Ël pòst ësbalià

Sensa conté jë scopass a distansa (parèj a-i é gnanca l’arzigh ëd ciapesse un cit contagg) che Barba Sergin a l’ha dame an costi ani, mi i son e i resto un «piantin d’erba brusca». I chërdo ch’a sia nen ël cas ëd dé na spiegassion detajà ’d lòn ch’a veussa dì costa espression, comsìa sòn am gava nen ël piasì d’andé quàich vira ’nt ël sens contrari a la magior part ëd la gent. Miraco i l’avrai sèmper tòrt mars, ma am resta la sodisfassion ëd nen prësteme basta ch’a sia a le costume dj’àutri, dzortut a cole ch’a son nen fornìe ’d na bela spiegassion rasonà. Con tut sòn i penso pa d’esse bele mach un «bastian contrari», ëdcò përchè a esist na spiegassion ëstòrica ’d cost apelativ e un tal Sebastiano Contrario a l’é esistù për dabon. L’arferiment a cost përsonagi, qualificà coma bandì, as treuva ’nt le memòrie dël duca Carlo Emanuele I e che peui Luigi Gramegna a l’abia romansane la vita e j’assion a l’é n’àutr pàira ’d braje.

Sopatand an sa e an là le grumele ch’i pòrto drinta a mia burnìa, mincatant a nasso dë splùe e lì apress a ven feura la losnà d’idèja. Coma che sùbit o squasi dòp ëd la lòsna as sent na tronà, costa a l’é cola ch’a l’ha fin-a fame sopaté le giargiàtole ’nt le mudande: a l’é na question ëd cheur. Prima domanda: lòn ch’a l’é ’l cheur? I vado a lese còs ch’a na scrivo ij savant an sla Treccani: «Organo muscolare, cavo, che costituisce il centro motore dell’apparato circolatorio, situato, nell’uomo, tra i due polmoni, sopra al diaframma, davanti alla colonna vertebrale, dietro lo sterno».

Donca a l’é un mùscol ch’a l’ha la fonsion ëd pompé ’l sangh e mandelo an gir për tut nòstr còrp, e sòn a l’é lòn ch’a fà an manera ch’i podoma vive. Se ’l cheur as fërma i soma bele panà. E sì i rivoma a mia question: se col-lì a l’é ’l travaj ch’a fà ’l cheur, coma mai ch’i lo dovroma, ant j’espression verbaj, an manera dël tut diversa. Tant për capisse mej i faso quàich esempi:

1) It pòrto drinta al cheur; ma còs ch’a l’é, na sacòcia? Na scàtola? Andrinta a-i é nen ëd pòst për gnente d’àutr che nòstr sangh!
2) Vorèj bin con ël cheur; già a l’é mal fé definì còs ch’a sia ’l vorèj bin, ma ’l mùscol ch’a pompa ’l sangh a l’ha pa temp da perde con ël bin. Se pròpi i voroma già ’l ten-ne an vita a l’é un gest ëd bin.
3) Chërpacheur; as capiss che se as chërpa chiel peui tuta la màchina as fërma. An efet quand ch’at ciapa un colp al cheur (an italian n’infarto) ëd le vire as trata pròpi ’d na chërpa ch’as duverta.
4) A më stà a cheur; stà an che sens? Drinta, feura, lì pen-a dacant? A l’é n’espression na frisa dròla.
5) Dé con tut ël cheur; esageroma pa, almanch quand che an serv pì nen për d’àutri motiv i podoma aceté che nòstr cheur a vada a fé ancor vive n’àutra përson-a.
6) Ël bon cheur opura esse ’d bon cheur; i penso pa ch’a esisto ’d cheur bon e gram da già che o ch’a fonsion-a opura no.
7) Dilo con ël cheur; a-i é gnun siensià ch’a l’abia mai sentulo parlé, al màssim as peul sente sò tamborné a travers ë dlë stòmi.
8) A ven drit dal cheur, opura a va drit al cheur; còs ch’a sia ch’a va e ven i savrìa pròpi pa. A arsulta nen che costa part ëd nòstr còrp a sia an condission ëd sente lòn ch’i dijoma. Le sole còse ch’a peul capì a son jë stìmoj dal servel e j’àutri messagi orgànich.
9) Bel coma un cheur; considerà che ’l cheur as ved pa, a-i va un bel fàit ëd fantasìa për dovrelo coma termo ’d paragon ëd la blëssa.
10) A cheur leger; vàire ch’a pèisa ’l cheur? A sarà nen tant ma a më smija ch’a-i sio ’d part dël còrp uman motobin meno greve, për esempi un cavèj.
11) A l’é slargasse ’l cheur; a l’é mal fé anmaginesse che ’l cheur a peussa angrandisse a piasì.
12) Rije ’d cheur; col pòvr mùscol stërmà drinta a nòstra carcassa a l’ha già tut sò da fé a tenla an vita, andoa ch’a treuva ’l temp për rije e peui con còsa, a l’ha pa gnun-a boca?
13) Pijesse a cheur quaidun o quaicòs; pijé e buté andoa? A l’é pa un magasin!
14) Fesse robé ’l cheur; a va bin che al di d’ancheuj at pòrto via tut, ma për graté ’l cheur a-i va almanch un sirògich. Quand che peui a lo deuvro për butejlo a n’àutra përson-a ’l donator a l’é già mòrt e sò cheur a-j lo gavo nen dë scondion.
15) Sentse pioré ’l cheur; a peul capité che cost mùscol a peussa dagné, ma s’a lo fà a l’é nen mach për manifesté sconfòrt, magon o dolor, ij motiv a son motobin pì grev e l’istess le conseguense. Mej nen felo pioré.
16) It ses pròpi mè cheur; costa afermassion se a l’é rivolgiùa a n’àutra përson-a a l’ha pòch sens pràtich. A sarìa motobin pì lògich afermé, magara, ch’as veul bin coma a nòstr cheur. An efet, bele ch’is lo dësmentioma soens, i l’avoma tuti ij motiv për vorèj bin a nòstr cheur, cudilo e nen felo tribulé tròp. Se chiel a chita ’d fonsioné i soma bele sciopà.
17) Fé quaicòs con mal al cheur; se un a l’ha për dabon mal al cheur l’ùnica còsa ch’a peul fé për salvesse la ghirba a l’é andé da un bon médich.
18) Avèj ël brusacheur; costa definission a nass da la scarsa conossensa ’d lòn ch’i l’avoma andrinta. Ël brusacheur a l’é l’acidità esagerà drinta a lë stòmi, ch’as forma an géner quand ch’i mangioma coma ’d crin. La confusion a ven miraco feura përchè an piemontèis i ciamoma stòmi tut l’ansema dle ràcole ch’an fan digerì lòn ch’as mangia, ma sèmper stòmi a l’é cola part d cola part dël còrp ch’a stà sota a j’assëlle e a va giù fin-a a la pansa.
19) Toché ’l cheur; costa a l’é n’assion ch’a peulo mach fé ij sirògich da già che ij médich lor at lo scoto mach da feura. Se bin quaidun at buta la man an slë stòmi, pròpi dzora dël cheur, a-i resta sèmper an mes la pel con ij pluch (për chi ch’a n’ha), la cicia e le còste.
20) Dë stracheur; che ’dcò ’l cheur a peussa esse strach, dòp sò servissi ’d pompagi ch’a dura na vita, a l’é na còsa probàbila e coma conseguensa as peul chërde che lòn at gava la veuja ’d fé quaicòs.

Comsìa se un a l’ha pa veuja ’d fé con veuja a l’é na question ëd gargarìa, ma domje nen la colpa al cheur!

Bon ben. Im fërmo bele-sì, ma ’d manere ’d dì ch’a dòvro ’l cheur an forme nen pròpi giuste e corete a-i na sarìa un përfond. Con costa mia esplorassion i l’avìa gnun but particolar, se pa d’àutr col ëd rende evi- denta la costuma a esprimse an forme nen giuste da la mira pràtica e sientìfica. Se adess im ciamèissa còs ch’a vantrìa dovré an costi paragon e mòt particolar, a tuta prima i savrìa nen còs rëspond-me. Ël servel? I soma torna lì con le limitassion d’un quaicòs ch’a l’ha soe fonsion e as conòsso gnanca tute da bin. L’ànima forse? E lòn ch’a l’é l’ànima? Adess i sento la vos anrabià ’d Barba Sergin ch’am ciama a l’órdin. Parlé dl’ànima a l’é na còsa ch’a brusa e mi i l’ha pa gòj ëd rasateme, da già ch’i lo farai ’nt l’obergi ’d Bërgnif.

Na consolassion a peul esse cola che costi mè ravanagi sle paròle a valo ’dcò për l’italian e miraco fin-a për le lingue forëstere. A l’è-lo na consolassion da pòch? Disemlo vojàutri... a meno che a-i sia na testa fin-a an condission dë spieghé la maciavelica.

UN COLP AL...
Costuma dròla cola d’arferì tut al cheur
sia lòn ch’a viv e lòn che prima o peui a meur,
fra cicia e òss, fra nerv e onge a-i sarà un pòst
da dovré për d’àutr che nen fé bujì o aròst.
Destin bech fotù, a cantava savant l’avocat
e a-j giontava ij pòver ravanin an sël pat,
ma bin savìa che con Teresin o Carolin-a
ël cheur venta nen brusé pë amor e flin-a.
Miraco a-i fussa, un cantonin, un sacocin
stërmà o an bin vista coma un dil mamlin,
andoa porté mila paragon e ansin për le paròle
ch’a sio pien-e ’d sust opura tute van-e e fòle.
A fòrsa d’ambaroné gòj e sagrin sèmper lì,
va a finì che cola pòvra pompëtta a na peul pì
e an salutand meusia la baraca con ij buratin
an lassa quatr a gnun a sopaté ij caussëttin.

Un quasi anvod ëd Sergio Notario (Soa Ecelensa Ratòira: Giari Tre Nos, alias Barba Sergin)