Sergio Notario/Finalment un filin ëd lus
Finalment un filin ëd lus[modifiché]
I son peui sèmper mi neh! Cola sòrt d’anvod ëd vòstr Giari Tre Nos. I v’arcòrde tuta la stòria? Nò? E bin a l’é mej ch’i torne a lese la pontà dël mèis passà da già che mi i faso l’istess. Donca Barba Sergin a l’é volà an Mérica, a New York, an companìa ëd na bela fija giovo. Prim misteri: chi ch’a l’é chila-lì?; scond misteri: còs ch’a l’é andàit a fé an Mérica?; ters misteri: coma mai soa fomna a l’é sparìa ’dcò chila? Tant cicin al feu, mè car amis. L’ùnica indicassion a l’é cola sòrt ëd poesìa dont as na capiss gnente.
I l’hai fàila lese ’dcò a Carlin, ël Cìvich, ma gnanca chiel, ch’a l’é inteligent pì che mi, a l’ha capine tant o mej gnente. Tuti e doi i soma d’acòrdi che an quàich manera a j’intra la lun-a, possìbil che Barba a veussa andé sla lun-a? Tant për deme n’andi i serco d’arsòlve un dij misteri, col ëd la bela fija giovo. A podrìa esse n’anvoda, coma ch’i disìa, ma i savrìa nen da andoa ch’a riva. Ij sò fieuj a son spatarà për ël mond. I torno a fej-je bon-e a la portiera. Ëdcò chila a l’ha ij sò ponto ’d debolëssa. I peuss nen prové a pijela da la part dël sentiment përchè a l’é dura parèj ëd n’ancuso e a l’ha la blëssa d’un burò vist da la schin-a. Sò anast a l’é coma col d’un can da trìfole e a nufia ij curios già quand ch’a pisto le lòse dë ’dnans a Sant Alfons. Chila as sara drinta a sò ariss e gnente a seurt da col sò bochin ch’a smija l’overtura dël forn dël panaté.
Am ven n’idèja e, sensa prima consulté Carlin, i-j dago forma. I treuvo, për lì an gir ëd l’isolà, antant ch’a gieuga a stërmesse, un bòcia da l’aria svicia e che, pensé mach la rarità dl’event, as la gava bin con ël piemontèis. Con la promëssa dël sòlit bijèt asur da vint euro i lo convincio a giuteme. Chiel a deuv andé da la portiera, an portand un pachèt con le bigeuje dla pastissarìa, e dije ch’a deuv consëgné a Barba cola torta ch’a-j manda n’amirator ëd soe poesìe. I l’hai sfrutà mia conossensa dël di ’d nassita ’d Barba ch’a l’era pròpi a l’indoman. Trovandse dë ’dnans un cit, la «masca» a l’ha nen savù esercité tuti ij sò podèj mascheugn e ’l fatorin, che mi i l’avìa bin istruì, a l’avìa le rispòste pron- te a tute soe scuse. Parèj, tra na paròla e l’àutra e considerand la nossensa d’un masnà, chila l’é lassasse scapé n’indissi:
«Ma nò, bel cit, monsù Notario a-i é pròpi nen». L’àutr, na frisa impestà: «E quand ch’a torna, stassèira? Costa a l’é na torta da ten-e ’nt ël frigo neh... ». «Santa masnà, monsù Notario as sà nen quand ch’a riva...». Ambelessì mie istrussion a surtìo con tuta la fòrsa dl’investigador. «Figuromse un pòch se chila a sà nen quand ch’a riva monsù Notario... chila a sà sèmper tut... andoa ch’a va la gent, con chi e përchè... ant ël borgh a lo diso tuti che chila as ciama nen Lussìa... ».
L’àutra, ciapà da la curiosità, a reagìa bin a cola provocassion: «Ah sì... im ciamo nen Lussìa? E coma ch’im ciamerìa? Sentoma un pòch... ». La prima filura drinta soa muraja a l’era duverta: «Mi i lo sai, ma i-j lo diso nen!».
«E përchè che t’im lo dise nen, bel cit grassios?». «I-j lo diso nen përchè chila a veul nen dime quand ch’a torna monsù Notario, andoa ch’a l’é andàit e con chi... » L’òja as sentìa tocà ’nt l’orgheuj: «Ma a ti lòn ch’at na fà ’d savèj coste còse... ti gnanca it lo conòsse monsù Notario... ». «Barche s’i lo conòsso nen!» e sì a l’ha tirà fòra un ghëddo che mi, scacià dré ’d na pianta dla leja ’d cors Tasson, i riessìa nen a anmagineme «Cara madama “I-jdisonencomach’alaciamo”, tant për ch’a lo sapia mi i l’hai amprendù a parlé piemontèis da monsù Notario e chiel... » e ambelelì a gonfiava fin-a ’l cassiòt për infierì sla portiera «chiel për mi a l’é Giari Tre Nos, a l’ha capì? Chiel për mi a l’é coma col nòno ch’i l’hai pì nen e quand ch’i j’era pì cit, as lassava fin-a tiré ij barbis e sò coin da mi... mach da mi... e... e am fasìa tuti coj bej gieugh ch’am dësmoravo e mi i rija content coma un ratin, mi... e am fasìa balé sij sò ginoj... chiel... ».
La stria a cola mira e l’é restà nëcca coma na bërgna sëcca. «Beh... a l’é pa un gròss segret... monsù Notario a l’é partì për un viagi... ». Col Pierin dësvijà a l’ha nen daje rechia: «E për andoa... e con chi?». A cola mira la belva a l’era squasi dominà: «Ah... për andoa... a mi a l’ha dime ciao Lussiòta (am trata sèmper coma quand ch’i j’era na tòta) i parto... i vado an Mérica... e peui schërsand coma ch’a fà chiel... bele se mama a l’ha nen dame le mila lire... ».
«A sarà pa andàit da sol nò?». La portiera Lussìa a l’era giumai sensa fren: «E nò... con soa età e ij sò problema a peul pa fé un viage parèj da sol... a l’é portasse ansema la fija dla përson-a ’d servissi... na brava fija ch’a parla bin l’inglèis... ». Col dësbela a sta mira a l’é lassasse scapé. «Uh... l’inglèis... l’inglèis për chiel a l’é coma la sal ant ël cafè... a peul nen ës-ciairelo se dovrà a spropòsit... ». A l’é lì për andesne via con soa torta, quand che Lussìa a lo ciapa për jë strass: «Ti, merlo! Scapa nen sensa prima manten-e fé a toa promëssa... coma ch’a l’é ch’am ciamo ’nt ël quarté?».
Pront a scapé coma na fusëtta e ven-e a feme rapòrt, a-j dis feura dij dent «Për la gent dël borgh chila a l’é... a l’é nen Lussìa... ma... Lu CIA... andoa che C.I.A a l’é l’agensìa dë spionagi merican-a!» e peui, lest coma un doi sòld, a l’é scapà vers ël pòst stabilì për nòstr pontel. I l’eve capì? Barba Sergin a l’é portasse apress na spala ch’a-i fèissa nen fé bruta figura e gnanca na pepia basta ch’a sia. Ciamelo fòl. Adess i peuss andé da Carlin e vardelo ’nt j’euj a la pari: ëdcò mi i son ëstàit bon a arsòlve na fëtta dël misteri misterios. A serv pa la muda da cìvich për core dapress a Barba Sergin!
Comsìa, chiel am dirà ch’a son ancora almanch doi ij misteri da dësvelé, e a l’ha ’dcò rason. Tornà a ca, i duverto l’ordinator e varda-sì ch’a l’é rivaje n’àutr messagi. L’autor? Sèmper chiel: mè Arsenio Lapin!
OBIETIV D’ARSERCA
A-i é chi ch’a-j ciama gavaeuj,
chi carabigné e mi pista-piston.
Anans ëd finì rustì o a meuj con ij faseuj
a venta ch’i cora a col leu sensa busson
andoa che na filonghera ’d bognon a vardo mut
col grand ëstrop dë stèile butà an coalera
da col ch’a l’ha creà fin-a ’l sangiut
e tuti an men-a për man a la fin ëd nòstra bialera.
Dimostrand con sust che nòstra bija a l’é nen piata
i veuj serché dla bòja volanta la carcassa
che ancor ant mar sensa eva ancheuj as grata
spetand quaidun ch’a torna lassù con soa pajassa.
A partiran vers ël cel d’àutre lusente sigale
e peui doman chi lo sà che confusion
ëd lenghe e ’d savaton a pistrogné al son ëd le siale
lassand lë mnis a testimòni dla rivolussion.
Ëd prim achit as n’antend che quaicòs a toira ’nt ël camp ëd l’astronomìa con cola bija ch’a l’é nen piata, ma da lì an anans i son ancora an braje ’d tèila. Mancomal con Carlin i fricioloma drinta a la pèila, antant chiel-là a fà spatuss blagand con soa compagna e noi... i restoma sèmper ëd pì ’nt la bagna!
A la pròssima pontà dij ravanin sëmnà. Un quasi anvod ëd Sergio Notario (Soa Ecelensa Ratòira: Giari Tre Nos)
N.d.R.: Antramentre ch’a surtìa ’l nùmer ëd luj, quand l’anvod a ancaminava a sagrinesse dij silensi ’d Barba Sergin, a l’era nen fasse a temp a publiché la litra che chiel-lì a l’avìa mandà an redassion. Litra ch’i l’eve lesù a stèmber. Adess, mentre ch’a stà për pijé l’andi ’l nùmer d’otóber e che l’anvod a l’ha scrivune na sconda litra, varda-lì ch’i arsèivoma na conta da Barba Sergin. Da andoa ch’a riva as sà nen. Noi, sensa savèj nì lese nì scrive, sensa dì nì a nì ba, i la publicoma ansema a l’àutra. I speroma mach ëd capì coma ch’i dovoma comportesse e gnanca i-j disoma nen con qual tìtol da cavajer a l’é stàit ciamà ’l quasi anvod.
ËL SOLASS[modifiché]
Dal moment ch’i l’avìa nen scrivù gnente për ël nùmer dij mèis ëd luj-agost i më spetava quàiche ciaramlada ’d col mè anvod dë sfròs, un pòch barivel, ch’a ved nen l’ora d’ocupé jë spassi ch’i lasso lìber con soe tavanade. Ma i son restà ’d sal, përchè sta vòlta a l’ha nen ciapà al vòl l’ocasion e, coma ch’as dis «Chi ch’a lassa scapé l’ocasion, o a l’é un mat o a l’é un cojon». Fé un pòch vojàutri! Lassoma perde st’anvod chi sai pa d’andoa ch’a riva e parloma ’d lòn ch’i l’hai scrit ant ël tìtol, dël solass! St’istà ’d solass i l’oma avune che la metà a sarìa già stàit tròp. Ma përchè che ’l solass dël di d’ancheuj a l’é pì nen col ch’i conossìo noi quand ch’i j’ero masnà? Quand che mi i j’era masnà e ch’i l’hai passà pì ’d tre agn ant le bele tère canavsan-e (Rivareul, Flèt e dzortut San Giust) e i l’avìa dai set ai des agn, sfolà con la famija da Turin përchè ch’a j’ero ij bombardament durant cola ch’a l’avìo ciamà la Sconda Guèra Mondial. Bin, a l’é lì che mi i l’hai amprendù a conòsse col che ij campagnin a ciamavo solass. A l’era col sol ch’a andasìa, apopré, da la metà dël mèis ëd giugn a la metà ’d luj e ch’a fasìa cambié ij bej camp ëd gran dal verd coma na gidola[1] an spi bele bionde, ch’a smijava ch’a l’avèissa travajaje un doré ëd coj ch’a son pròpi ’d vasco. E ij campagnin, gent ch’a ten le man a ca e la lenga daré dij dent[2], a j’ero content coma dë siolòt përchè, bin ch’a-i fussa la guèra e l’òbligh ëd dé ’l gran, scasi tut a fé mugg[3], a lë stat, a savìo che ’d col bel amson, na bon-a part a finìa ’nt ij sò grané.
Cost a l’era ’l solass d’antlora, col ch’a durava, apopré, un meisòt, giust ël temp ëd fé muré da bin ël gran e peui a-i tornava un sol càud, ma normal, ch’at brusatava nen le servele për mèis e mèis, coma col d’adess. Ma ’d sicur a-i é ancora quaidun ch’as ciama còs ch’a l’é sto solass, përchè ch’a l’é na paròla piemontèisa che tanti piemontèisa l’é fàcil ch’a la sapio pì nen. Ël solass a l’é col che ’n lenga italian-a a së s-ciama «solleone»; se peui i andoma a vardé ’n latin a së s-ciamava «canicula, ae», an fransèis, varda un pòch «canicule», an spagneul «solazo» (ch’a smija pròpi al Piemontèis) e n’anglèis «dog-days» o «summer heat». Mi i sento già quaidun ch’am dis: «Ma pròpi ti ch’it l’has sempre con l’anglèis it tire feura na paròla o le paròle anglèise?!». Ma, coma ch’i l’hai già dit d’àutre vòlte, mi i l’hai gnente da dì contra le paròle anglèise dovrà da j’anglèis, ma con j’italian ch’a-j deuvro quand ch’a-i é nen da manca, mach për fé spatuss. A l’é lòn ch’am fà vnì ij dent ariss!
Ma lassoma perde sti svari e tornoma a nòst solass, nen col ëd quand che mi i j’era masnà e ch’a vorìa dì «solleone» e ch’a l’era na benedission ëd la natura. Ma col d’adess ch’a l’é dventà, coma ch’i l’hai dit prima, na còsa ch’a dura mèis e mèis e ch’a-i dà tant da fé a Còste Sëcche[4], dzortut con le përson-e ansian-e! Ma përchè ch’a l’é pì nen ël solass ëd na vòlta? La colpa a l’é tuta dl’òm che, mai content ëd lòn ch’a l’ha, a veul sempe ’d pì e për vagné sempe ’d pì an pòrta tuti a la ruin-a. A ranca via da sot tèra e dal mar tut lòn ch’a peul, a taja via tute le piante, a ampiniss l’aria ’d porcade ch’am fan pì nen respiré. E la natura a s’arvira. E sto solass che ’nvece ’d duré sempre, apopré, un meisòt, a dura mèis e mèis, a l’é soa manera për fene capì ch’a bzògna cambié dàita përchè dësnò la natura a-i pensa chila ’d mandé tut a carte quaranteut!