Sergio Notario/It ses pròpi un chionio

It ses pròpi un chionio

Miraco, për coj ch’a l’han già un bel nùmer ëd carlevé an sle spale, costa esclamassion a son-a nen dël tut neuva. Se peui as trata d’un quaidun ch’a l’ha na granda coltura dle còse nostran-e, coma për esempi mè Barba Sergin, a l’é bel fé ch’a san bin tuta la stòria, ma da già ch’a peul esje dj’àutri ch’a son ignorant an materia a l’é mej ch’i-j gava da costa soa condission ëd nen savèj.

Adess i veuj nen fé la figura dël saputo e i devo confesseve che mi, fin-a a pòch temp fa, i fasìa part ëd col grand nùmer d’ignorant. Ant mia memòria a-i era sì l’arcòrd ëd mè pare che, mincatant, a dovrava quàich espression con andrinta cola paròla-lì, ma la question a l’ha pijà n’àutr andi quand ch’a l’é capitame da lese l’«Armanach Piemontèis» për ël 1978 publicà da j’Edission Viglongo, pròpi col con la cuvertin-a giàuna. Ambelelì a-i é n’artìcol ch’a pòrta un pòch ëd lus an sla facenda e sël përsonagi.

Donca sto Chionio chi ch’a l’era e a l’é esistù për dabon o a l’é tut un frut ëd la fantasìa popolar? La stòria contà dal giornalista Ercole Moggi an sle pàgine dla Gazzetta del Popolo ai 17 ëd magg dël 1930 a campa na frisa ’d lus su costa figura ch’a l’é stàita, da lòn ch’as les, un dij precursor, se nen adritura ’l prim, a fé le prevision dël temp an manera ch’a smijavo a cole d’ancheuj e adritura a publicheje su un periòdich mensil dal tìtol: Il tempo che farà (sensa gnun arferiment a certi tìtoj dël di d’ancheuj).

Luigi Chionio donca a l’era nassù a Turin andoa ch’a esercitava ’l mësté dël ciavatin. Un-a dj’adresse ’d soa botega, sèmper ch’a sia nen stàita l’ùnica, a l’era an via Baretti, an borgh San Salvari, ma soa passion fin-a da giovo a l’era stàita l’astronomìa e peui da lì a l’era rivà ’dcò a la meteorologìa. Chiel a l’era nassù con cola passion, ma ’l destin a l’avìa nopà anandialo su d’àutre stra e lassand da part le stèile e ij pianeta a l’era ocupasse ’d còse motobin pì gropà a la tèra, coma le scarpe ’nt ij pé dl’umanità turinèisa. Pen-a finìe le scòle elementar a l’era passà a travajé con coram, lesna e trà. Comsìa për coste soe passion a l’era n’autodidat, ch’a studiava an sij lìber e ch’a s’anteressava a lòn ch’a proponìa la siensa.

Con ij sò càlcoj, realisà second ëd soe teorìe, chiel a riessìa a rivé a formolé ’d prevision dël temp ch’as arvelavo soens giuste e che, pòch a la vira a l’avìo portaje na notorietà nen da pòch. An efet ij prim passagi a j’ero stàite soe prevision publicà, a parte dal 1892, an sla Gazzetta del Popolo. Da coste a l’era rivaje cola cissa ch’a l’avrìa portalo a publiché un sò boletin përsonal, col dont i l’hai dit prima. La redassion a l’era sistemà ’nt la botega da ciavatin e l’osservatòri astronòmich e meteorògich, sò përsonal, a l’era al Valentin, ma nen con n’edifissi o na strutura particolar nopà mach aussand j’euj al cel, ëd di coma ’d neuit. Tute soe osservassion, tuti ij sò càlcoj chiel a jë scrivìa sij feuj ëd papé che peui a guernava coma d’arlichie pressiose.

Feuj pien ëd na scritura fin-a misteriosa fàita dovrand nùmer e segn che mach chiel a capìa e a ’ntërpretava. E ij sò papé a l’ero pien ëd segn ch’a smijavo ’d geroglìfich, mës-cià con ij cont e le spèise ’d famija, ël tut marcà con na pistinerìa a gnun-a uguala. Quand che peui a comensava a esse tant conossù e apressià për soe prevision, ant ël mèis ëd novèmber dël 1896 a anandiava la publicassion ëd sò boletin, dël qual l’ùltim nùmer a l’é miraco ’l nùmer 8 dël 1919 (confrontand lòn ch’a l’é guernà a la Biblioteca Central Nassionala ’d Firense). Cost boletin a l’era un pcit librèt con la cuvertin-a color groson e ch’a l’era vendù a un sòld.

Cost pressi assè popolar a fasìa an manera ch’a fussa catà e lesù ’dcò da la gent comun-a, con simpatìa e tanta fiusa ant le prevision ëd Chionio. An bela vista a-i era un sol ch’a smija na frisa a na bala da canon e sota a së specificava ch’a l’era un Bollettino mensile (privilegiato), esce il 26 di ogni mese anticipato. Chiel, da part soa, a passava na bon-a part ëd sò temp a valuté j’arsultà dij sò càlcoj giontà a j’osservassion dal viv.

A l’era pròpi ’l sot-tìtol a rende ciàir chi ch’a l’era l’autor: Secondo le più accurate osservazioni metereologiche di L. Chionio, studente in metereologia ed astronomia. A venta tutun precisé che le prevision dël boletin ëd Chionio as fërmavo nen sij confin dël Piemont, ma a së spantiavo un pòch su tut lë stival d’Italia. Miraco a l’avìo nen la precision ëd cole dël di d’ancheuj, ma considerand lòn ch’a l’avìa a disposission, Chionio a fasìa ij miràcoj.

Për vàire temp a j’era gnanca staje gnun ch’as pijèissa la briga dë smentilo. L’ùnich tentativ ëd contrastelo a l’avìa fala un giornalista ’d «’L Birichin» ch’a l’avìa ancaminà a feje concorensa con na publicassion ch’a l’avìa avù na vita assè curta (an efet a j’ero surtijne mach tre nùmer da fërvé a avril dël 1897). Fin-a ’l tìtol a l’era na copiatura: I empo che dovrà fare nel mese. La firma, sota un nòm ëd còmod, a l’era ’d Carlangiolo Dall’Oca ch’as diciarava: ex-redattore del New York Herald giornale americano e la stamperìa a l’era cola Locatelli, an via Bernardino Galliari nùmer 7. N’estimador ëd Chionio a l’era stàit ëdcò Arrigo Fru-sta, che fra le tante memòrie scrite ’nt ij sò Tempi beati (Edission Palatine dël 1949) a na parlava pì che bin: Hai notato che Chionio non sbaglia mai? Un affarone questo bollettino. Solo in provincia ne vanno diecimila copie. Lo so dall’agente di via Private (ancheuj Via Giovanni Prati).

Del resto è giusto, perché mica tutti hanno il dono della divinazione. Dopo i grandi profeti della Scrittura, che l’abbiano saputa lunga non c’è stato che Nostradamus e... Chionio. Costa inissiativa a l’avìa portaje un vagn discret a Luigi Chionio, ma as podìa nen disse ch’a fussa në sgnor, considerà che a sò càrich a j’ero vàire famije: la soa, cola ’d soa fomna e cola d’un parent. A ca soa a-i ero sinch fieuj e donca a l’era nen bel fé manten-e tuti. Un dij sò fieuj, Fiorenzo, a l’era motobin inteligent e a l’era laureasse al Regio Politecnico con ël màssim dij vot e la lòde.

Coma ’l pare a l’era portà për la matemàtica e an chiel a vëddìa la possibilità ’d na continuassion dij sò travaj e studi. Belavans la dësgrassia a l’era pen-a virà ’l canton. Col fieul a l’era mòrt a Turin ant ël 1914 për colpa dle frev ch’a l’era ciapasse an Brasil, andoa ch’a l’era andàit sùbit apress a la làurea. Chiel, ch’a fasìa le prevision për j’àutri, a l’era nen riessù a prevëdde costa fin così lesta e ch’a l’avìa crasà soe speranse. Prima la guèra peui a l’avìa dovù chité la publicassion ëd sò boletin e parèj, con soa profession originala ’d ciavatin giumai përdùa, a l’avìa continuà a registré soe osservassion an sël temp, pì për gòj përsonal che për d’àutr, fin-a al magg dël 1925.

Da col moment miraco lë sconfòrt a l’avìa vagnà sle speranse ’d podèj vagné ’l pan për chiel e la fomna, parèj a l’era riduvusse a fé ’l giornalé ’nt na pcita botega an via Buniva andoa ch’a vivìa ’dcò. Con la veciaja a rivavo ’dcò le maladìe e parèj a finìa ij sò di a l’ospidal ëd San Gioann (ancheuj col vej). Pòch a la vira a scomparìa la memòria ’d costa figura originala e Turin a tornava a sò vive normal, bin angagià da d’àutri sagrin. Ëd Luigi Chionio a pijava forma na manera ’d dì: «Fé ’l Chionio» quand che a s’arzigo ’d prevision e nen mach an sël temp ch’a farà opura «Esse un Chionio» për coj ch’a son ciapà da mila pensé e meditassion sle question importante dla vita. Adess a më vnirìa veuja ’d ciameje a Barba Sergin se chiel a l’ha mai fàit ël Chionio, ma i sento ch’a l’é già andurmisse, segn che costa mia ciaciarada a l’ha pròpi stofialo. I proverai n’àutra vira!

PREVËDDE NA PREVISION

La cissa, la flin-a e ’l torment am chito mai
e mi i speto ’l doman con na frisa dë sgiaj,
i son sèmper a l’avàit con ël giòbia1 ’nt le man,
con un majon ëd lan-a i faso la figura dël tulipan,
ma coj falabrach ch’a son lest a grigné apress
a san nen che la lussa [2] a rivrà sigur dòp d’adess.
A l’é nen ch’i son Chionio e ch’i faso prevision,
lòn ch’am dà certëssa a son ëd j’ajassin ij cisson
e se peui, an sël pat, am ven ëdcò mal ai cop gnun-e tëmme
s’i ciamo ’l vent a scassé ’l top; vardand le nìvole
o scotand ël cant ëd j’osej për ël temp ëd l’avnì
im pronto a la mej mej.
Se le furmije ansema fan procession sla tèra,
e mosche son tachisse ch’a smija nen vèra
im pronto mè bel giòbia1 e i speto ch’a pieuva,
antant che al mond i spantio costa bon-a neuva
lassand che coj ch’a scoto minca vos da falabrach
coma sèmper as treuva temp ch’a va a bsach.

Nòte

1) giòbia = paracqua
2) lussa = pieuva

Un quasi anvod ëd Sergio Notario (Soa Ecelensa Ratòira: Giari Tre Nos, alias Barba Sergin)