Sèmper ant j'anviron ëd soa ca

Ant ël parch ëd la Pelerin-a o Pelarin-a (mi i lo ciamo parèj përchè a l’é sò nòm piemontèis, sensa gnun-a ofèisa ’nt ij confront ëd la memòria dël professor Carrara, ma chiel-sì, bonòm, a l’ha un cognòm ch’am arcòrda tròp ij marmoj bianch ëd la Lunigian-a) da un bel fàit d’ani a son ëvnusse a arfugé ’d manifestassion ch’a son dovùe scapé dal sénter ëd la sita. Parèj, s’it dise Pelerin-a, sùbit a ven a la ment ël Carlevé con soe mascre e ij sò cortegi (che belavans al di d’ancheuj a fan fin-a na frisa pen-a) le giòstre, ij banch dël toron con ël galucio albèis e le carcaveje ’d cola che na vira a l’era «La fera dij vin».

Ringret e nostalgìe ch’a fan ombra e fot al cheur! Motobin mej trové na frisa d’arlass ant ij cavagn ëd la stòria për tirene feura, soens, ëd sorprèise dròle e galupe. Tut sòn, bin antèis, sensa fé tròp ciadel përché, coma costuma dël dòp-disné, Barba Sergin a l’é an camin ch’a fà sò bel sugnèt slambanà an sla sislonga. Ciuto! Dësvijomlo nen! Se për asar i sentiroma un ciadel particolar sagrinomse nen: a l’é mach la lama ’d sò ressiòt ch’a l’ha trovà un grop, passà lolì as torna mach a la còtia rëssiura.

Miraco a l’é an camin ch’a seugna ’d quand ch’a portava ij sò masnà a campé le barchëtte ’d papé ’nt l’eva ’d cole bialere o a vardé le coe dij quajass che lest a scapavo ver soa mare Dòira. Andoa ch’i j’ero restà? I j’ero rivà, dasend dapress al core pasi dl’eva ëd Dòira, fin-a a j’antiche fàbriche dël Martinèt. E lì sì ch’i na sentìo ’d rabel, a-i era pa ancora gnun ch’a mzurava ij decibel o ij decibrut.

Ël rusch a l’avìa pa gena ’d crasé j’orije dj’ovrié o ’d coj ch’a stasìo ’nt le ciaborne dj’anviron. Ma brava gent i lo sente nen col bate sèch ch’a smija a col dël pich ch’a fora l’erbo për prontesse la nià? Còs ch’a sarà mai? Andoma pì aranda. A ven da cola costrussion na frisa fòravìa.

S’ij ciamoma a quajdun ëd coj ch’a passo da lì, an rabastand quaicòs o an tirand soa carëtta, la rispòsta av lasserà na frisa nech: «Mè car monsù, col piché a riva dal paror!». Còs diav ch’a sarà mai sto paror? A l’é un termo dròlo. A bin vëdde am ven an ment ch’a-i son ancor, an quàich pais che ’d pì a l’ha guernà le paròle veje, ëd leugh ch’a son ciamà, an italian, «parore».

Mia memòria as buta a virolé coma un vindo e a tira feura l’arcòrd ëd na veja ca, giumai drocà e sotrà da le ronze, postà dacant al torent ëd mia gioventura: ël Messa, ch’a sarìa col ch’a bagna Rubian-a e tuta la valada ch’a cala dal Còl dël Lys, për peui andé a finì an Dòira fra Almèis e Vian-a, ant la bassa val ëd Susa. E bin, col edifissi che ij mè euj masnà a l’han ancora vist con le lòse sël tèit e che ij vej a disìo ch’a fussa giumai mach un possediment ëd le masche, a l’era dit «Paror», o mej ant ël patuà local «Parou».

Le domande d’un masnà curios a l’avìo trovà rispòsta con costa spiegassion: «Lì a-i era la fàbrica djë strass e ’nt ij temp pì modern na fàbrica ’d paraqua». Fasend n’arserca an sl’aragnà i riesso bin lest a feme n’idèja pì precisa. Coj impiant dont as parla a j’ero ’dcò dit «gualcheria» o «follone» e a j’ero coj andoa ch’as fasìa la lavorassion dij tessù për realisene l’infeltriment, operassion ch’a-j dasìa ëd carateristiche speciaj coma l’infeltriment ch’a vorìa dì pì granda arsistensa, impermeabilisà a l’eva a al frèid.

La pì part ëd le fibre tratà a j’ero ’d lan-a. La màchina a l’era comandà për mojen ëd na roa butà an rotassion da la fòrsa dl’eva, coma për ij mulin, e con n’angign a leve ij tessù a vnisìo batù e martlà da ’d martej an bòsch. Anans ëd feje cost tratament ij tessù a vnisìo butà a meuj an vàire lìquid coma eva ansavonà, sòda o àcid che, oltra a polidé ’l tessù, a favorìo ’l procediment mecànich con ël qual, an séguit dij colp dël martel batent, le fibre a së s-ciassavo sèmper ëd pì, eliminand ij mìnim ëspassi ch’a esisto fra un fil e l’àutr, basta ch’a-i fusso ’d pluch ch’a podèisso grinfesse fra ’d lor.

Tecnicament cost tratament a l’é dit foladura e a l’é na còsa conossùa dai temp antich. Press dij Roman a esistìo d’oficine, dite «fullonicae», andoa che le pesse dë stòfa a vnisìo butà a meuj ant l’eva càuda e apress pistà, fërtà e torzùe con pé e man da jë s-ciav («Saltus fullonicus»). Ansema a vnisìa giontà na tèra espress, dita «argilla smectica» ch’a rendìa pì bel fé l’infeltriment. Certe vire as fasìa ’dcò un lavagi dël pann con l’urin-a, peui a së spassolava con ij cardon o con ij pluch ëd l’ariss-porchin e a la fin as tratava con ij fum dël sorfo.

A basta dì che a Pompei, ant ël 79 d.C., as contavo bin 39 «oficinae» e óndes «fullonicae». Con ël temp e specialment ant l’Età ’d Mes a l’han ancaminà a dovresse le «gualchiere» comandà da la fòrsa dl’eva e donca la fatiga a l’é calà për ij pòvri ovrié e ovriere. An piemontèis as treuva ancora quàich mòt dedicà a cost travaj e ’nt ël vocabolari dël Sant Albin i lesoma:

«Folon. Gualchiera. Edifizio o macchina che mossa per forza d’acqua soda il panno; Folé. Foloné. Follare, feltrare. Presso i cappelaj, premeri il feltro da cappello, e dargli corpo bagnandolo e rimaneggiandolo in mille versi per condensarne il pelo - Gualcare, feltrare. Dicesi dai fabbricanti di panni, il sodare i panni alla gualchiera a guisa di feltro; Foloné. soat. Gualchierajo. Colui che sopraintende alla gualchiera per la sodatura de’ panni. - Follatore. Artefice che incorpora e fissa la tessitura del panno - Follone o purgatore o curandajo o nettapanni. Colui che purga i pannilani cavandone l’olio».

I soma ciairisse na frisa j’idèje su lòn ch’a l’era cost travaj. Alora i andoma anans a fiché ’l nas ant j’afé dla stòria. Ij papé stòrich an conto che ël mulin superior dël Martinèt e l’era nassù da na trasformassion, capità ’nt ël Sinch-sent, d’un impiant për travajé l’aram, sèmper dovrand la fòrsa dl’eva. Ij fondator a j’ero stàit Claudio Felice ëd Rìvole (gnente a vëdde con rè Carlo Felice, a j’ero mach content ëd nòm tuti e doi) ansema ai frej Riccardino e Antonietto Pogetti dë Vian-a, che ’nt ël 1424 a l’avìo otnù an «e teusi perpetua» dai frà Umilià dël monasté ’d San Cristòfo (ch’as trovava ’nt ël quarté ’d San Donà) na pcita pessa ’d tèra arlongh a la via Colleasca për costrùe un «martinetum eris seu arami» con abitassion e fàbrica tacà.

Cost leugh a l’era nen lògn da la Pòrta Susin-a e a arseivìa l’eva da la «Bialera magna» dla sità. Fra ’l 1531 e ’l 1535 costa fàbrica a arsultava catà da la Comun-a ch’a la trasformava ’nt un mulin da gran con un folor e a l’avrìa mulinà për apopré tërzent ani, fin-a a quand ch’a finìa demolìa ’nt ël cors ëd l’assedi fransèis dël 1706, comsìa a vnisìa prest arcostruìa un pòch pì andarera. La tròpa vsinansa con la pòrta a l’avìa vorsù che ’l mulin a vnèissa spostà an sël pianàut ch’a së spòrz an sle basse ’d Dòira, andoa ch’a passava ’l canal ëd la Pelarin-a, apopré un mij pì lògn da la cinta.

Na stra a lo colegava a la sità e ël leugh precis i lo trovoma an corispondensa dl’atual nùmer 101 ëd via San Donà. Cost mulin a l’era stàit potensià vàire vire, an giontandje ’d roe fin-a rivé a sinch. A la fin dël Sètsent a arsultavo ancora giontà doe roe a la «davanòira» (ch’a sarìo cole ch’as bagnavo sla surfassa dl’eva e a vnisìo fàite giré mach con la fòrsa dla corent, visadì a davanavo). Dzorpì a-i ero doe roe dont un-a a servìa për sgnaché la càuna e gavene ’l filament, mentre l’àutra a servìa a sfrisé la rusca, visadì la scòrsa dij castagné, për gavene ’l tanin ch’a l’era indispensàbil a afaité pel e coram. As tratava donca ’d na «pista».

E l’eva da andoa ch’a rivava? As tratava ’d na derivassion dal canal ëd la Pelarin-a L’eva ch’a surtìa da l’impiant a intrava an cola ch’a l’era ciamà la «Bialera ’d Turin». Da la già nominà «Relazione Pernigotti» dël 1844, i vnoma a savèj che le doe roe ’d gionta dël mulin a l’avìo cambià usagi e a j’ero passà al servissi dla fusin-a da fer ch’a l’era instalasse ambelelì. A na distansa ’d 140 méter da col superior a-i era ’l mulin inferior dël Martinèt.

A l’era nassù da la trasformassion, ai temp ëd l’invasion fransèisa con Napoleon, ëd n’impiant për travajé la seda ch’a l’era proprietà dla Comun-a. Dai testimoniaj dël 1851 as ven a savèj che cost mulin a l’avìa quatr roe. Minca roa a l’era binà a doe pere da mulin dë mzure diverse a sconda dla granaja da muliné. An pì a-i era un polajé, na ca, na stala, na cròta e al prim pian a-i era la cusina con doe stansie e fin-a ’l cess! Ant ël 1847 a l’era agiudicasse ij doi mulin monsù Felice Barbera (e manco mal ch’a-i é nen la barbera ’d cativ umor!) con un fit ëd 38.000 lire. Ant la sconda metà dl’Eutsent ij doi mulin, ch’a j’ero sèmper restà proprietà dla Comun-a ’d Turin a ven-o vendù. Ant ël 1879 Francesco Feyles as agiudica a l’incant ël mulin inferior për 90.000 lire, mentre che sò frel Martino, ant ël 1892, a vagna la gara për l’àutr pagand-lo mach 47.800 lire. La diferensa a l’era giustificà dai progress ch’a j’ero fasse ’nt la técnica e con l’ariv dij mulin dit«a la merican-a» ch’a rendìo e produvìo ’d pì.

La società fondà da Martino Feyles e gestìa dai sò fieuj a l’ha fàit fonsioné ’l mulin superior fin-a al 1960. Dal 1962 a l’ha chità la concession ëd l’eva e apress tut l’edifissi a l’é stàit convertì an forma residensiala. Nopà ’l mulin inferior a l’é stàit masentà da la dita «Molini dël Martinetto» ëd Paolo Berruto & C. an travajand fin-a al 1969, quand che l’overtura dla via Alasonatti, ch’a unìa cors Tassoni con via Martinetto a-j gavava dë spassi vitaj. Da col moment a scomparìa ’dcò ’l canal, mentre che la società a esist ancora, ma nopà che ëd granaje a mulin-a d’afé imobiliar.

E che fin a l’avìa peui fàit la fusin-a da fer ch’a l’avìa pijà ’l pòst ëd la pista dla càuna? E va-là ch’i vë stopo sùbit costa curiosità. Ant ël 1881, quand che ij mulin a passavo ai privà, ël cavajer Carlo Laurenti as caparava la fusin-a. Fra ’l 1887 e ’l 1888 la fàbrica a vnisìa spantià fina a portene la cinta a fil ëd la stra. Ant ël 1898 la fusin-a a passava ’nt le man dij frej Ludovico e Pietro Micheletto, muliné a Turin e Susa, ch’a la trasformavo ’nt un mulin che peui, ma mach ant ël 1916, a confluìa ant la proprietà Feyles e parèj a l’era tut un impiant ùnich. Adess, fra roe ch’a giro, përe da mulin ch’a meulo, maj ch’a bato ’l fer càud e vàire d’àutri angign cunà dal gargojé dl’eva, a më smija che Barba Sergin a sia an camin ch’a seurt dal seugn. A l’é mej ch’i më slontan-a da sò borgh anans ch’am tira na savata sël cupiss. Ma sté pura tranquij che pen-a ch’as pasia, mi i tornerai da ste bande a conteve quàich àutra stòria dla stòria. Sèmper che prima Barba Sergin a l’abia nen dame ’l chi va là. A l’arvista neh!

Un quasi anvod ëd Sergio Notario (Soa Ecelensa Ratòira: Giari Tre Nos, alias Barba Sergin).