Sergio Notario/Ël Balila
Ël Balila[modifiché]
Al’é la stòria d’un fiolèt, pòch pì che masnà, che, stantesinch agn fa, i l’hai, për asar, conossù e ch’i l’hai guernà, bin ciàir, an mia ment e ’n mè cheur. A j’ero ij temp afros ëd la guèra (la Sconda Guèra Mondial) che, dòp l’8 dë stémber dël 1943 e l’arest ëd Mussolini (Ceruti, coma ch’i l’avìa sempe sentù ciamelo da mè nòno Mini) e la «tregua», dichiarà a la radio, da Badoglio e l’ontosa, dàita a gambe, dël Rè Cit (sempe la vos ëd mè nòno) a l’avìa, për un moment, spatarà l’idèja che tut a fussa finì e ch’i podèisso stess-ne ’n pas. Con tut lòn ch’i sentìa dì, mi masnà (chërsù ’mpressa për via dla guèra) i pensava: «Anlora s’a l’é finìa, se la guèra a-i é pì nen, i torneroma tuti a Turin, mama, ij mè frej (nen mia pòvra seur, Grassia, fantolin-a, pòvra bùatin-a che, na fëvrassa bastarda, a l’avìa portame via, a mi ch’i-j vorìa na bin da nen savèj dì coma, e ch’a l’ha fame fé ’l prim pior sangonant ëd mia vita) e ij mè nòno. Tuti, tuti da mè pare ch’a l’era restà a Turin (antant ch’i noi i j’ero sfolà a San Giust, ant ël Canavèis) arciamà a fé ’l soldà ’nt ël servissi ’d contròl ëd j’ariv dij rioplan nemis për dé ’l signal con le siren-e.
«Che bel, che bel, che bel» tuti content che rijìo, rijìo, rijìo... Ma ’l rije a l’é dventà, tòst, un «rije da artajor»! Tut na bala! Gnente ’d finì! J’Alman a l’avìo gnun-e ’ntension ëd molé-lì. Tut ël contrari. A l’han liberà Ceruti ch’a l’ha butà ’nsema un pòchi dij sò, fondand na Repùblica ’d povrass, malfator, la pì part gram e sensa pietà, ciamand- la Repùblica Social; e da l’àutra part, tanti d’àutri povrass ëdcò lor, ma con l’idèja ’d salvé la libertà ch’a l’avìo nufià dòp tant, tròp temp ëd ditatura e ch’a l’han formà ij grup dij Partigian për la Liberassion. A l’é pròpi con un dë sti grup ch’i l’hai conossù «ël balila»! Noi, masnà, i l’avìo sentune parlé tante vòlte, dal ciosioné dij grand. An nòste orìje e nòste teste a j’era fërmasse: «A l’é un pòver fiolin ch’a l’é restà, prima, sensa pare, portà, dai Tùder, ant ij Camp ëd Concentrament n’Almagna e mai pì tornà. Peui soa mare. Chila a l’han portàila via ij Republichin! Eh già! A son andàit a ca soa e a l’han dije: «Ti ’t ses na bagassa përchè ch’it j’ere la fomna ëd col bastard che ij Tuder a l’ha portà n’Almagna e ch’a tornerà mai pì a ca, it peule sté sicura. Adess it la foma paghé ’dcò a ti, che minca tant it daghe arfugi a quàich amis ëd tò òmo» e disend lòn a son pastrognasla ’n sinquanta, lassand-la mesa mòrta e feura ’d testa, tant ch’a l’é tirasse fin-a al pogieul e a l’é campasse giù ’nt la cort.
Col pòver fiolin, stërmà sota al let andoa a l’avìa falo buté soa mare, a l’ha dovù patì e mastié tuta sta sbroaciura vërgognosa e quand ch’a l’é stàit sol e pers a l’é disse: «J’ùnich ch’i conòsso a son coj pòchi partigian che, minca tant, a veno a trové mia mare. Mi i vado con lor». Miraco a l’é lòn ch’i l’avìo sentù o nen sentù, o ch’i l’avìo fàit finta ’d nen sente, ch’a l’avìa fane dì a noi, tuti amis, cambrada dë scòla e ’d gieugh: «Coma ch’an piasrìa conòss-lo!». A l’era na mës-cëtta tra curiosità, compassion e amirassion ch’an butava ’n sël gust e ’nsema ’dcò tanta paura. Ma ’dcò costa, la paura, an leu ’d fen-e sté chiét, an cissava sempe ’d pì. Ma a-i era pa manera ëd fé për podèilo ’ncontré. Ma lòn ch’a peul nen ël fé a peul l’asar; e l’asar a l’é capitame a mi!
A l’era na matin bonora. Ël sol a l’era pen-a ’lvasse, an sla facia n’ariëtta frëscolin-a ch’am gavava via j’ùltim baj ëd la seugn e mi i më stirassava pogià al vardaman dël pogieul, al prim pian ëd la cassin-a andoa ch’i vivìo lì, da sfolà, a San Giust Canavèis. I stasìa pensand nòsta partìa: «la banda dla tan-a». I gabolisava ’n sj’idèje ch’i podìa andé a spòrze për bate j’àutri, coj ëd j’àutre bande. A j’era vnume ’n ment j’euv, jeuv mars. Sì, fé na batajòla con j’euv mars. A më smijava na bon-a idèja! Ma ’ntant che tut sòn am fërmiolava ’n testa, i l’hai ancaminà a sente ’n lontanansa un zonzoné fracasson d’autochèr, ch’a fasìo pì ’d ciadel che dë stra. Ma, pòch për vòlta a s’avsinavo e, a la fin, i l’hai vist ël prim che, girà ’l canton ëd la cassin-a, a l’é vnùit a fërmesse ’n sël tòch ëd zerb ch’a j’era dë ’dnans a noi. A San Giust, ij tòch ëd zerb a la fasìo da padron e coj-lì a j’ero un nòst camp ëd bataja. Apress al prim a son fërmasne na dosen-a d’àutri e a l’é sautaje giù un bel ëstrop ëd partigian, che dì «armà fin-a ai dent» a sarìa stàit n’asar, për nen dì na busiardarìa. I j’era lì ch’i vardava lòn ch’a l’avìo but ëd fé, quand ch’a l’é spontaje, fasend un rabel ëd la forca, na pëttaròla con un sedil da cant. Tut ciapà da sto trabìcol ch’a j’era la prima vòlta ch’i lo vëddìa, i l’avìa pa prëstà atension a chi ch’a-j calava dal sedil. Ma quand ch’i son rendumne cont, sensa anfemne a l’é scapame fòrt: «Ël balila»! E chiel, ch’a l’avìa sentume a l’ha dime: «Sì, i son pròpi mi. Ven giù a troveme».
Mi, pijà a la dësprovista, i son comportame da gnocon! Ma chiel: «Ven tranquil, it mangio pa». Alora i son campame ’d furia giù për le scale për... ma ai pé dla scala a-i era mia mare: «Ti farfoj, andoa ch’it l’avrìe ’ntension d’andé?» e am guardava coma për dì: «Ti për seurte ’t deuve passé su mè còrp». «Ma mama a-i é...». «I lo sai ch’a-i son ij partigian. Ma còs ch’it veule andé a fé ti con lor? S’it veule guardeje, guardje da lassù ’n sël pogieul». «Ma nò! Mama a l’é pà dai partigian ch’i veui andé, ma da chiel...» tut sòn con le lerme a j’euj «ch’a l’é chiel ch’a l’ha ciamame».
Mama a l’ha sentù ’n col «chiel», dit con un ton ëd vos feuravìa, ch’a j’era quaidun o quaicòs ëd particolar.
«E ch’i ch’a l’é sto chiel?». «Ma ’l balila! S’i peuss parleje, peui mama, quand ch’i vëddrai ij mè amis i podrai deme ’d sagna!». «Va bin a l’ha dime chila... i m’arcomando mach ëd nen fé ’d gavade» e disand lòn a l’ha duvertame ’l cancelèt ch’a dasìa ’n sla stra e chila a l’é fërmasse lì a controléme e mi, dasendje un basin, i son scapà feura.
«Ciao, mi son Sergi!»
«E ti com ch’it fase a savèj che mi i son ël balila».
«It conossoma tuti noi dla tan-a, o mej, i savoma ch’it ses, ma ’l prim e l’ùnich (e sì i son dame tant ëd sagna) ch’a l’ha viste i son mi (e col mi a l’ha aussame ’d mes méter).
E balila: «Ma cosne ch’a diso ’d mi!?», i më spetava un «mi» tut maiùscol; al
contrari a l’era un «mi» tant normal.
«A diso tuti ch’it ses pròpi ’n piòta (i l’hai bin sotlignalo), ch’it fase nen bagné nas da gnun (sempe con fòrsa) e che s’a-i é da batajé ’t tire mai andré (tut sòn i l’hai dijlo sensa pijé fià.).
«Bòja fàuss» am fà ’l balila «am veulo pròpi tuti bin. Am fà piasì, ma pijela tuti pì curta. I son un ch’a l’ha da ’mprende ancora tant! Sì, ij cambrada ’n pòch am pijo ’n bala, tutun am veulo bin e am giuto. I l’hai trovame na gròssa famija, pì nen avend la mia. Cola lì (e am fà segn vers mama) a l’é toa mare?».
«Si» e chiel:
«Fortunà ti! Vorèj-je tanta bin ti ch’it peule ancora» a l’ha sotlignà con n avos tërmolanta e pien-a ’d ringret ch’i l’hai mai pì dësmentià.