Tavo Burat/La stòria dël Gran Fumé
La stòria dël "Gran fumé a l'aramé"
[modifiché]Grand a contava ch’i l’avìo ciamalo përparèj, përchè chiel-là a l’era un grand fumador, sèmper tacà al feu, anté ch’a mitonavo le ramin-e për fé da mangé... E fuma e fuma, a l’avìa mangiasse tut: a l’era restà sensa gnanca pì un sòld. Un di, a l’avìa fam, e a savìa pì nen qué fé. Antlora a l’ha dit: – I vach ciamé la carità, quaicun am darà quaicòs... –. E parèj a l’ha butasse për la stra. E va e va, a l’ha trovà n’òm, e l’ha dije: «Òh, femi la carità d’in sòt[1]...»
«Ma mi j’ho me’[2] tre sòt... s’ët në dach un a ti, am në resta me’ dui!». «Òh, ma mi i son pòver, j’ho gnente... dami ’n sòt, dami ’n sòt...». E ’s lì a l’ha dajlo. Dòp l’ha tornà ’ndé, andé, e ’l treuva n’àutr òm. «Femi la carità, femi la carità d’in sòt, ch’j’ho franch gnente... j’ho fam, i son pòver...». «Ma mi j’ho me’ dui sòt... s’ët në dach un a ti, mi ’m në resta me’ un...».
«Ma dami, dami ’s sòt... che mi i son ’nco pu pòver che ti...». Basta, l’ha fàit, l’ha dit, l’ha fàitse dé ’s sòld. ’L va, ’l va, ël treuva n’àutr òm. «Femi la carità, femi la carità...».
«Ma mi j’ho me’ ’n sòt, s’ët lo dach a ti, ’m resta pu gnente mi...». «Ma ti ’t peule ’nco travajé, mi peus pu travajé... dami ’s sòt, dami ’s sòt...». L’ha fàit, l’ha dit, l’ha fàitse dé ’s sòld. Peui a l’ha tornà butesse ’n viagi. Già ’n pò content, përché a disìa: «Tre sòt, j’ho già tiraje su...». ’L va, ’l va, ’l va... a vëdd ch’a-j ven-o ancontra tre òmni. «Òh, adess sì ch’i la fach bon-a...». E ’ntlora a ciama la carità. Un ëd si òmni, a l’ha dije: «Ma nui, sòt i n’oma gnun! Podoma dete gnente».
Col ch’a l’era ’n mes, a l’ha dije: «Varda neh, mi sòt i n’ho gnun, tutun i pòs concedti da scerni ti: o la virtù dël sach, o la virtù dël paradis. S’ët scerni la virtù dël paradis, quand ch’ët vòli ’ndé ’n paradis ’t ëm lo dighi, e mi ’t pòrt an paradis; s’ët vòli la virtù dël sach, it dach ës sach, it ët lo buti s’na spala, e quand ch’ët voghi quaicòs ch’at pias, ët dighi: Për virtù ’d mè sach, sàuta dinta!».
«Òh, i pìj ’l sach, i pìj ’l sach!». Fàit. L’ha salutà e a l’é ’ndà. As capiss, ël prim travaj l’é ’ndà dë ëdnans a na censa, fesse sauté dinta al sach tut ël tabach dont l’avìa damanca për fumé. Peui a l’é passà dë ’dnans al panaté, a l’ha fàitse dé ël pan; a l’é passà dë ’dnans al salamé, l’ha fàitse dé ’l salam; e gira e gira, antërtant a l’é vnù neuit, e a savìa nen anté ’ndé a deurmi.
Anlora a l’ha s-ciairà na candèila ’nvisca ’nt un ciabòt, e l’é ’ndà a tambussé a la pòrta. A ven fòra na vejòta che a-j dis: «Oh, për la carità, i son pòvra... i veu’ gnun, j’ho gnente da deve mi da mangé!». «Ma sciagrineve gni![3]. ... che da mangé i n’ho mi për tucc dui. Lasseme mech[4] scaudeme ’n pò tacà ’l fé[5]».
Anlora a l’é ’ndà dinta e, as capiss, da col sach a l’é sautaje fòra tut ël mangé. E sta vejòta a l’era bele contenta. «Ma fé che lasseme dòrmi quì, davzin dël fé! Dman av pòrt pe[6] fin-a ël bòsch, s’a l’é me’ për sciolì[7]!». E a sa vejòta a jë smijava nen da chërde da gavesse la fam... ch’a l’era da invern, e dë sté peui al càud. E parèj, chiel a l’ha durmì lì. E quand che chel a l’era sensa tabach, e tuti doi sensa mangé, chiel a andasìa dë ’dnans a quàich botega, e con sò sach, a portava sèmper a ca lò ch’a-i era damanca.
A la matin, chiel a fasìa colassion, e peui a l’andasìa stesse fòra dal ciabòt, e a la midema ora a-i passava na sepoltura. Un di a l’ha dije con la vejòta: «Ma codì[8], ch’a tuti ij matin i é na sepoltura?». «Oh, ës castel ch’a-i é lì ’nscima a l’é ocupà dai diav. Chi ch’a l’é bon dë scascé ij diav tre sere, ël castel a resta sò. L’é vèj che tucc a-i pròvo, ma tucc a-i mòro, përché ij diav a-j fan fòra».
«Ah, sta sera i vach su mi». «Nò... », l’ha dije la vejòta «për la gran carità, adess ch’i era abituà a sté ’n bris9 ben! Damatin a lo pòrto giù mòrt ant la cassia!». «Nò, nò... i vach mi, sciagrineve gni, ch’i vach mi...». Anlora la sèira chiel a l’é montà al castel, a l’ha butà su l’eva sël fornel, përché ch’a volìa fesse la polenta. Mesaneuit an ponta, a l’ha sentù ’ncaminé fé bordel për ël castel, e peui dòp a l’ha vistse rivé lì na nìvola ’d diavolit, pcit, ch’a l’han salutalo, peui a l’han ancaminà a tastelo ’n pò da na part, a tireje j’orije, tireje ij cavij... «Stèj brav, stèj brav...».
Përchè a venta savèjre che st’òm-lì, a l’era stàit furb. A l’avìo dëschivert che sota ’l castel a-i era ’l mulin, con la rova. Anlora chiel, vardé mach lò ch’a l’avìa fàit: a l’avìa tacà sò sach a la rova dël mulin. Bon, ij diavolit gnente! A seghitavo a cimentelo. A l’han campaje la sënner dinta l’eva dla polenta, a l’han faje tuti ij dispresi possìbij... A na certa mira, a l’ha dit: «Adess, a l’é ’ssè. Për virtù ’d mè sach, sauté tucc dinta!» . Peui a l’ha daje eva a la rova dël mulin, ch’a s’é butasse a viré. Ij diavolit as possavo un dzora l’àutr për intré ’nt ël sach, ma i podìo nen e i son restà lì! E un... chi ch’a l’ha rotse ’l brass, chi ch’a l’ha s-ciapasse la gamba... Basta, a na certa mira, con tuta s’eva ch’a-j rivava adòss, a l’han butasse brajé: «Lass-ni ’ndé ch’i ’gnoma10 pu! Lass-ni ’ndé ch’i ’gnoma pu!». «I ven-i pròpi pu, dabon?». «Nò, nò, i ’gnoma pu, lass-ni mech andé!». «Ma torné pu, neh!». E antlora chiel a l’ha daje la larga. Ij diavolit a son andà a soa ca, ant l’infern, ma a l’han contaje gnente con ij diavo pì grand. I son ëstàit ciuto con la speransa d’esse vendicà, e che ij diav grand a fusso bon ëd fé fòra fin-a chiel-lì.
La sèira dòp, chiel a va su e ’l buta su ’l cafè. A mesaneuit a l’ancamin-a a senti un ciadel ëd la forca; a smijava ch’a-i fussa ’l taramòt e ël tron; a l’é rivaje ij diav grand. A l’han ancaminà ’dcò lor a feje ij dispresi, a cimentelo, e chiel a l’ha dije: «Fé ij brav! Fé ij brav! Se nò finissi malament... ». Ma lor, gnente! Chiel a na certa mira: «Për virtù ’d mè sach, sauté dinta!» e lor a son ëstàit obligà ’d serché d’intreje. E chiel a l’ha tornà fé l’istess travaj. Un pòch a viravo con la rova... «Òh, am gira la testa! Òh, ’l mie gambe! Òh, ’l mie brasce! Lassni ’ndé ch’i ’gnoma pu! Lass-ni ’ndé ch’i ’gnoma pu!». «Dabon i ven-i pu?». «Nò, nò, i ’gnoma pu! ’L castel l’é tò, ’l castel l’é tò!». E son andasse. Ma quand ch’a son rivà, a l’han dije gnente con ël rè dij diav. A l’han pijasse ben varda fin-a lor, përchè a l’han ditse: «Mah, ch’as la gava pe cël!». A la matin, la vejòta, e ’dcò ij sotror, a rivavo su për vëdde s’a l’era viv o mòrt... ma a lo trovavo arbiciolù sla piòta.
L’ùltima sèira, a-j tocava ’l rè dij diavo. Ël Gran fumé a l’aramé a l’é torna montà al castel, a l’ha butasse su la mnestra a cheuse. A mesaneuit, pontual, a l’é rivaje ’l rè dij diav. A diso ch’a l’era longh vint méter, ch’a fasìa pàu... e ’dcò chiel a l’ha ’ncaminà a gaveje ’l capel, a tireje j’orije, a psielo[9]... ansoma, a feje tuti ij dispresi possìbij e imaginàbij. Na certa mira, nòstr amis, vist ch’a-i era gnun vers ëd felo sté brav, a l’ha dije: «Për virtù ’d mè sach, dinta ’nt mè sach fin-a ti!», e a l’ha ’ncaminà a fé viré la rova. As peul capì, col diavolon-lì, con se gambe longhe, e la rova ch’a la girava... a brajava: «Lass-ni ’ndé, i ven pu, i ven pu!». «Sta ’nco ’n pò lì!». «Nò, lass-ni ’ndé, ël castel l’é ’l tò, ël castel l’é ’l tò!». «Viste, neh! Che la rova a l’é pe sempi lì!». Quand ch’a l’ha podù parti, ël diav a l’era pì nen col ëd prima... përchè a l’é për lolì ch’a l’é sòp! A l’ha ’nsopalo ’l Gran fumé a l’aramé. It l’has capì, com ch’a l’é la stòria? Ma a l’é pa ’ncor finìa... A la matin, coj dël pais a son andà su, e a l’han fàit na granda festa, përchè chiel a l’era stàit bon dë scassé ij diav, che parèj a fasìo pa pì disperé gnun ëd bele-là. E chiel a vivìa ’nt ël castel; peui la vejòta a l’é mòrta e chiel a l’é restà solengh e l’é vnù vej.
Un di, as presenta al castel Catlin-a dle còste sëcche[10], ch’a l’ha dije: «I veule ’gni ’nsema mi?». «Ma ’t é fòla, neh? Për virtù ’d mè sach, sàuta ’nt mè sach!». A l’ha durbì ’l sach ant ël solé, e a l’ha ciavà la Mòrt bele-là ’ndrinta. Passaje agn e agn, ant ës pais a-i meuirìa pa pì gnun! «Ma codì, ch’a-i mòr pa gnun? Ma codì!». Andoa chiel a l’ha visasse d’avèj sarà la Mòrt ant ël solé. A l’é montà su, a l’ha durbije la pòrta e a l’ha dije: «Fà che pijemi!». «Për la carità! Ah, nò nò! I veu’ gni, i veu’ gni!...» e la Mòrt a l’é scapà. E antërtant chiel a vnisìa sèmper ancor pì vèj, ancor pì strach... «Basta, mi i n’ho ’ssè, j’ho mèch pu vòja ’d mòri...». Ma la Mòrt as pijava bin varda da passé da le part ëd col castel, da la por ch’a tornèissa a butela dinta ’nt ël sach e sarela ’nt ël solé. Fina che un di, chiel a l’ha decidusse d’andé.
«Òh ’n paradis, o ’nt l’infern, quàich pòst, i trovreu...». E va e va, a l’ha trovà le pòrte dël purgatòri. A l’ha tambussà; a son ëvnù vëdde chi ch’a l’era. Quand ch’a l’han vist ch’a l’era chiel-là: «Porté bare, porté bare, ch’a l’é rivaje col dël sach! Për la carità...» e a l’han stopà tute le pòrte: a l’han nen lassalo intré. Anlora, a preuva a andé ’nt l’infern. A tambussa, ma quand ch’a lo vëddo: «Për la carità! Porté bare, porté bare! Saroma ’l pòrti, senò ’l ven dinta e ’n buta tucc ant ël sach!». Anlora chiel a pensa: «Qué ch’j’ho da fé? I preuv andé bati a la pòrta dël paradis ». A va tambussé bele-là, a-i era San Pé, ch’a l’ha dije: «Varda che ti t’é scernù ’l sach... ët dovìe scerni ’l paradis... T’é ti ch’a t’é sarati ’l pòrti dël paradis!». E con San Pé, bele-lì a l’ha fàit na gran discussion: «Ma mi son vecc... ma mi quì, ma mi là...». Ma San Pé: «Ma i peuss gni, ël Signor a-i é gni...». «Ma va a ciamelo...».
Basta. San Pé, antërtant, a l’avìa duvertà mach na brisa la pòrta, e chiel a l’ha dije: «Ma sent, San Pé, dreuv un pò... lass-mi almen vardé dinta, se t’am lassi gni ’ntré...». Ël furbacion a l’ha pijà ’l capel, e a l’ha campalo dëdlà dla pòrta. «E ’dess, lass-mi ’ndé pijé ’l capel, San Pé, peuss pa ’ndé via sensa capel!». Pen-a intrà, a s’é stasse daré dla pòrta dël paradis, e da là a l’ha pì nen bogià. E quand che noi meuiro... daré dla pòrta dël paradis, a-i é peui ’l Gran fumé a l’aramé!
E la stòria a l’é finìa, deme ’n sòt, chè mi vach via.
(Da Ij Brandé, Armanach ëd Poesìa Piemontèisa)
Tavo Burat