Sergi Maria Gilardin/Lèssich mìnim e massim

Artorn

LÉSSICH MÌNIM E MÀSSIM

Le doe stra dla poesìa piemontèisa

Cand ch’i analisoma ’l lengage ’d Pietro Metastasio (1698-1782), ël poeta cesàreo a la court imperial ëd Viena, is ancorzoma che, dëdlà dla dosseur e dël seuli dij vers, a-i é – an tuta la produssion poética d’ës gran melodramatista – un fàit ch’a sauta a l’euj e a l’orija: a deuvra pòche paròle e a j’arangia pr’assonanse musicaj: «Vieni e siegui i miei passi, O gran figlio d’Emilio.» «I passi miei, Vieni e siegui, o Scipion.» «Chi è mai l’audace / che turba il mio riposo?» «Io son» «Son io» [Da Ël sògn ëd Sipion, a. 1, sc. 1]. Cmè ch’as peul armarché, a riva a la musicalità ­ ch’a l’ha un but andipëndent dal contnù ­ pr’ël tràmes ëd l’aliterassion (i l’oma butala an evidensa an sotlignand cola primaria e an butand an corsiv cola scondaria), ma as serv cò ’d n’àut utiss retòrich, a grand efet teatral e fonétich: la reiterassion ëd la midema espression, salacad amborsà: «i miei passi / i passi miei», «io son / son io». Contut lòn la caraterìstica pì marcanta d’ës lengage a l’é la ventajin-a lessicala: a deuvra un léssich franch vàire scursà e satì, ëd dontrè mila paròle, sempe le mideme, arangià con tant gust e finëssa ant le forme métriche pì schisìe e molzin-e. Përchè ’s léssich aussì arduvì, aussì mìnim?

A-i podrìo ess-je almanch doe rason për lolì: la sìntesi possà a l’estrëm o l’arserca dla sëmpiëssa për via dël fàit che sò pùblich, col ëd la cort ëd Vièna, a conossìa l’italian dl’opera e dël melodrama, ma nen le paròle usuaj, e donca a l’autor a-j fasìa da manca ’d tense leugn da un léssich tròp dësvarià e dësviant. Salacad a l’ha peisà e acheujì tute doe coste esigense, cola estética-musicala e cola lenghìstica.

Sia cmè ’n sissìa, Metastasio a l’é n’esempi avosà e frapant ëd léssich minimal. An fasenda le proporsion ch’a-i fa, Petrarca a deuvra cò chiel un léssich strënzì. Ant le Rerum vulgarium fragmenta a deuvra tre o quat mijara ’d paròle an tut, bin pòche për un’euvra ch’a l’ha condissionerà e anspirërà l’antrega literatura europenga për tre sécoj. Miraco ambelessì a-i era na rason bin diversa për n’ampiegh aussì rancin dël lengage e a l’era ’l fàit che ij modèj lenghìstich e stilìstich ardità da tuta la scòla stilnovista a j’ero pròpe nizri an materia ’d léssich. Tal ëcmé ij poeta an lenga d’Òc a dovravo ’n léssich comun, cò bin ch’a jë gnisèisso da l’Aquitania o da la Provensa (la gent, con tut lòn, a parlava ’d lenghe bin diverse), përparèj ij poeta dël Dòlce Stil Novo, ch’a fùisso dla scòla ’d Palermo o ’d cola ’d Firense, a j’ero pì « meno d’acòrdi an su lòn ch’as podìa admëtte e cò ch’as podìa pa: «usignolo», ma nen «passerotto» (la «nachtigall» ëd Walter von der Vogelweide), «l’aura», ma nen «l’aria», «capei», ma nen «capelli», e via fòrt. As podivo dovré mach serte paròle, serti agetiv, serte espression për nen seurte dai «còdes» fissà da le convension bin ëstrèite dla poetica stilnovista. Ës repertori lessical a andrà anans fin-a a ’l dësbut ëd l’Eutsent, con ij librèt d’òpera e a j’andrà ’l Pàscoli pr’antroduve ’l léssich técnich (ornitològich, agrìcol, zoològich) për la pruma vira ant la literatura italian-a. Se noi i voroma trové ’n léssich con ëd paròle rudie, dësvorgognà, pràtiche, ridaròle, nòm d’oget, d’atrass, d’utiss, d’ambianse, ëd situassion e donca un léssich tant pì dësvarià e tant pì bondos, i l’oma da pijé d’autor con ëd rèiss regionaj o speté fin-a al dësbut dël verism anvers la fin ëd l’Eutsent.

Ël ciacòt an su léssich minimal e léssich massimal a l’era nassù an confrontanda l’euvra ’d Dante (léssich massimal d’anviron 30.000 paròle) con cola dël Petrarca; ma la midema considerassion, cò se nen pròpi aussì frapanta, as podrìa fesse an tra ’l léssich dël Decameron e col dij Rerum vulgarium fragmenta, cmè za ’n sécol e mes anans col dël Roman de Tristan con col ël le poesìe ’d Jaufré Rudel.

Ubi major, minor cessat: i dovrìo nen parlé a sta mira sì ’d poeta «regionaj», ma a l’é pròpe an belessì ch’a ven a taj confronté ’l léssich mìnim ëd Pinin Pacòt con col bin pì bondos ëd Vigin Olivé, për vëdde cmè che la Poesìa as peuda fesse tant bin con pòche paròle (ma tant soasìe!), cmè con tante.

Ant na poesìa – varda ’n pòch l’asar – dedicà a Vigin Olivé, Pacòt a amprunta ’l tema mitològich e a scriv:

Bon dé Priàp, pià da frev dl’istà,
tut galarù va svantajand la cova;
con le spërvëzzo ant j’òss a fa la rova
sicur dla gòj che chiel a cujirà,
e peui as cogia ai pé dla bussonà.

Mòla molzin-a, chin-a su la brova,
reusa novela che a së slarga e a crova
lo anvlupa ant na cascada përfumà.
Reusa novela che ’d piasì as dësfeuja,
versand la copa pien-a dle soe veuje,
che a robato pian pian feuja për feuja;
antant che ’l dé, con j’euj avisch che aj rijo,
a pòsa ij làver su un bochin da cheuje.

E le bërgere, ahidé, se a scapo e a crijo!
An tratanda d’un tema anàlogh, Olivé a scriv:
I l’hai vist un faunèt dij pé forcù
sauté an s’n’areoplan a Mirafior,
frandelo an corsa tra le zinie an fior
e ’lvesse an cel fringant e galarù.

Ël sol a lo anciocava dë splendor:
chiel sopatava ij sò cornèt bombù,
j’orije aùsse, ’l barbaròt pontù
e a crijassava ’d gòj come un brindor.

Tut ant un nen, a acala giù ’n grampin
tacà a ’n soàst e a tira sù doi pin,
na crava bianca e na ca con l’autin.

Peui a-j fà fé a la màchina un gran vir
e va a doneje tut, con un sospir,
a na pastora con j’euj ëd zafir!

Is trovoma al dësbut dël Poema dl’élica piemontèisa, n’euvra bin longa andova as ancontro un përfond ëd paròle técniche (dë spòrt, ëd geofìsica, ’d paisagi, ma cò ’d mecànica e d’aviassion) e i soma ’ncó nen intrà ant lë s-ciass dël lengagi dël vòl dël trimotor. E con tut lòn i trovoma sì: n’aeroplan a Mirafior (oget e specificassion ëd leu), zinie an fior (nòm ëspessìfich ëd la fior), a acala giù un grampin / tacà a ’n soast (nòm técnich d’utiss).

Ant Neuit d’istà – sempe për resté an sël soget ëd la poesìa eròtica – Pacòt a scriv:

Ò neuit d’istà, cogià travers la pian-a
parèj ’d na fiassa càuda e patanùa
che spompand ij sò fianch ’d fòrta paisan-a
a slarga sò perfum ëd carn s-ciodùa,
sent mach che rassa ’d mata cantaran-a,
che da ant la pàuta frësca e molanciùa
at fan le ran-e ... Su toa boca san-a
mi im ancioco ’d tò gust, fruta mordùa!

Sempe arpijand ël midem soget e la midema situassion, Olivé a scriv nompà:
Veuj che ’l bium ësbogià da ’n sl’aliamé
a m’intra an mes ai sign e drinta j’euj
për podèj s-ciairé, sensa gnun ambreuj,
le stèile che l’hai nen savù conté.

[ … ]

Veuj fete rije ’d na rijada pien-a
che dal gariòt at canta fin-a ai ren
e për le ciape at filtra ant ël teren
ch’a deurm, sugnand l’amson, a la seren-a.

Mi l’hai mai vist na neuit d’istà parija!
Adess ël cioch e ij grij chito ’l bacan
e ant lë stabe le bestie a rumio pian.

Vast ël silensi an sla natura a vija.

’Ncó na vira i armarcroma d’amblé la diferensa vojanta an tra ’l léssich mìnim ëd Pinin Pacòt, ch’a riva an manera fiamenga a sò but sensa maj desleugnesse dal léssich dël repertòri genérich (travers la pian-a, carn s-ciodùa, boca san-a, fruta mordùa), antrament che Vigin Olivé a deuvra ’d términ espessìfich (’l bium ësbogià da ’n sl’aliamé, na rijada pien-a / che dal gariòt at canta fin-a ai ren).

Man a man ch’a van anans con j’ani, Pacòt as fa sempe pì satì, pì essensial, an giogand tut an sl’essensa dla paròla (Ant la neuit / it penso / coma un ciàir / che mia man / a rez), antrament ch’Olivé as avzin-a cò chiel, lan lan, a la lìrica pura an mantnend un léssich nominativ:

Da le rochere ai cioché dij vilagi,
da le praje ai sapin ranbà ai castej,
come ant l’aquëtta d’un armanach vej
nìvole tërbole ansorgo ’l paisagi.

Ël tron l’ha svantajà ’d fléce d’osej
ch’a sfrando, a ras dij cop, drinta ij ramagi.
l’ànima a slarga j’ale e arpìa sò viagi
vèrs un leu ’d ciribele e d’arch-an-cej.

E j’esempi, scasi sensa fin, a podrìo continové. Is contentroma ’d constaté che l’arnassensa poética piemontèisa dël Neuvsent, ciamà an vita da j’artìcoj e da la magistrëssa ’d Pinin Pacòt, a presenta doe face dla midema midaja: da na banda l’arserca d’un-a poesìa ch’a arfuda cheichsissìa arferiment a ’d leu, a ’d përsonagi, a ’d nòm ëspessìfich, da l’àuta la pì scandìa anliura con tuta na coalera ’d nòm e ’d sirconstanse bin ciamà con sò nòm ver. Is artrovoma a la midema crosiera dla poesìa nominativa ’d William Butler Yeats (1865-1939) («The salmon-falls, the mackerel-crowded seas, / Fish, flesh, or fowl, commend all summer long / Whatever is begotten, born, and dies» in Sailing to Byzantium) e cola essensiala ’d Giuseppe Ungaretti (1888-1970) («Si sta come / d’autunno / su gli alberi / le foglie»). Ël dròl, tutun, a l’é d’armarché che tant l’un cmè l’àut a deuvro minca mòt an meud simbòlich, tant coj ch’a mension-o còse spessìfiche, che coj ch’as ten-o ai termo essensiaj. Pacòt e Olivé a l’han sërca dë ruvé al midem but e miraco tuti e doi, amis-nemis-amis, a son ruvaje, ma për ëd stra tant diverse.

Sergi Girardin Westmount (Montréal, Québec), ël prim d’otóber dël 2013