Sànder Motin/Sgnorëtta
Sgnorëtta
(conta për ij masnà)
Ant ël lè ‘d Moncravel a-i é davzin ij rivi veri cafass ëd cani anté che ij bes-ci a riesso fassi ij ni e avëj un pò ‘d rechie dai fatighi dij giornà passà a sërcà ‘d portà a ca ël sostentameint për ij sò cit e fin-a për lor midem. A l’é pròpi an mes d’un-a ‘d si torni ‘d vegetassion che na mari sgnoreta (balansëtta) a l’ava deponì ij sò euv, d’anté ch’a j’era nassì në strop ëd gianin. Dòp ampess ëd dëslvup, ij larvòti a j’ero gnoi dij citi sgnoreti formà d’autut, pronti për pija ‘l vol. I devi savëj che an tra tuti si sgnoreti a-i në j’era un-a particolar, ch’i ciamroma Sgnorëtta, e che pròpi ‘d cëlla iv contró un-a dij soìi aventuri. Sgnorëtta a l’era na sgnoreta particolar përquè, a difereinsa dij soìi soreli, za da quand ch’a l’era ‘n gianin a vrìa nein mangià carn, valadì ch’a s’arfudava ‘d cassà dj’àuti bòji, cme na sgnoreta ch’a së cmanda.
Ij soìi soreli sgnoreti a l’avo un bel dë diji che a l’avrìo ghignaji darera tucc, ma për gnun vers a j’ero riessoi a convincc-la. Vjàut iv ciamré cme ch’a l’ava facc Sgnoreta a nurissi seinsa mangià carn e a dila tuta a l’ava tribulà a sostnissi mech con ij saj mineraj ch’a trabatìa (dëstërbolava) da l’eva dël lè e për sòn a l’era tant debla. Ma fin-a adess che Sgnorëtta a l’era s’na tija pronta për slansassi për soa prima vòta an vol a l’era pù convinta che prima a nein massà dj’àuti bes-ci. An rampiandsi s’na tija d’arium, a l’ava pëgni butà fòra soa testin-a che ‘l càud calor dël sol a l’ava carëssala e za ‘l veint a ‘l la fava dindanà, lì tacà cme ch’a l’era a col fil ëd pianta. An doveindsi costumà a la difereinsa ch’a j’era da lë s-cerà dinta l’eva e fòra ant l’aria, as frus-ciava j’euj e as jë soliava. Dòp un pòch ëd teimp për ambientesse, Sgnorëtta a l’era sël bon për fà travajà soìi ali. E fà bogià l’alëtta snistra, e buta an brando cola dricia … é, a më smija ch’a sia tut a pòst as dì Sgnorëtta. Adess i pròv a volà. A sò prim tentativ la cita sgnoreta a l’era riessoa a fà mech në strabàuss, sautand da la tija anté ch’as trovava a cola pù davzin ch’a j’era. Con ël baticheur, Sgnorëtta as tëgnìa bein brincà al fil d’arium anté ch’a l’era aterà e a s’arpijava sia da lë sbarov che da l’agitassion. Pròpi lì antërmeint ch’a rechiava, a-i passa un passaròt, che an voghend na sgnoreta an dificoltà, as fà preuji (apressje) … e a-j dis : Për essi na sgnoreta a të më smìi pròpi sòn, beli se bein debla. A l’é pa ch’at abìi manca d’ajut?
Ma varda, l’ùnica ròba a l’é ch’am manco ij fòrsi, ma i so nein përquè, a-j rispond Sgnorëtta.
Tò, a-j fà ‘l passaròt, i l’ho beli quì un biciolin ancora viv, nurissatni fin ch’at veuli.
Sgnoreta: Nò, nò! Për carità, gavmi da sota sa pòri bes-cia, ch’i anteind për gnenti gnanca mech tocala!
Passaròt: Eh cme a va mai?
Sgnoreta: Përquè i veu nein massà dj’àuti bes-ci për vivi mi!
Passaròt: Ma scusa, at è na sgnoreta, at è carnìvora e ‘t veuli nein mangià dij bes-ci?
Sgnoreta: Pròpi parëj …
Passaròt: E dimi ‘n pò, e cme ‘t fè a sorvivi, què ‘t mangi?
Sgnoreta: Fin-a adess i l’ho norissimi con dij saj mineraj ch’i l’ho trovà ‘nt l’eva dël lè.
Passaròt: Ma për solì ch’at è debla, cme ch’a fà na bòja carnìvora a sosteinsi seinsa la carn!
Sgnoreta: Ma mi am n’anfà nein, a l’é ch’i veu pa faji dla mal a gnun.
Passaròt: Mi a të më smìi bein dròla, ma l’amportant ch’at sìi conteinta ti … beh adess i l’ho d’andà, stami an piòta.
E parëj ël passaròt a l’ha volassni via. Nòssa Sgnorëtta, beli cme ch’a l’era, a riessìa ancora armirà ‘l paisagi ch’ambrassa ël lè ‘d Moncravel. A-j piasìa posà j’euj ansima ij bosch e ij reri ca ch’as rampio an partend da lë specc d’eva ch’a forma ël fond ëd lòn ch’i podrìo ciamà na comba.
Sgnorëtta a sërcava cmessissìa ‘d pijà ‘l vol, ma a-i ‘l jë fava pròpi nein. Ant ës momeint lì a s-cera da sota ‘l fior d’eva (pelo d’acqua), n’ombra longa e vissa (avussa) … ei! A-j fà a cola ombra, què ‘t fè con sa manera sospeta, dimi!
I son un luss, a-j rispond l’ombra che adess a l’ava pijà la forma dël pëss che fin-a Sgnorëtta a coinssìa, e i j’era an camin ch’i stugiava (studiava) che rassa ëd bòja at fussi, ma adess i l’ho capì, at è na sgnoreta. Ma, a fà za ‘n pòch ch’it vard e i riess pa capì cme a va at voli nein via, con l’arzigh che quei pëss a sàuta fòra dl’eva e ‘d ti a në faja un bel bocon!
Sgnoreta: At hè rason, pëgna ch’im buta torna an fòrsi i volëró an pòst pù sigur. Ël problema a l’é ch’i pòd pa mangià carn cme tuti j’àuti sgnoreti, për faji nein dla mal a gnun.
I l’ho capì tò crussi, a-j fà ‘l luss, ma … ch’i peinsa un pò cme ch’i podrìa jutati. Miraco, n’èu (avija) ch’i cognòss a pòd ëriessi a portati dla mel …
Sgnoreta: Va bein, ma fà presto ch’im seint pròpi stréliga (mincenta) …
Luss: i nov pù l’ampressa ch’i pòd, tein dur …
Dòp na desëgna ëd minuti nòss luss a torna andrera con n’èu …
Ciàu, a dì l’èu, mi i son Gich e ‘s luss a l’ha dimi ch’at hè manca ëd mel për arviviti. Mi quì i ‘n n’ho. Pijni e sassti fin ch’a basta.
Sgnoreta: Grassji, grassji, at è bein gentila a pijati vërna ‘d mi.
Èu: Ma figurti, quand ch’i l’ho savù ch’at j’eri na sgnoreta ch’a mangia nein dj’àuti bes-ci, i l’ho sùbit pijati an simpatìa.
Sgnoreta: Za adess i stai mej e i crëd pròpi dë riessi a volà.
Èu: Dai, vein ansema mi ch’it moss un pòch a orientati.
E parëj Sgnorëtta e Gich, an voland ansema a podìo avëj la bela vista dël lè da l’àut e an virand sò bèich a riessìo fin-a a s-cerà la coron-a ‘d montagni darera la pian-a dël Canavzan, con soa fiòca ch’a-j amperlava. E an sla riva dël lè a-i era dij matòit ch’as dësmoravo, an zoand, e Sgnorëtta as sentìa pròpi cme un ëd coj masnà, cita e ch’a sustava dë scròbi ‘l mond.
[piemontèis ëd Moncravel (VC), ò moncravlët]
Sgnorëtta (Version an Piemontèis ëstandard)
(conta për le masnà)
Ant ël lagh ëd Moncravel a-i é davzin a le rive vàire cafass ëd canèt andoa che le bestie a riesso a fesse ij ni e a avèj un pòch ëd rechie da le fatighe dle giornà passà a serché ’d porté a ca ’l sostentament për ij sò cit e fin-a për lor midem.
A l’é pròpi an mes a un ëd cost anvërtoj ëd vegetassion che na mari sgnoreta (carabigné, pista piston, piston, balansëtta – it. libellula) a l’avìa deponù ij sò euv, da andoa ch’a j’ero nassù në strop ëd gianin. Dòp un pòch ëd chërsùa, ij gianin a l’ero già dventà dle cite sgnorete formà dël tut, pronte për pijé ’l vòl. I deve savèj che an tra tute ste sgnorete a-i na j’era un-a particolar, ch’i ciameroma Sgnorëtta, e che pròpi ’d chila iv conterai un-a ’d soe aventure. Sgnorëtta a l’era na sgnoreta particolar përchè, a diferensa ’d soe seur, già da quand ch’a l’era un gianin a vorìa nen mangé ’d carn, val a dì ch’a s’arfudava ’d dé la cassa a j’àutre bòje, coma na sgnoreta ch’as comanda. Soe seur sgnorete a l’avìo un bel dije ch’a l’avrìo ghignaje darera tuti, ma për gnun vers a j’ero riessù a convincc-la.
Vojàutri iv ciamreve coma ch’a l’avìa fàit Sgnorëtta a nurisse sensa mangé ’d carn e a dila tuta a l’avìa tribulà a sostense mach con ij saj mineraj ch’a dëstërbolava (a dëssernìa ’nt ël tërbol ëd l’eva) da l’eva dël lagh e për sòn a l’éra tant debola. Ma fin-a adess che Sgnorëtta a l’era ans na tija (it. stelo) pronta a slansesse për soa prima vira an vòl a l’era pì convinta che prima a nen massé d’àutre bestie. An rampiandse su na tija ’d gionch, a l’avìa pen-a butà fòra soa testolin-a che ’l càud calor dël sol a l’avìa carëssala e già ’l vent a la fasìa dindané, lì tacà coma ch’a l’era a col fil ëd pianta. An dovendse abitué a la diferensa da drinta a l’eva e fòra ’nt l’aria, as fërtava j’euj e as jë suliava.
Dòp un pòch ëd temp për ambientesse, Sgnorëtta a l’era an sël bon për fé travajé soe ale. E a fasìa bogé l’alëtta snistra, e a butava an brando cola drita... «e a më smija ch’a sia tut a pòst» as disìa Sgnorëtta. «Adess i preuvo a volé». A sò prim tentativ la cita sgnoreta a l’era riessùa a fé mach në strabausson (it. sobbalzo), sautand da la tija andoa ch’as trovava a cola ch’a j’era pì davzin. Con ël baticheur, Sgnorëtta as tenìa bin ambrancà al fil ëd gionch andoa ch’a l’era aterà e a s’arpijava sia da lë sbaruv che da l’agitassion. Pròpi lì mentre che as rechiava, a-i passa un passaròt che, an vëddend na sgnoreta an dificoltà, as fà dacant... e a-j dis: «Për esse na sgnoreta i të smije pròpi sòn, bele se motobin debola. A l’é pa ch’it l’abie dabzògn d’agiut?».
«Ma guarda, l’ùnica ròba a l’é ch’am manco le fòrse, ma i sai nen ël përchè» a-j rëspond Sgnorëtta.
«Tè» a-j fà ’l passaròt «i l’ha ambelessì un pëssucio ancora viv, mang-ne fin-a ch’it veule».
Sgnorëtta: «Nò, nò! Për carità, gav-me da sota sta pòvra bestia, ch’i intendo për gnente gnanca tochela!».
Passaròt: «E coma mai?».
Sgnorëtta: «Përchè i veuj nen massé d’àutre bestie për vive mi!».
Passaròt: «Ma scus-me, it ses na sgnoreta, it ses carnivora e it veule nen mangé ’d bestie?».
Sgnorëtta: «Pròpi parèj...».
Passaròt : «E dime un pòch, coma ch’it fase a survive, lòn ch’it mange?».
Sgnorëtta: «Fin-a a a dess i son nurime con ëd saj mineraj ch’i l’hai trovà ’nt l’eva dël lagh».
Passaròt: «Ma a l’é për lòn ch’it ses debola, coma ch’a fà na bòja canivora a sostense sensa carn?».
Sgnorëtta: «Ma a mi am na fà nen, a l’é ch’i veuj pa feje dël mal a gnun».
Passaròt: «A mi it më smije bin dròla, ma l’important a l’é ch’it sie contenta ti... beh, adess i l’hai da andé, stame an piòta».
E parèj ël passaròt a l’era volasne via. Nòstra Sgnorëtta, bele coma ch’a l’era, a riessìa ancora a amiré ’l paisagi ch’a ambrassa ’l lagh ëd Moncravel. A-j piasìa posé j’euj ansima ai bòsch e a le ràire ca ch’as rampio an partend da lë specc d’eva ch’a forma ’l fond ëd lòn ch’i podrìo ciamé na comba. Sgnorëtta a sercava comsëssìa ’d pijé ’l vòl, ma a-i la fasìa pròpi nen. An col moment a s-ciàira da sota al pèil ëd l’eva, n’ombra longa e aùssa... «Ei!» a-j fà a cola ombra, «còs ch’it fas con fé sospet, dime!». «I son un luss» a-j rëspond l’ombra che adess a l’avìa pijà la forma dël pess che fin-a Sgnorëtta a conossìa, «i j’era an camin ch’i studiava che rassa ’d bòja ch’it fusse, ma a dess i l’hai capilo, it ses na sgnoreta. Ma, a l’é già un pòch ch’it guardo e i riesso nen a capì coma ch’a l’é ch’it vòle nen via, con l’arzigh che quàich pess a sàuta fòra da l’eva e ’d ti a na fasa un bel bocon!». Sgnorëtta: «It l’has rason, pen-a ch’im buterai torna an fòrse i volerai ’nt un pòst pì sicur. Ël problema a l’é ch’i peuss nen mangé ’d carn coma tute j’àutre sgnorete, për nen feje mal a gnun». «I l’hai capì tò crussi» a-j fà ’l luss, «ma ch’i pensa un pòch a coma ch’i podrìa giutete. Miraco, n’avija ch’i conòsso a peul riesse a portete dl’amel...». Sgorëtta: «A va bin, ma fà lest ch’im sento pròpi strisola...». Luss: «I novo pì an pressa ch’i peuss, ten dur...».
Dòp ëd na desen-a ’d minute nòstr luss a torna andarera con n’avija... «Ciao» a dis l’avija, «mi i son Gich e sto luss a l’ha dime ch’it l’has damanca d’amel për arvive. Mi ambelessì i n’hai. Pij-ne e arpat-te fin-a ch’at basta». Sgnorëtta: «Grassie, grassie, it ses bin gentila a pijete guerna ’d mi». Avija: «Ma figur-te, quand ch’i l’hai savù ch’it j’ere na sgnorëtta ch’a mangia nen d’àutre bestie, i l’hai sùbit pijate an simpatìa». Sgnorëtta: «Adess i stago mej e i chërdo pròpi dë riesse a volé». Avija: «Dai, ven ansema a mi ch’it mostro un pòch a orientete». E parèj Sgnorëtta e Gich, an voland ansema a podìo avèj la bela vista dël lagh da l’àut e an virand sò sguard a riessìo fin-a a s-ciairé la coron-a ’d montagne daré dla pian-a dël Canavèis, con soa fiòca ch’a j’amperlava.
E an sla riva dël lagh a-i era ’d masnà ch’as dësmoravo, an giugand e Sgnorëtta as sentìa pròpi coma un ëd còj masnà, cita e pien-a ’d veuja ’d dëscheurve ’l mond...