Sergi Maria Gilardin/La literatura piemontèisa
La Literatura piemontèisa[modifiché]
«… la literatura an lenga piemontèisa a l’é andàita arlongh ëd vieuj e a l’é rivà a ‘d dëslup ch’as dëslògno d’autut da la produssion ant j’àute lenghe regionaj italian-e pròpe mach për soa bondosa produssion an pròsa, da soa anviarura fin-a al di d’ancheuj.
Përchè costa diferensa ancreusa an tra muse sabàude e muse regionaj ant ël rest d’Italia?
Temp ësgairà sërché ‘l rëscontr ant le stòrie literarie italian-e, ch’a rivo gnanca a definì a dover ël concet ëd literatura regional e a dësvelo na gnocarìa antërdoanta dëdnans al fenòmeno massiss ëd la produssion an lenghe regionaj (disomslo an passand: a l’é nen ëstaje na sola stòria literaria ch’a l’àbia savù distingue an meud savant an tra dialet e lenga regional o ch’a l’abia sità jë scrit ëd chi che a l’ha arfudà ‘l concet ëd literatura regional sensa con sòn campé al bial la lenga dij cé). Temp ësgairà cò arserché ‘l rëscontr ant ij lìber bin numros ch’a son surtì an Italia an sla literatura regional an si ùltim ani. A bastrà dì ch’a l’é nen ëstaje ‘n sol tratà o na sola antologìa ch’a l’àbia mensionà ‘l fàit che tant ël venessian, che ‘l piemontèis a son ëstàite lenghe dë stat për scasi ‘n milèis, antramentre che ‘l toscan a l’ha avù ‘s ròl mach për un sécol e mes.
L’antërdoansa a fé ‘d distinsion aussì fondamentaj a tira motobin dë studios a fé fassin-a ‘d tut e a mës-cé ‘d dialet campagnin con ëd lenghe dë stat, da andova ch’a-i ven peui l’antërdoansa a s-ciairì përchè che ant ij prim i artrovoma mach ëd bosinade, antratant che ant j’ùltime a foson-o ‘d géner bin pì soasì, dzortut da la mira dij registr lenghìstich. Dròlo për dròlo, a l’é peui pròpe rësguard al Piemont che le sernie antològiche a dëscheurvo l’ancompetensa pì crijanta: pòch an sla poesìa, gnente an sla pròsa e scur bòrgn an sël teatro e an sël giornalism.
Ël rëscontr, salacad, a va sërcà ant una realtà stòrica che, malgré ij dësmascrament ëd lë stòrich anglèis Denis Mack-Smith, ij savan italian a tiro anans a nen vorèj arvelé: ël Piemont, soa monarchìa e soa gent a son ëstàit arlongh ij sécoj n’esse polìtich, sossial e militar daspërchiel, con soa diplomassìa, soa andiura, soa lenga e soa coltura. Cole peui ch’a sio stàite le virvire e ij viramolin ëd lë stat sabàud an tra Chambéry e Turin, an tra ciamade ‘d cheur dëdlà e dëdsà dj’Alp, an tra domini perdù e tère arpijà, a conta bin pòch: lòn ch’a conta a l’é che ‘l ducà sabàud a l’era në stat andipendent e daspërchiel, con un sovran, na gent e, për conseguensa, na tradission coltural e literaria bin anreisà.
Ma dcò an comparand la Serenissima con ij Ducà Sabàud, da la mira lenghìstica costi-sì a l’han giugà un ròl ëd guida e ‘d model che Venessia a l’ha mai vorsù pijesse anvers soe tère. Da sòn ij piemontèis a l’han avune na koiné an mes e dëdzora dël bolversament dij vari dialet, ch’a l’ha sempe argiojì d’un gran prestigi: daspërtut, an camp laurà e an sità arfinà, “parlé turinèis” a l’é sempe stàit un bel parlé, amirà e anvidià. Tute j’euvre literarie piemontèise, motobin soens ël frut ëd ment fërlingòte nen ëd Turin, a son ambibìe ant la koiné turinèisa an meud e forme dësvarià. E për sòn ël piemontèis, lenga popolar e nobiliar al midem temp, a l’é stàita lenga ‘d travaj, dë stat, ëd Bin, ëd guèra, ëd pas.
Gnun-e manere da scapeje donca: se cost a l’era l’andi dl’arian, as duvìa rivé a ‘d realisassion literarie ‘me la pròsa, pròpe përchè che na lenga dovzà për ël travaj e për la vita ‘d tuti ij di tòst o tard a finiss për deje pabi e bovron nen mach a ‘d document pràtich, ma ‘dcò molagi e ansigh a ‘d géner ‘me ‘l teatro, la conta e, d’arcàuss, ël giornalism e ‘l romanz.
[…] Ël piemontèis, a parte dal Setsent e peui viaman sempe pì anandià ant l’Eutsent, a l’é na lenga bin arpresentà ant un malòch ëd document dësvarià, ma dzortut an tre géner che a difeto ant la produssion an toscan, pròpe përchè che për bin tròp temp a l’é stàita mach lenga d’àrcad e nen lenga dë stat: la balada-conta, ël teatro e ‘l romanz. Aranda a costi géner i trovoma la dësbordanta produssion oral, ch’a l’ha dane ‘d cant, ëd fàule e ‘d novele an bailà tachisse e dësvarià con la produssion pì savanta, ma mai dësgionzùe dai gust dij nòbij e dal favor popolar. Ansoma, a l’é mai scrivusse an piemontèis ant ël midem veuid sossial ch’a l’ha compagnà la scritura an italian për tanti sécoj. L’autor ëd pròsa e ‘d teatro, an particolar, a savìa ben che sò travaj a sarìa peui stàit sotmëtù a la convàlida dël pùblich e ‘l teatro an piemontèis a l’avrìa mai podù anandiesse a ‘d creassion lenghìstiche me cole portà da l’Alfieri anans e dal Monti apress.
Sòn, binelà a la presensa ‘d na class nobiliar e borghèisa ‘d bon livel coltural, an ës-ciairiss ël fosoné a Turin e ant j’àute provinse dël Piemont, ëd na literatura piemontèisa an pròsa che, ant l’Eutsent, a treuva ant ël teatro, ant ël romanz e peui ant ël giornalism sò dësboch natural. Nì an ësburdiss d’armarché coma o un, o l’àut ancora ‘d costi tre géner a rivran a sò cò pa an amont, ma an aval ëd l’unificassion, valadì dòp ëd l’emarginassion ëd la capital a sità ‘d provinsa e dòp ëd la degradassion dël piemontèis da lenga dë stat a lenga ‘d provinsa. Antërsegn che za da temp a mossava n’arbeuj coltural ch’a l’é nen ëstàit ëscognà da n’aveniment dëdfòra, cò se tant gròss, me ch’a l’é stàit ël trasferiment ëd la capital fòra-man”
Sergi Maria Girardin
(Da La pròsa piemontèisa da le fàule ai romanz, an “II Convegno internazionale sulla lingua e la letteratura del Piemonte”, Vërsèj 2000).