Sergio Notario/Tiroma doi nòte

Artorn

---

Tiroma doi nòte

Adess i lo sai pro che Barba Sergin, pen-a ch’a capiss ëd lòn ch’i veuj parlé, as pronta a deme nen mach në scufiòt ma fin-a ’n bel càuss ant ël tafanari. Coma prinsipi a l’avrìa peui gnanca tòrt, ma i ciamo an mia difèisa la volontà d’afronté l’argoment dal ponto ’d vista stòrich e sientìfich e nen dël tut për ëspende meno che un bësbij për col vissi che tant maleur a pòrta a l’umanità antrega.

E chërdime pura che mi i son un ëd coj ch’a l’é sèmper arfudasse ‘nt la manera pì total e completa d’avsinesse a costa costuma ch’a fà mach bin ai Monopòli dë Stat, ai tabachin e ai sotror. I m’arcòrdo bin le cisse da part dij somà dë scòla, e nen sèmper dij pì grand, ëd prové pròpi cola emossion-lì: cola ’d tiré doe nòte, ma mi i j’era sèmper arfudame përchè, fin-a da masnà, i l’avìa vëddula coma na pràtica maleurosa. E pensé che an famija a-i era mè pare ch’a dovrava la fuma, bele se a l’era pì ’l temp ch’a pendìa dëstissa dai sò làver che quand ch’a lassava seurte un pòch ëd fum da soa bòrna. Un mè barba a fumava quàich sigarèt, ma për ël rest i l’avrìa dovù seurte da la famija për trové d’esempi vissios.

Adess i l’avreve bin capilo ch’i veuj parlé dël fumé, ma ’l përchè i lasso ch’i lo dëscheurve daspërvoi. La mòda ’d nasté ’l fum ëd sostanse ch’a bruso a l’é assè veja, bele se ’nt ij temp pì antich costa pràtica a l’avìa ’d lijure con la magìa e, coma conseguensa, ëdcò con la religion. La chërdensa a l’era cola che col fum ch’a ambabolìa a fussa në strument për intré an contat con le divinità o con ij mòrt ant ël dëdlà. As capiss che le sostanse dovrà a j’ero soens cole che al di d’ancheuj noi i ciamoma dròghe e a l’avìo d’efet bastansa stravirant sla ment ëd l’òm, an fasendje prové ’d sensassion foravìa. Lòn ch’a l’é sicur a l’é che coste esperiense a j’ero arservà a pòchi e a podìo nen consideresse ’d vissi, coma al di d’ancheuj.

Ël gròss cambiament a sarìa anandiasse quand che Cristoforo Colombo, ël Monfrin, a rivava an Mérica. An efet ambelelì la gent a fumava già le feuje dla pianta dël tabach e un dij soma ’d Cristoforo a dovrìa esse stàit ël prim europengh a amprende a fumé. As tratava ’d Rodrigo de Jeréz. Apress costa novità a sarìa rivà, con la melia, le tomàtiche, ij povron e via fòrt, an Spagna e da lì ant tut ël continent. Comsìa col ch’a l’avìa peui combinà ’l patatra- ch a l’é stàit l’ambassador fransèis an Portugal, Jean Nicot, ch’a l’avìa mandà la pianta dël tabach an Fransa e a l’avìa decantane le virtù coma meisin-a për ij problema e le maladìe dël sistema respiratòri (sì pròpi parèj!). D’àutri arsercador a j’ero peui rivà a felo dovré coma armedi contra ij mordijon dij serpent, l’anfreidor, ël mal a la testa e fin-a... contra la pest!

An Italia ’l tabach a sarìa rivà ’nt ël sécol XVI mersì al cardinal Prospero ’d Santa Croce, artornà dal Portugal, e da chiel a l’avrìa pijà ij nòm d’erba Santa o erba Santacroce. A sarà mach con ël rè inglèis Giacomo I ch’a s’anandieran ij prim alarme contra ij perìcoj dël fumé ’l tabach.

Un-a dj’invension ch’a l’avrìa giugà un ròl assè important ant l’usagi dël tabach da fumé a l’é stàita cola dle sigarëtte. Costa confession dël tabach a l’era spantiasse apress ëd l’artorn dij soldà da la guèra ’d Crimea, andoa ch’a l’avìo amprendù da j’aleà turch a fumé coj rolin ëd papé pien ëd tabach. An costa manera a vnisìa butà a disposission ëd chi a vorìa tabaché un neuv ëstrument ch’as giontava a le sigale, a la fuma e, sensa dovré ’l feu, al nufié. Pòch a la vira cola ch’a podìa esse na mòda o un sistema për confonde la ment as trasformava ’nt un vissi, ma ’dcò ’nt na manera ’d vagné ’d sòld, për ël qual a vniran peui conossù tuti j’efet crasant an sla salute.

Da col moment-lì a s’anandierà na sòrt ëd guèra al fum dël tabach che ancora a va anans adess e dont i vëddoma nen na fin lesta e gnanca un possìbil vagneur. A l’é pròpi a propòsit ëd costa guèra ch’a l’é vnume l’idèja ’d lòn che scrive, seguitand la costuma ’d Barba Sergin a vardé con euj piemontèis a le novità che la siensa a në smon. L’angign dël qual i veuj prové a parlé a ven ciamà, dovrand cola lenga d’Albion che a Barba a-j dà fin-a la grataròla, Personal Vapouriser (acrònim VP). Parland con na frisa ’d semplicità i la ciamerìo bele mach «Sigarëtta eletrònica».

Disoma che con cola ch’i conossoma tuti, visadì la sigarëtta ’d tabach, a l’ha bin pòch da spartì, se nen ël but ëd produve ’d fum ch’a peul esse respirà, nastà e peui spuvà feura dal nas o da la boca. Smijesse a së smijo gnanca na frisa e fonsioné a fonsion-o an doe manere dël tut diferente. Cola clàssica a campa feura ’d fum con la combustion ëd le frise ’d tabach e con la boca a peul esse aspirà, mandà a fesse un gir ant ij polmon (che daspërlor a na gòdo coma ’d mat) e peui torna butà an libertà, passand da la boca opura dai përtusin ëd la canapia. Cola eletrònica a l’han dabzògn ëd gnun brichèt o d’àutri angign con ël feu përchè tuta la maciavelica a ven comandà da na corent elétrica, costa da brava a fà scaudé ’d resistense ch’a fan beuje na sòrt ëd bagna formà da: glicole propilenico (che brute paròle neh Barba?) ansema al glicerolo (ch’a sarìa peui la glicerina dle supòste lassative) e tuta na mës-ciura ëd nuanse alimentar (ch’a son cole ch’a buto giumai daspërtut ant nòstr mangé). Coste nuanse a peulo esse al limon, a la menta, al pin, a l’eucalipto, al coco, a l’ampola, a la ceresa, al baslicò, al geranio, a la vanija, al persi, a la viòla e via fòrt për contenté tuti ij gust. Ël toiro dont i l’hai dive, an bujend, as trasforma an vapor e va-là ’l fum da fumé! Costa a l’é la gròssa diferensa: lòn ch’as campa andrinta a l’é vapor e nen fum, contut ch’a jë smija e che për ij tabacant a peussa andé ’dcò bin, se pa d’àutr për serché ’d perde col brut vissi.

Col ch’a dovrìa esse ’l grand vantagi për la salute dij fumador a l’é la mancansa dla nicotina, la sostansa ch’a l’ha pijà ’l nòm da col Jean Nicot ch’a l’avìa fàit conòsse ’l tabach. Costa sostansa a l’é cola pì importanta fra cole che dal tabach a van a antamné la sanità dël còrp uman.

Cost sigarèt dël bon vive a l’era stàit brevetà për prim dal merican Herbert A. Gilbert ant ël 1965, mentre che la prima comercialisassion a armonta al 2003 con la tecnologìa ’d në spëssiari cinèis, un tal Hon Lik. Da ambelelì a l’é anandiasse na stòria dla qual i vëddoma ancor nen na fin, bele se già a son stàite dëscuvertà ëd magagne an sij possìbij efet nociv për l’òm. La conseguensa pì evidenta, e forse cola ch’a l’ha pì d’influensa an sle sacòce dl’umanità, a l’é stàita ’l nasse ’d na neuva industria, tante boteghe ch’a son fiorìe coma j’urtìje butand ëd rèis an minca canton. Tut sòn sensa tutun riesse a vagné gnun-a bataja ’nt ij confront dël tabach ch’a resta ancora un dij vissi pì fosonant ant l’alimenté j’ospidaj e ij camposant. A l’é bel fé capì che fin-a che daré dl’industria dël tabach, e dël fumé an conseguensa, a-i saran ij govern, jë stat e ij potent ëd la Tèra, aa l’é sicur che bin pòch a cam- bierà.

Da mè, pì che modest ponto ’d vista, a më smija che l’ùnich vagn important ch’a l’é staje ’nt j’ùltim ani a l’é col ch’a l’ha vist sèmper ëd pì confinà coj ch’a fumo, gavandje cola libertà ’d felo daspërtut ambrignandësne dla salute ’d coj ch’a jë stan davsin. Sì da noi, a Turin an particolar, për dé na bela socrolà a l’é vorsuje ’l sacrifissi ’d tante vite strompà da l’incendi dël cine Statuto dël 1983, ma as podìa nen penseje prima?

Mi, con Barba Sergin e, për boneur, tanti d’àutri i seguitoma a sté a la larga da coste siminere uman-e, sia ch’a bruso ’d tabach o ch’a ciucio ’l vapor ëd soe cauderëtte da boca. Magara, se pròpi i dovoma fesse na frisa ambrassé da la nostalgìa, i podoma artorné a cole figure ch’a l’han compagnà nòstra gioventura e che, pitòst che rumé le ciche dij «toscan» o nasté ’l canuf ëd le «nassionaj» a trovavo confòrt a na vita tribulà con quàich pëssion ëd Santa Giustina. Na mesa dosen-a dë stërnuv e la garansìa ’d ten-e da part j’anfreidor e le costipassion.

A l’é pa che cola a podèissa consideresse na meisin-a, eh Barba Sergin, còs ch’it na dije?

LA MASCONERÌA DËL FUM

E trich e trach, ch’a tiro pura coj falabrach
su dal nas o giù an gola ’l canuf dël tabach,
ch’a seurta da na na rèis turnìa dël mej brù
o da n’anvërtoj d’un papé che ij dij l’han tondù
sèmper ij polmon a l’avran ancracià ’d rasa
e lòn ch’a brusa a l’é la mascheugna brasa.
Adess së scoto quàich vira médich e spëssiari
e le mòde a cudisso tut, fin-a ij pòver tafanari,
parèj chi peul nen fé sensa dël givo1 piantà an boca
a treuva l’arlass ëd na fàussa sigala moca,
che con në sghicc d’un toiro assè mascheugn
as bora d’un vapor ch’a lo pòrta an seugn.
E zich e zach l’anciarm dël fum l’é andàit a bsach
con grand magon ëd col mal fingard e viliach
che pì che an guèra l’ha siassane ’d vite san-e
che mai pì podran fé fum e tiré ’d pavan-e2.
Sla paciara con cole feuje faran miraco la mnestra
e ’l fum pì bel a restrà col ëd la cabalestra
mentre che le stagere a ampiniran con botalin
për nen saré o fé meuire ’d fam ij tabachin!

Nòte

1) givo = cica, l’ùltim tòch d’un sigarèt 2) pavan-e = spavent o agitassion ch’a sbogia l’intestin e fà nasse ij pèt.

Un quasi anvod ëd Sergio Notario (Soa Ecelensa Ratòira: Giari Tre Nos, alias Barba Sergin)