Sergio Notario/Ospidal opura nen ospidal
Ospidal opura nen ospidal[modifiché]
Paganini a s’arpetìa nen, ma mi nopà i m’arpeto, tant fin-a a sto moment i l’hai ancor nen arseivù gnun-a mnassa nì litra da l’avocat. Barba Sergin a l’é tranquil, miraco chiel as popon-a quàich seugn e gnun orissi për adess su mia testa a tron-a. Seguité a l’é da diav, ma a mi am piasrìa fé na frisa ’l diavlòt pitòst che nojeme an sopatand doe alëtte da angelèt. I l’hai contavla dij mulin dël Martinèt, ma col’eva pressiosa ch’a rivava con ij canaj e le bialera a podìa bin serve a d’àutr. A col temp ël Rè dël règn ëd Sardegna a l’era Vittorio Amedeo II, passà a la stòria për soa astussia (a lo ciamavo la volp) e për soe imprèise militar, ma che tutun a l’avìa na vision bin larga dël doman ëd sò règn.
Chiel a l’avìa bin ciàira l’idèja che për avèj në stat potent e rispetà a bastavo nen le fòrse dj’arme, a-i servìa ’dcò n’economìa duverta a le novità e ch’a fornièissa j’arzorse e ’d dné. Për lòn chiel a l’avìa pensà bin ëd favorì coj antraprenor, fin-a forësté, ch’a sarìo vnuit a buté su soe imprèise a Turin e an Piemont. A Turin a l’era già da l’inissi dël sécol XVIII che a travajava n’olandèis fiamingh con soa fàbrica ’d pann, chiel as ciamava Cornelius Vanderkerch e a l’era rivà con sò fieul Giusèp (col ëd prim let). Sì a l’avrìa peui marià Cristina Francesca Pola ch’a-j dasìa tre fije. Soa atività a la esercitava press ëd l’Ospidal ëd Carità, cola pia istitussion ëd contrà ’d Pò al nùmer 31, ant ël «Palass ëd j’ansëgne», ch’a a dasìa un tèit e n’agiut aj pòver ëd la sità e che an bon-a part a travajavo ’nt la fàbrica. Ant ël 1720 Cornelius a l’avìa arvolgiù na suplica al Rè për oten-e l’autorisassion a impianté un folon (andé a lese lòn ch’a l’é an mia conta dël mèis passà) ch’a-i consentèissa dë spantié la produssion, an particolar con la fornitura an tre ani ’d 18.000 ras ëd tessù an lan-a për ij soldà sabàud. Coste le motivassion: «continuare, et ampliare tal fabbrica, senza però desistere da quella de panni, che è sua naturale professione» e d’angagesse «per riuscire in quelli più fini dà servirsi al pubblico, e persone civili e di buon gusto, con tingerne in colori buoni».
Desiderand «in somma radicare in questo Paese per quanto si estendono le sue forze, et industria tal professione, et arte della fabbrica de panni […] e sapendo quanto è grande la magnanima attenzione [di S.M.] nel procurare a beneficio de suoi popoli la dillatatione delle arti col protegere, e porger aiuto a chi ha buona, e sincera volontà di attendervi». Soa arcesta a l’era d’un teren a l’Abadìa dë Stura o al Martinèt con dacant na bialera e un préstit ëd 2.500 lire da scalesse con le forniture. Ël Rè a-j concedìa ’d buté su ’l neuv impiant al Martinèt, dacant al mulin esistent, ant un pra «di circa una giornata situata nella regione di Valdocco e tenuta dall’Ill.mo e Reverendissimo Monsignor Carlo Giuseppe Morozzo Vescovo della Città e Diocesi di Saluzzo, Commendatario dell’Abbazia di S. Michele» e con ël drit ëd «potersi valere in ogni tempo dell’acqua della bealera senza verun pagamento e senza abuso e pregiudizio de terzi». Tra le vàire condission la pì importanta a l’era che ’nt ël folon Vanderkerch a fusso impiegà për la pì part ij pòver e j’ospità a l’Ospidal ëd la Carità e che le forniture, sia militar che civij, a rëspondèisso a determinà criteri «con l’obbligo di servire indistintamente il Pubblico a follare ogni stoffa, et opera di lana manifatturata ad un prezzo conveniente, si et come verrà stabillito dal Consolato, senza che possi in qualsi voglia tempo, né per qualsi voglia causa, alterarne il prezzo».
Con le patent dël 1720 Vittorio Amedeo II a scavalcava fin-a la Comun-a ’d Turin për ij sò drit an sj’eve dla sità. Sòn sensa ch’a-i fusso ëd ciacòt da già che la neuva fàbrica a l’avrìa dovrà l’eva an surtìa dai mulin destinà a torné an Dòira e ’l fàit ëd creé ’d neuv pòst ëd travaj a l’era già antlora, coma ancheuj, na fòrsa ch’a duvertava tanti uss. Tuta costa benvolensa a sarìa peui chità quand ch’a l’era stabilisse la costrussion dël canal «Meana», ma costa a l’é na stòria neuva. La manifatura Vanderkerch a arsultava formà da doi còrp ëd fàbrica, un virà a levant e l’àutr a mesdì. Cost ùltim a l’era dividù an doi locaj separà da na scudarìa. Col a levant a l’era ’d tre pian dzorelevà dont col quasi an tèra a l’era për ij machinari comandà da le roe a eva. Ant j’àutri locaj, con tramesie për le tintorìe, la filatura, la pressa, ij tlé e ij magasin. D’antorn a-i era n’òrt e tre pëschere dzorpì che un giardin tut cintà. Pressiose a son le memòrie e le liste ch’a fan part ëd l’ardità dël folon.
L’atività dla fàbrica a l’era andàita anans për na sinquanten-a d’ani, prima con Cornelius fin-a a soa mòrt ant ël 1757, e peui con Giuseppe fin-a apopré al 1770, quand ch’a muirìa ’dcò chiel, a costa mira a ancaminavo le rogne. La Comun-a a vorìa arcuperé le doe roe mentre che j’ardité, n’anvoda, na fija e un gënner, a vorìo vende la fàbrica che sensa le roe a valìa motobin ëd meno. La question a passava an man a j’avocat e con un baron ëd contrast e dëscussion as riva a la conclusion con la Comun-a ch’a catava tuta la fàbrica, roe comprèise, për 15.000 lire ai 12 ëd mars dël 1771. Tutun la Comun-a a l’avìa gnun-e intension ëd fé fonsioné j’impiant, ansi a fasìa stopé la bialera e l’eva a vnisìa destinà a l’agricoltura dj’anviron. Tut ël rest a l’era butà an vèndita. A part ij machinari e j’atrass, mentre për le muraje a venìo butà a l’incant. Dòp vàire tentativ as riverà a la vèndita ai monsù Rocco Festa e Pietro Antonio Borione për la gifra d’eut mila lire.
Ij doi neuv padron a l’avìo intension ëd trasformé la fàbrica ’nt un compless d’abitassion, considerà che j’arceste d’alògg a aumentavo manaman che la sità a së spantiava e neuve ocasion ëd travaj a surtìo ant j’anviron dij canaj. Comsìa le còse a sarìo nen andàite parèj. Sël tròno a l’era montà Vittorio Amedeo III ch’a l’era motobin duvert a le modernità e a l’avìa n’atension particolar për certi problema sociaj, coma col ëd le dòne ’d vita con tuti j’inconvenient che sò mësté a comportava. Ël «mal fransèis» o «maladìa dij Selt» a l’era nen na rarità e a ven-e malavi a j’ero nen mach ij client, ma ’dcò lor mideme. A nassìa parèj l’esigensa ’d n’ospidal për coste maladìe ch’a pijèissa ’l nòm d’«Ospidal o Ospissi Seltich», andoa ch’a dovìo trové pòst le malavie e ch’as dèissa a lor nen mach la cura, ma ch’as përseguèissa ’l but ëd na rieducassion moral ch’a jë slontanèissa da cole përversion e ch’a podèisso rientré ’nt la società con n’onest travaj o na famija. Ël Rè a pensava che la ex fàbrica ’d Vanderkerch al Martinèt a podèissa esse l’ideal coma sistemassion, parèj a stabiliss che, essend un servissi a la comunità tuta, la Comun-a a dovèissa partessi pé a le spèise e ch’a dovèissa torna caté la fàbrica ch’a l’avìa vendù e feje ’dcò ij travaj necessari.
L’edifissi a l’era torna stimà e catà për 12.000 lire, con un bel vagn për ij doi comprador ëd prima. L’«Ospidal Seltich» a travajava an colaborassion ëstrèita con la përzon feminin-a dë Stupinis, dita la «Generala» dal nòm ëd la cassin-a originala, proprietà dël cavajer Emanuele Filiberto Panealbo, ch’a l’era stàita comprà da Giovanni Battista Truchi, ministr ëd le Finanse con Carlo Emanuele II, ël qual a l’avìa trasformala a la mira da oten-e l’assegnassion ëd n’ansëgna. Con ël passé dj’ani, l’Ospidal al Martinèt a l’era dventà tròp ëstrèit specialment për ten-e separà cole fomne ch’as ciapavo la maladìa «an sël travaj», da cole che a lo arseivìo coma cadò dai sò òmo libertin, che soens a j’ero nòbile o comsìa oneste. Parèj Carlo Alberto, ant ël 1836, a l’avìa proponù dë sposté sia la përzon che l’ospidal ant na neuva strutura, ciamà «Ergastolo il Castro» e ch’as trovava andoa che adess a-i é via Ormea al 127. An costa strutura le fomne arcoverà a j’ero dividùe an quatr categorìe: le grame, le mes e mes, le brave e le sgnore. Cost leugh nen tròp avosà a l’era arzistù fin-a a j’inissi dël Neuvent, quand che neuve cure a podìo contrasté la maladìa, e alora a l’era dventà na përzon militar. A l’é stàit demolì ’nt j’ani ’50.
Për savèj coma ch’a l’era finì l’edifissi dl’ospidal, che ancheuj as troverìa apopré an sël canton fra cors Regina Margherita e cors Tassoni, i podoma lese lòn ch’a scrivìa Goffredo Casalis ant sò «Dizionario Geografico Storico-Statistico-Commerciale degli Stati di S.M. il Re di Sardegna, Vol. XXI, Torino 1851»: «Al Martinetto, oltre una manifattura di cotone, esistono varie filande della seta, due concie di pelli, e due fornaci di tegole, mattoni e quadrelle. L’edificio già destinato ad un’opera celtica per le donne, venne ridotto ad uso di filanda, e l’opera fu traslocata nell’antico ergastolo dei giovani discoli, fuori di porta nuova. Accenna al martinetto un’ampia comodissima strada, costrutta pochi anni fa, quale diramandosi dalla reale di Rivoli, e passando nel borgo di San Donato, va a metter capo alla sinistra delle case, onde fermasi la borgata del Martinetto». Donca a l’era tornà a soa vocassion industriala. Tant për conclude i doma në sguard a lòn ch’a fonsionava a metà Eutsent al Martinèt (vardé la tabela sì dzora). Adess, con tute ste roe ch’a giro, i vorerìo nen ch’a ancaminèissa a gireje d’àutr a Barba Sergin. I lo seve bin che coj ch’a son diversament giovo, coma chiel, a l’han soe esigense a patisso ij rumor tròp fòrt e i vorerìo nen che, nopà ’d fene porté a col ospidal ch’a-i é pi nen al Martinèt, an fèissa buté un-a ’d cole camise bianche con le manie bondose e gropà dré dla schin-a .
Un quasi anvod ëd Serio Notario (Soa Ecelensa Ratòira: Giari Tre Nos, alias Barba Sergin)