i soma d'autonomista e 'd federalista, për la lenga piemontèisa tan'me për tute le lenghe regionaj (cole che lor, e ij cacam, a ciamo "dialet"), d'erétich e 'd corsar parèj 'd Pasolini; ma soens i l'oma contra fin-a ij piemontesista, përchè ch'i soma nen ëd nassionalista, ma 'd "paisan dël mond", sèmper për la pas, sensa 'd ghignon, frèj dij Sìngher. Com ch'a disìa na vira barba Tòni Bodré, i l'oma vàire patrie: anté ch'i fongoma nòsse rèis, as capiss, ma 'dcò anté ch'i travajoma për vagnesse la mica; e peui cole che minca un ëd noi a l'ha sernusse con grinor: mi, për esempi, i sento mia patria tute le montagne, la Provensa, ij Grison, la Bërtagna, ij pais gaèlich, l'Euskadi, e fin-a 'l Tawantinsuyo dj'Incas, vardé mach! E për ij forosté, i voroma (bele coj ch'a chërdo nen) ëscoté la paròla ' d Nosgnor; a coj ch'a rivo bele-sì për travajé, i voroma dije "ben rivà", an piemontèis, deje na man e testimonié aussì ch'as peul loté për nòssa bela lenga sensa avèj 'l bagagiass ëd la "xenofobìa". L'eva a la cala a l'an-giù, nopà noi i 'ndoma a l'an-sù, tëstass, an serca d'ados, fin ch'i n'avroma la fòrsa. Dontré dosen-e d'agn d'arvira! I soma nen vàire, ma mai restà solengh. Fieuj, fomse cheur. Alégher!
Alp Piemont, Dzémber 2008