Sergi Maria Girardin/Còsa ch'a l'é na lenga
Còsa ch'a l'é na lenga[modifiché]
An Italia, për chèich rason bin dròla, savan e nen savan, a continuo a sërché ’d trové na partission an tra «lenga» e «dialet». Bin ësoens is sentoma fé la domanda: «Ma costa-sì a l’é na lenga o ’n dialèt?». «Lenga», ant l’opinion spantià e ’nreisà, a l’é cheicòs ëd prestigios, con ëd paròle për tute j’atività artìstiche e sientìfiche; nompà «dialet» a sarìa na parlada a la bon-a, con mach na pëssià ’d paròle, për la pì part grossere (o, salacad, scarose e da malparlant). Ël fàit, peui, che lë Stat italian a l’abia arconossù cheidun dë sti «dialet» cmè lenghe e a d’àuti a l’abia negà cost privilegi ’d sigura a l’ha nen contribuì a s-ciarì j’idèje: an su che fondamenta legislator e giùdis (ch’a dovrìo ocupesse ’d lej e ’d giustissia e lassé ai lenghista decide lòn ch’a l’é na lenga) a l’abio pijà ’d decision parije a resta ’n misteri gaudios. L’opinion tutun a resta bin anreisà: la «lenga» a l’é na ròba «nòbila», ël «dialèt» na ròba «scrosa». La lenga a va ben pr’ël travaj e la polìtica, a scòla e an gèsia, ël dialèt ant lë stabi e ant ij camp.
A l’é stàit për mi malfé a capì st’andan-a dòp ëd quarant’ani ’d vita ’nt ën pais fòra ’d finagi, dëdlà dël grand baciass, dont la constitussion a l’é stàita scrivùa al midem temp an 26 lenghe, dont 6 amerindian-e, 2 ufissiaj e 18 d’imigrassion. Ën coste democrassìe ossidentaj ël rispet për le lenghe dij pòpoj as fonda in primis an sël rispet pr’ij pòpoj e për le diverse etnìe dont coj pòpoj a son formà. S’as rispeta nen ël pòpol as rispeta cò nen soa lenga. L’idèja ch’a esisto ’d lenghe inferiore, bon-e mach per lë stabi e ij camp, a l’é fondà an sl’ignoransa dla natura dle lenghe e dla vera ventajin-a lessicala dle lenghe ansestrale an particolar. Cò s’ancheuj a-i son ëd lenghe «stabi e camp», valadì ’d lenghe parlaje mach pì an meud residual, dzortut da përson-e ansian-e, lòn lì a veul pa dì che cole lenghe a l’han mai avù ’nt ël passà, e fin-a a l’é pa vàire, ën léssich bondos, bon për deje vos a tuti jë bzògn espressiv ëd sò pòpol. A son mai esistìe ’d lenghe «pòvre» o «ënferiore» ch’a sio stàite parèj fin da soe orìgin. Ant ël temp serte lenghe a son ëmpovrisse përchè che na cultura predominanta a l’ha campaje da randa, fin-a a che a l’han përdù na bon-a part ëd sò léssich ansestral; d’àutre a son ëmpovrisse për d’emigrassion an massa o për la distrussion dij teritòri ansestraj. Se për «dialèt» an Italia as veul significhé ste lenghe sì, a lë stat residual, sensa ten-e an gnun cont lòn che lor a son ëstàite pr’anans, ël termo «dialèt» a l’é nen giust, përchè ch’a pija nen an considerassion la vëntajin-a lessicala stòrica, ëd tuti ij temp ëd soa esistensa. Tute le lenghe ansestraj a l’han, o a l’han avù, ën léssich ëd base d’anviron 40.000 paròle, ch’a peudo aumenté an meud ësponensial se cola lenga a l’ha cò na literatura scrita (mè ch’a càpita për vàire lenghe ansestrale). Ën significà tant divers a l’ha la paròla «dialèt» ant ël mond anglossàsson. Lì sta paròla a veul significhé na «varianta ’d na lenga»: l’inglèis britànich, l’inglèis australian, col canadèis e col sudafrican a son ëd «dialèt» ëd la lenga inglèisa. La «lenga inglèisa» a l’é nen mach cola parlà an Inghiltèra, ma a l’é l’ansema ’d sò dialèt, valadì ’d soe variante. Gnun as sent superior o inferior përchè ch’a parla o a parla nen l’inglèis ëd Buckingham Palace. Tuti j’anglòfon a aceto ’l fàit che an divers pais as parla con n’acsan divers (e, dëdsì, dëdlà, cò con chèich paròla diversa). Ël concet ëd «dialèt» cmè lenga inferiora, cò candi ch’as parla ’d lenghe aborìgene, tant ant la legislassion australian-a ch’ant cola canadèisa, a esist nen.
Ma cola ch’a l’é la rason për cost preconcet an sl’esistensa ’d lenghe «ënferiore»? Coj ch’a chërdo frem e tachiss an costa discriminassion a l’han ëstudià mè ch’as dev le lenghe dij pòpoj? An su chej arserche lessicogràfiche on the field a fondo cost’opinion tant anreissà e d’autut sensa fondament?
Tant pr’anviaré, an lenghìstica le lenghe as divido an stòriche e an artifissiaj.
L’esperanto, ël solresol, l’universalglot, ël mundolinco, e via fòrt, a son ëd lenghe artifissiaj, fabricà a cansel: a saran mai ’d lenghe ansestraj, ëd lenghe stòriche, ëd lenghe idiomàtiche. A son ëd còdes e a valo fin-a a la mira che ’d përson-e a aceto coj còdes. An tra «paròla» e «còdes» a-i é ’n fossal ch’as peul nen sautesse. Antratant che na lenga ansestral a l’ha andrinta la stòria ’d sò passà, le lenghe artifissiaj a pòrto nì stòria, nì idiòma. A servo a comuniché ’d fàit e ’d nùmer, nen ëd sentiment ò d’ansestralità.
Minca lenga stòrica, dovrà për vàire generassion e, donca, lenga ansestral, a l’ha ’n léssich strabondos, creà da ’n pòpol – ch’i ciamoma «etnìa» –, an s’un teritòri determinà – ch’i ciamoma «habitat», arlongh an perìod ëd temp – ch’i ciamoma «stòria». A son costì-sì ’d concet che, s’a fùisso bin ës-ciairì, a butrìo fin al ciacòt an su la cos-cion «lenga o dialèt» e a fortirìo che minca parlada, cò la pì primitiva, a l’é sempe «lenga», basta ch’as veula ilustrela e studiela ancreus, cmè ch’as devo studié tute le lenghe, grande o pcite. Për maleur an Italia as mosta nen la Field linguistics, visadì cola branca particolar ëd la siensa lenghìstica che a veul che n’arsercador a chita soa sità e soa università e a vada a sté për ëd mèis, a vire për d’ani, con le popolassion dont chiel a dev codifiché la lenga (a-i é gnanca ’n nòm an italian për costa specialisassion: tant për mensionela as podrìa ciamesse «lenghìstica campal», ma a l’é n’etichëtta ch’a spiega nen bin ël contnù).
Dëdlà dle lenghe stòriche e dle lenghe artifissiaj a son ëmnì fòra le lenghe convensionaj, cmè l’intelligent English, për programé j’ordinator, e ’l Globish, l’inglèis ëd j’aeropòrt e dle borse, ëd j’obergi ’d lusso e dj’ìsole turìstiche. A son ëd giargon ch’a l’han gnun-a idiomatissità e gnun-a spessifissità, le doe proprietà essensiaj ëd minca lenga stòrica. A son ëd lengagi ch’a consisto ’d pòche espression fisse, ch’a esprimo sempe ij midem significà, cmè le fòrmule che ij pilòta dij rioplan a scambio con le tor ëd contròl an tut ël mond. A son ëd còdes ch’as podrìo arpiassé con ëd nùmer. Për maleur cò ’nt ij texto ch’ij giovnòt e le giovnòte a së scambio a minca minuta (con ij telefonin sacociàbij) a ven sempe pì dovrà na lenga-còdes, con ën gròss ëmpovrisment ëd la ventajin-a lessical.
Ma la distinsion ch’a në stà ’d pì a cheur a l’é cola an tra lenghe ansestraj e lenghe metropolitan-e.
La lenga ansestral a l’é cola ch’a dà la vos a tute j’esigense espressive d’un pòpol, an s’ën teritòri, arlongh ën perìod ëd temp, për vàire sécoj. As goerna e as anrichiss fin-a tant che col pòpol a la dòvra cmè veìcol verbal esclusiv. A contat (e crasà) da colture «fòrte» a peul ampovrisse e cò dëstissesse. Le càuse sòcio-econòmiche ’d cost process a son complicà e pien-e d’ecession.
Tuti ij pòpoj, che a l’han combatù e vinciù la bataja milenaria për la sovravivensa, a l’han – o a l’han avù – na lenga ansestral. A l’é mai esistìe ’n pòpol sensa soa lenga ansestral e a l’é mai esistìe na lenga ansestral ch’a podèissa nen esprime finitament, idiomaticament e spessificament tute le còse, tute j’idèje, tute le tradission e tute j’esigense ’d sò pòpol.
Tant an Nordamérica, cmè an Piemont, le lenghe ansestraj ch’i l’hai codificà, a l’avìo (e a l’han, për cole ’ncó an vita) ën léssich d’anviron 35.000 / 40.000 paròle: tante sënten-e për j’erbo e le besc-e, tante për la cassa e la pësca, për j’amson e për ij mësté, për atrass e për vëstì, për stagion e për temp, për ël sol, la lun-a, le stèile e le constelassion, ma ’dcò ’d pì për la religion, le chërdense, le legende, le fàule, ij mit, l’amor, ghigno, fradlansa, inimicissia, guèra, pas, salut e maladìe. E d’àutr, cò tant d’àutr.
L’idèja che le lenghe ansestraj a l’abio gnun-e paròle astrate a l’é d’autut sensa fondament. Ant ël dissionari Walser a la paròla «spìrit» a corespondo 43 diverse paròle an Titzschu. A venta fé n’armarca amportanta rësgoard a costi léssich ansestraj: a consisto mach ëd paròle che as deuvro vreman da tuta la comunità dij parlant ant la vita ’d minca di. Ël confront con ëd lenghe cmè l’italian, ël fransèis, l’inglèis, l’alman, ch’ant ij dissionari rispetiv, cmè Il grande Battaglia, ël Grand Larousse,l’Oxford Dictionary of the English Language, Das grösse Wörterbuch der deutschen Sprache, a listo ’d sënten-e ’d mijara ’d paròle, a l’é nen aproprià, përchè che costi dissionari sì a ciapo andrinta ’d dosen-e ’d mijara ’d paròle che da sécoj a son pì nen dovrà e ’d dosen-e ’d mijara ’d paròle dovrà pròpe mach da ’n pcit nùmer dë spessialista ’nt ij vàire camp ëd la conossensa uman-a. Ël confront a va fàit nompà an tra ij léssich ëd frequensa dle lenghe ansestrale e coj ëd le lenghe metropolitan-e. Antrament che j’ansian ëd le lenghe ansestrale, con la memòria coletiva, as visavo ’d quarantamila paròle, ij giovo dël di d’ancheuj a në deuvro anviron doi mila për ij textocon ij telefonin. Ël léssich nen ëspessialisà dël locutor metropolitan median as fissa antorn ëd le quatrmila paròle. Përchè ’n fossal aussì ancreus an tra le lenghe ansestraj e le lenghe metropolitan-e për lòn ch’a rësgoarda ’l léssich ëd tuti ij di? L’arpòsta a l’é motoben sempia: për n’amerindian savèj che a la prima già anviarà chiel a podìa gavé ’d vitamin-e e ’d sùcher da l’àcer sàccarum, valadì da l’òbi sucrin, a l’era na cos-cion ëd vita o ’d mòrt, dòp ëd n’invern ëd ses mèis. Për la midema rason, dòp ëd n’invern longh autërtant, për ij Walser e për ij Provensaj an sj’àute montagne, conòsse j’erbe dla prima a l’era torna na vira na cos-cion ëd vita o ’d mòrt. Ant ij léssich ansestraj ël rapòrt an tra òm e natura a l’é regolà da d’esigense e da ’d dinàmiche spietà: tute le paròle ’d cole lenghe a son essensiaj a la sovravivensa. E përparèj a l’é për j’Inuit e për ij Tuareg, ant la fiòca e ’nt la sabia. Nompà ’l rapòrt ch’a së stabiliss ant tra dë spetator televisiv e ’d documentari an sij clima nòrdich o an sij desert a crea nen obligatoriament ëd rapòrt lessicaj duréivoj. E gnanca le ròbe, ij palass, ël tràfich che ’l sitadin a s-ciàira për ëstrà a ciamo nen la midema spessifissità nomenclatòria ch’a l’ha l’abitant ëd la foresta equatoriala, che për fòrsa dë bzògn a dev dëscobié con ën nòm le còse ùtile da cole pericolose. L’esistensa metropolitan-a a cissa nen la gama lessicala a la midema manera ch’a lo fà la vita ansestrala. La teorìa ch’an cas ëd tramuv da la campagna a la sità ’l léssich ansestral a l’é rëmpiassà pari e pata con col metropolitan a l’é fàussa. A-i é n’ampovriment, as verìfica sempiament na pèrdita dla vëntajin-a locutòria ’nt ël passagi dal pais a la sità. Le lenghe ansestrale a son bin da pì articolà che le lenghe metropolitan-e, cò bin ch’a la conta dle paròle ’nt ij dissionari rispetiv a smijarìa nen parèj.
Vardoma adess dë s-ciairì lòn ch’i voroma dì për «léssich metropolitan».
Ël léssich metropolitan a l’é col ch’as gionta o ch’as pòsa dzora a col ansestral candi che na lenga a l’é ciamà a fé le fonsion ëd lenga ufissiala e, an costa capassità, a rabaja ’n përfond ëd paròle neuve. Tute le grande lenghe europenghe a son dësvlupasse a sa manera-sì: cheidun-e ’nt ël Dosent-Tërzent, cheidune àutre ’nt ël Quatsent-Sinchsent; tute a son passà dal rangh ëd lenghe ansestrale (con na caterva ’d variante) a col ëd lenghe ufissiaj, con la varianta parlà dal rè ch’a l’é fasse la nòrma conformanta. «Habla el idioma del Rey», «Parlez la langue du Roi», «Speak the King’s language» a l’era l’admonission e l’òrdin ëmpartì al pòpol. L’ùnica ecession a costa régola a l’é stàit l’alman che Lutero a l’ha creà – tant ël léssich cmè la sintassi – an gavand ël prim da anviron dosent dialèt alman e la sconda dal grech e dal latin. A l’é stàita na lenga ’d filòsof, ëd teòlogh e ’d savan, ma mai ’d rè o d’imperator fin-a al 1870, candi che za d’ëmpess l’alman a l’era na lenga consolidà. Ën depì ’d lòn Lutero a l’ha dimostrà a la gèsia che cò le lenghe dij pòpoj a podivo esprime ’d contnù bìblich e ’d dògma teològich, cheicòs che j’autorità eclesiàstiche a l’han arfudà d’aceté praticament fin-a al dësbut dël Neuvsent.
Un a pënsrìa che la part la pì ëmportanta dij doi léssich, col ansestral e col metropolitan, a sia formà da st’ùltim sì. E bin, a l’é nen parèj.
Anviron ën quart ëd le lenghe dovrà al di d’ancheuj da le Nassion Unìe, a l’época dla sconda guèra mondial, a j’ero ’d lenghe ansestraj, vissadì ’d lenghe sensa ’n léssich metropolitan e soens, salacad, mai codificà, valadì mai butà për ëscrit. Ancheuj a peudo ten-e ’l pass con le lenghe ënternassionaj (pijòma mach për esempi ’l maltèis, ch’a l’é un-a dle 24 lenghe ufissiaj ëd l’Union Europenga).
Ël léssich ansestral a ciama ’d mijara d’ani për esse formà. Ël léssich metropolitan as peul creésse an pòche dosen-e d’ani, an ëmprontand ëd paròle da d’àute lenghe o an ricavand ëd verb, ëd sostantiv, d’agetiv da paròle ansestraj. Ma antratant ch’as peul avèj ën léssich ansestral sensa ’n léssich metropolitan, ël contrari a l’é nen possìbil. Për ën tòch e na span-a la composanta stòrica-idiomàtica a conta motobin da pì che cola neològica-sientìfica. Minca lenga a peul evolvse sensa fin për adatesse a d’anviron e a d’esigense neuve, ma për avèj idiomatissitàe spessifissità na lenga a dev anans tut avèj ën léssich ansestral, përchè che sensa col-lì a l’é nen lenga, ma mach còdes. Contut lòn, a esisto gnun-e lenghe ch’a l’abio mach ën léssich ansestral: tute le lenghe a son ëstàite ’n contat con d’àutre lenghe e, dzortut, con d’àute sivilisassion. Për anviaré a l’han ëmprestà o creà chèich paròle neuve, cmè për esempi rioplan, teléfono, eletricità, television, peui – se l’esigensa inovativa a l’ha continoà – j’ëmprunt o j’adatament a son moltiplicasse a mijara: a l’é ’l cas dël cinèis e dl’àrab che, ant ëd camp cmè l’aeronàutica, a l’han ëmprestà ’n përfond ëd paròle, an ëscrivend-je soens con ij caràter originaj latin ant ël mes d’ideograma ò ’d caràter àrab.
Ël cas ëd l’italian ant ij confront ëd l’inglèis a l’é bin particolar, përchè ch’a adòta ’d paròle inglèise cò là andoa a esisto za ’d paròle italian-e përfetament adate a nominé la midema ròba o la midema situassion. Na pràtica parija, se continoà an meud ësconsiderà, a peul porté a la soversion dël caràter ansestral ëd na lenga e a soa paràlisi neològica (ëncapassità a formé ’d paròle neuve an su ’d rèis italian-e). A l’é ’l cas ëd tante lenghe ansestraj, crasà e stravirà da ’d lenghe «fòrte», parlà da ’n pòpol o da na class sossiala ch’a monopoliso ’l podèj, la richëssa e la coltura. E a l’é cò ’l cas ëd motoben ëd lenghe ansestrale an Italia dëdnans ëd l’ostracism esercità dal sistema scolàstich italian anvers le lenghe dij pòpoj.
Cola ch’a l’é donca la diferensa an tra le lenghe ansestrale e le lenghe metropolitan-e, dëdlà dla presensa o dl’assensa d’ën léssich ëspessialisà? A l’ero ’l piemontèis ëd Luigi Armando Olivero (1909 – 1996), ël provensal ëd Frédéric Mistral (1830 – 1914), ël yiddish d’Isaac Bashevis Singer (1902 – 1991) ëd lenghe ’nferiore rësgoard a l’italian, al fransèis, a l’alman? A l’avrìo ij «dialet» ëmpiegà da costi autor tajocà o antravà soa produssion poética? A son mai sentusse inferior përchè che a utilisavo na lengha regionala nompà ’d na lenga nassionala?
Gnente d’autut. Mincadun ëd si autor a l’ha fàit lòn che tuti ij pare fondador ëd na lenga literaria (Dante, Goethe, Pushkin, Mickiewicz, Petőfi, Camões) a l’han fàit: a l’han sërcà e adatà ’d paròle veje (ënrichissment diacrònich), sërcà e adatà ’d paròle pijà da d’àutre contrà ’d soe àree lenghìstiche (ënrichissment diatòpich), sërcà e adatà ’d paròle dovrà da ’d seuj divers ëd la popolassion o da vàire profession (ënrichissment diastràtich). S’a-j fasìa da manca, con tanta atension al léssich ansestral, a l’han creà ’d neologism o dovrà ’d paròle veje con ën sens neuv (adatament o ampliament semàntich).
A sarìa donca ’l pass an tra «léssich ansestral» e «léssich literari» pì curt che col an tra «léssich ansestral» e «léssich metropolitan»? A l’é ancreus divers, da già che ’l léssich literari a l’é na glorificassion ëd col ansestral, lòn ch’a l’é nen necessariament vera ’d col metropolitan. As peudo compón-e d’euvre literarie ’d grand’anvergura con ëd lenghe dësprovvëdùe ’d léssich metropolitan, ma as podrà mai compon-e d’euvre literarie sensa ’n léssich ansestral. Tute le lenghe, ciapà andrinta ’dcò l’ebràich bìblich, ël grech omérich, ël séltich ossiànich, le lenghe amerindian-e e osseàniche, a l’han sempe trasformà ij camp semàntich ordinari (valadì ’l significà che na paròla a l’ha normalment ant la lenga ’d minca dì) ant ëd camp semàntich poétich. A l’é ’mpossìbil che un pòpol a l’abia nen avù na mitologìa e na poesìa patronìmica: le translassion semàntiche a son sémper ësistùe përchè ch’a l’é sémper ësistùie na literatura orala. Ël piemontèis e ’l provensal alpin a fan nen ecession, e se a coste lenghe a l’é mancaje ’l Premi Nòbel la colpa a l’é nen ëd coste lenghe, ma dël fàit ch’a l’é mancaje a lor ën poeta dla taja ’d Mistral. Le lenghe a son lòn che un litrà a në fà: grande o pcite, pròpe cmè grande o pcite a peudo esse soa art a soa ’nspirassion.
Na frisin-a pì complicà a l’é ’l cas ëd lenghe con ën passà cultural avosà, cmè ch’a l’é ’l cas dël séltich ëscossèis e irlandèis ant ij confront ëd l’inglèis, ëd l’ossitan ant ij confront dël fransèis, dël catalan ant ij confront dël castijan, dël croàt ant ij confront dël serb, ëd l’ucràin ant ij confront dël russi. An tuti costi cas sì ij parlant la lenga dij «vinciù», pì savant che ij sò conquistador, a son ëstàit forsà a adoté – almanch për na serta mira – la lenga dij parlant pì grossé, ma militarment superior. A l’é mnì a creésse na diglossìa «strusapé», përchè ch’ij pòpoj coltivà a son nen assimilàbij. A bastrà mënsioné ’l cas ëd la Grecia antica e moderna: la prima a l’é nen lassasse assimilé dai Roman, la sconda dai Turch.
Cas ùnich col dij piemontèis, ch’a l’han dominà militarment la penìsola, ma lenghisticament a l’han arnonsià a cheississìa pretèisa ’d conservassion ëd soa lenga nassionala (anlora) e popolar (sempe). Ël prim rè d’Italia a parlava nen l’italian. A l’ha mai fàit gnente për protege soa lenga mare, ël piemontèis, motoben probabilment përchè che chiel a l’era tutafé dësconossent dël valor e dël ròl ëd coste lenghe ’nt la conformassion a vnì dël neuv ëstat. La conservassion dël piemontèis da part dël rè a l’avrìa avù cmè conseguensa la conservassion ëd tante àutre lenghe e identità regionale daspërtut an Italia. A l’avrìa portà a n’Italia motoben diferenta da cola atuala e, ëd sigura, nen ùltima an tra ij 28 ëstat l’Europa unìa për ël bilinghism, cmè che nompà për nòss maleur a l’é.
Ël fàit che gnun-a mzura a sia stàita adotà për la tùa dle lenghe ansestrale – ën depì dj’esortassion e dij consèj d’un lenghìsta dij pì grand ëd tuti ij temp, Graziadio Isaia Ascoli – a dimostra ’dcò na vira ch’ël concèt anlora dominant d’«Italia unìa» a comportava l’anulament obligatòri dj’identità regionale e dle lenghe dij pòpoj. E d’antlora an dsà a l’han praticà ’l colonialism lenghìstich. Gnun-e diglossìe, gnun-a toleransa. Patele a scòla e ste ciuto an gesia.
Par maleur, an pì dij ravage dël podèj assentrator, an Italia i l’avìo cò ’n nivel d’analfabetism che, an serte region, a rivava scasi al 100% e, mesanament, a travers ëd tut ël règn unì, ant ël censiment dël 1861, as fërmava al 98%. A l’era tant bin fé convinse ’n pòpol d’iletrà a campé a j’ortije soa identità. Tant, ma tant pì malfé convinse a fé lòn ëd pòpoj consient ëd soa identità lenghìstica e culturala. Për religion (j’ebréo), për coltura (ij grech), për tradission ansestrale (ij selt), chèich pòpoj a resto consient e fidej a sò valor për sécoj e sécoj e ’nt sì cas lì l’assimilassion a j’é nen o a j’é mach an part. Për dësbroje na vira për tute ’l camp da tuti ij dubi an su «lenghe» e «dialèt» e a fortì ’l fàit che tute le lenghe stòriche a son ëd lenghe a pien drit, cò bin ch’a sio nen arconossùe cmè tale, i arsmonoma sì dapress lòn ch’i l’oma scrivù pì an àut e i definissoma còs ch’a l’é na lenga:
CÒS CH’A L’É NA LENGA
As ëntend për lenga ’n sistema ’d comunicassion orala, esclusiv dël géner uman e particolar ëd minca comunità uman-a. A l’é ’n sistema stòrich(përchè che ai pòpoj ëd la tèra a l’han vorsuje ’d mijara d’ani për elaborelo e minca lenga a sera andrinta a j’etimologìe ’d soe paròle la stòria ’d sò pòpol) e natural (për dëscobielo da le lenghe artifissiale, cmè l’esperanto, o convensionale, cmè ’l Globish). Minca lenga as presenta sot forma ’d variante ’nt lë spassi e ’nt ël temp. Le lenghe ch’a presento pòche ò gnun-e variante ’nt lë spassi e ’nt ël temp a son l’arzultà d’esigense polìtiche, militar, culturaj, literarie, sossiaj, telecomunicative, religiose, ch’a creo an d’àree determinà, o an d’ambient determinà ’d na midema area, la nassensa e ’l consolidament ëd na nòrma, ch’a peul esse realisà për imposission ëd na varianta an su tute j’àute (egemonìa lenghìstica) o la creassion ëd na koiné (comunità lenghìstica). Tant l’un-a, cmè l’àutra, a peudo esse detà da ’n pòpol (from bottom up = dal bass an àut), o da n’élite(from top down = da l’àut an bas). An pràtica minca nòrma a l’é sempe l’arzultà – an proporsion variante – tant ëd la prima che dla sconda dinàmica. Cand che le fòrse uniformante a së sperdo, o a sparisso d’àutut, na lenga a së sbrisa torna an ëd varietà regionale e locale. Ij finagi an tra na lenga e n’àutra a son dël vire abrupt (alofonìa, valadì ëncomprensibilità recìproca, cmè an tra franch-provensal e walserdeutsch), dël vire nuansà (apofonìa, valadì semi-comprensibilità, cmè an tra franch-provensal e provensal, o cò an tra le variante ’d na midema lenga). Nen mach le lenghe a nasso e a meuiro, ma a peudo meuire e arnasse dòp ëd sécoj ëd durmìa. Ma për ch’a peudo arnasse a venta che a sio stàite codificà. Na lenga ch’a meuir sensa codificassion a l’é mòrta për sempe. Mach ël 10% ëd le lenghe planetarie a l’é stàit codificà e a l’ha ’d logograma o ’d grafema ch’a peudo arpresenteje për ëscrit. Ël nùmer ëd lenghe ch’a meuir minca n’ani a l’é chërsù ’d brut ant j’ùltim tranta-quarant’ani.
Al moment present a në sparisso anviron 100/150 për ani, antrament che ’nt j’ani döp ëd la sconda guèra mondial a j’ero 40/50. Ant ël 2012 l’Éthnologue a l’ha listà 7.102 lenghe vive. L’8% ëd la popolassion mondial atuala a parla pì dl’80% ëd le lenghe dël pianeta. Minca lenga – sensa ecession – a dispon ëd na vantajin-a stragranda ’d paròle për nominé minca spessie e sot-ëspessie vegetal e animal, minca fenòmen natural o metereològich, minca caraterìstica geofìsica, minca travaj e ocupassion, minca atività, minca sensassion fìsica, minca stàit d’ànim, minca tradission naratìva oral, minca chërdensa mìtica, religiosa o còsmica. A l’é ’l let ëd dòira granda dj’espression d’ën pòpol. La pèrdita ’d cola lenga a l’é la pèrdita ’d n’àutr anel ëd la caden-a dla stòria uman-a an sla tèra. Minca lenga a val la pen-a d’esse conservà, codificà, studià. A-i é gnun pòpol sensa lenga e a-i é gnun-a lenga ch’a peuda nen deje vos a tute j’esigense espressive ’d sò pòpol. Le lenghe «scarse» a son taj o përchè che a son pì nen conossùe cmé ch’a j’ero na vira, o përchè dëspiassà ’d brut d’an pòst a l’àutr, an d’anviron ëstrangé, o përchè butà a confront o an contat con ëd meud ëd vita e con ëd class sossiale straniante (le «classe» o «colture» dominante). E për lòn a-i son gnun-e lenghe ’d prim e dë scond ren, përchè che minca lenga stòrich-naturala a presenta na vëntajina e ’d caraterìstiche fonétiche, morfològiche, sintàtiche ch’a la rendo ùnica, funsionala e bon-a da esprime mej ëd cheichsissìa àutra lenga l’habitate ’l modus vivendi ’d sò pòpol. Për lòn le lenghe minoritarie / regionale / ansestrale d’Italia a son nen diferente, an lor e për lor, da l’italian, da l’inglèis, da l’alman o dal fransèis. An efet minca lenga – për l’antrames ëd la prefissassion, suffissassion, carch, ëmprunt, ampliament semàntich e neologìa – a peud ënrichì sensa fin sò léssich, an acheujend d’acession polìtiche, religiose, sientìfiche, literarie, e adatelo vitman a ’d sirconstanse, a ’d temp e a ’d leu neuv. Cand che l’ënrichissment o l’adatament as realisa nen, lòn a l’é dovù a la demotivassion dël pòpol che originariament a parlava cola lenga, nen a l’impossibilità d’adatela a ’d sirconstanse neuve. An lenghìstica a esisto gnun-e diferense an tra lengae dialèt («dialèt» a l’é la variant locala ’d na lenga, nen na «lenga ënferiora»): l’usagi dël termo «dialèt» an sens restritiv e dëspresiativ (cmè n’atribut intrìnsich ab origine) a l’é d’àutut astòrich e dësdà, e a arvela na conossensa fabiòca dla natura dle lenghe an general e dl’entità lessicala ogetiva dle lenghe përparèj dëspresià. An vrità le lenghe ansestrale a l’han goernà intat ij doi atribut fondamentaj ëd l’elocussion: la spessifissità e l’idiomatissità, antrament che le lenghe ënternassionale – ch’a l’han assimilà ’d sënten-e ’d milion ëd parlant alòfon e a devo definì na possa d’oget e ’d situassion ën dëslup continuà, sensa podèj fé d’arferiment a ’d situassion, a ’d përsonagi, a ’d fàit, a d’aveniment ëstòrich e locaj, a l’han përdù tute doe coste caraterìstiche essensiale. Pì ’d parlant, meno d’idiomatissità, meno d’idiomatissità, meno ’d lenga: l’inglèis ëd le borse e dj’aeropòrt a l’é nen na lenga, ma ’n còdes: a l’ha ’l prestis, ma nen le qualità ’ntrìnseche ’d na lenga. Le lenghe ansestrale, col ch’a sia sò prestis sossial, a presento sempre la midema bondosità idiomàtica e semàntica. L’amalgamassion ëd le variante ’d na lenga ’nt n’ùnica koiné as fà cò an assensa ’d n’union polìtica mersì a l’euvra d’arformador e ’d poeta (Lutero, Mistral, Singer, Mahfuz, Pacòt, Olivero, e via fòrt). L’esistensa ’d numerose variante ’nt lë spassi a dev mai porté a la conclusion che cola lenga a esìst nen përchè ch’a l’é mach «na coalera ’d dialèt». A esist, e a peul esse utilisà cmè tal, an tuta soa fiamenga vëntajina lessicala, minca vira ch’a fassa da manca o ch’a-i në sia l’oportunità: a basta arcostruv-la con lë studi e la bon-a pràtica. Ël fàit che serti pòpoj a parlo na lenga ansestrala mach an meud residual a veul nen dì che cola lenga a l’ha mai avù a soa disposission ën léssich ansestral con n’esauriensa espressiva total; a veul mach dì che – par maleur – a-i resto pì gnun locutor ën mzura ’d serviss-ne.
Për lòn a esisto nen ’d lenghe o ’d dialèt, ma mach ëd lenghe parlà bin e ’d lenghe parlà mal. Minca lenga parlà mal a sghija al rangh ëd «dialèt», minca dialèt parlà e scrivù bin as fà gran lenga literaria. Ëd pì motoben ëd lenghe regionale a son ëstàite ’nt ël passà ’d lenghe dë stat o ’d gran tradission literarie e, donca, a l’avìo già ’n léssich «metropolitan» e na nòrma dël bon usage, andàit fòra d’usagi (a l’é ’l cas dël piemontèis sabàud e dël venissian ëd la Serenissima). As trata ’d cas d’erosion dal bas vers l’àut, antrament che për ël latin e për l’ebràich a l’é ’l cas opòst, valadì ’nt ël cors dij sécoj a son restà pì mach ij seuj lenghìstich àut, ieràtich e litùrgich, antant che ij seuj ënferior a son ëstàit mangià via. Për lòn, për tanti sécoj, a l’é fasse l’eror ëd chërde che ’l latin a fùissa superior a l’italian e l’italian superior ai «dialèt», pròpe përchè ch’as confrontavo ij seuj e ij registr àut ëd le lenghe scrivùe con ij seuj e ij registr bas ëd le lenghe orale. Le lenghe as equivalo, j’ategiament sossiaj e culturaj ëd le class dominante ’nt sò confront as equivalo nen e, contut lòn, la diferensa an tra «lenga» e «dialèt» a l’é nen lenghìstica, ma sossiala, colturala, psicològica. A l’é nen basà an sla natura dle lenghe, ma ’n sëj pregiudissi dle përson-e. A basta passeje dëdzora ai pregiudissi për dé torna a minca pòpol l’orgheuj e ’l privilege ’d parlé soa lenga. A basta capì la natura dle lenghe ansestrale për avèj veuja dë studiele e prové d’ëntëresse për lòn che l’umanità a l’ha già esprimù për l’antrames ëd chile. Jë Stat ch’a nego aj pòpoj ël drit ëd parlé soe lenghe, o a në dësconòsso la legitimità, o a në përmetto nen l’ënsegnament, nen considerandje ’d lenghe, a dësconòsso la natura dle lenghe e, de facto, la dignità dij pòpoj ch’a le parlo.