Rosalba Mappa/N'arcòrd ëd mè pare grand
Arcòrd ëd mè pare grand[modifiché]
Costa a l’é na conta vera, capità ’nt le campagne dij Dvèis, na frassion ëd Siriè che tuti a ciamo San Pero për via dla paròchia, antorn a j’ani tranteneuv o quaranta, ansoma un pò prima dla sconda guèra mondial, quand che la gent, combin la miseria e la sgheusia, a l’avìa ancora veuja ’d rije.
Ant col period lì a-i vivìa n’òm, un tal Spandre, ch’a fasìa ’l campagnin coma squasi tuti coj d’antlora, a l’era un përsonagi nen tant bin vist dai compaisan, un pò për sò caràter difident e sarà, ma pì che d’àutr për soe opinion polìtiche.
An efet a l’avìa mai stërmà soe simpatìe për ël fassism e për ël Duce, da lì a-i va pòch a capì che tuti a lo schiviavo e ij grama-lenga a disìo gnente meno ch’a l’era un delator, përchè quand a sentìa quaidun a parlé mal dël «fascio» a andasìa a denonsielo an caserma, contut che gnun a l’ha mai avù la preuva ch’a fussa vera. Coma ch’as costuma ancora ancheuj, apress fàit ij fen, për podèj fé chërse na bon-a riòrda, Spandre a va bagné ij sò pra. Për devié l’eva da la bialera vers sò fòss, a tocava dës-ciavé la s-ciansòira a vis, sùbit dòp l’eva a s’anfilava sota a un pont ch’a traversava la stra.
Pròpi lì sël pòst a l’han dëscheurvilo vers sèira, mòrt sèch, con la testa sota al pont e ’l còrp ambòss a meuj drinta a l’eva. Sto povròm, coma ch’a sia o a sia nen a l’avìa fàit na bruta fin, pì che ciamé ’l médich ch’a constatèissa la mòrt, giumai d’àutr as podìa nen fesse. Antlora as costumava porté ’l còrp dël mòrt al camposant për feje l’autopsìa, da già ch’a savìo nen për còsa ch’a l’era mòrt, e fin-a a quand un magistrà a dasìa nen sò giudissi an mérit, ëd la sepoltura gnanca a parlene.
Na vòlta a l’era pa come adess che ’d magistrà a-i na j’é un për canton, ëd conseguensa coj pòchi ch’a-i j’ero a l’avìo sempi un bordel ’d ròbe da fé, e parèj le giornà a passavo e ’l còrp dël pòver Spandre a l’era sempe an susta da sta benedeta autopsìa për peui esse sotrà. Ant la frassion maraman che ’l temp a passava tuti a na parlavo, chi ch’a disìa ch’a l’era mòrt ëd càusa natural, chi a disìa ch’a l’avìa batù la testa antant che dësvisava la s-ciansòira, d’àutri, ij sòlit malign a sostenìo che vist ël përsonagi, quaidun a l’avìa «falo fòra» dasendje na savatà an testa.
A l’é pròpi an cost senari tràgich che la conta a l’ha na svòlta dròla, che mach con l’ingenuità dla gent ëd coj temp e la veuja ’d rije ’d quaidun d’àutri a podìa riesse. Ai Colombé, na borgà ’d San Pero, a-i vivìa an tal Carlo ’d Bairo, campagnin ëdcò chiel e a temp pers ëdcò agiut dël sotror, quand ch’a-i na j’era dabzògn, con ses masnà e la fomna da manten-e a tocava fé tuti ij travaj. Soa passion a l’era soné ’nt la banda dël pais, sò caràter giojos e alégher a lo portava pì ’d na vira a esse al sénter ëd l’atension. An efet a-i era pa un di o na festa andoa che s’anventèissa nen cheicòs për fé rije a chërpa pansa o quàich ëschers al prim bonomass ch’a trovava.
Sò fieul prim Romano, an col temp a l’era a naja a Susa, e tanta veuja ’d fé ’l soldà a l’avìa nen, a l’é për lòn ch’a studiava sempi quàiche bala për fesse mandé a Turin e da lì podèj ven-i na scapada a ca. Ëdcò al comand a l’avio intuilo e chiel da pì che na sman-a a marcava vìsita, përchè a disìa ch’a l’avìa mal ai dent e parèj a fasìa gnanca le marce. Con j’àutri quatr ëd soa cilindrà, a l’han mandalo a l’ospidal militar a Turin për un contròl, però vist ij precedent a vnisìo scortà da n’ufissial, finìa la vìsita a artornavo sùbit an caserma a Susa.
Da già che la possibilità ’d ven-i a ca a-i era nen e gnanca a podìa nen dì che ’l mal ëd dent a l’era fàuss, alora tràmit n’amis ëd naja, a riess a feje savèj a sò pare che ’l tal di chiel a sarìa stàit a l’ospidal militar, e da già che ’l rancio dla caserma a l’era nen pròpi un granchè, an pòche paròle as tirava la singia, s’a podìa porteje quaicòs ëd mangé: un salam, un pò ’d toma, ëd pan fàit ën ca e un-a o doe bote ëd vin për gavesse la fam.
Parèj Carlo a part a la matin bonora da Siriè ’n treno con sò pachèt, ansema ai pendolar ch’a andasìo a travajé a Turin. Coma ch’a sia comensà la conta a l’é nen dàit a savèj, as sà mach che a ’n bel moment Carlo as buta a dì che chiel a l’era lì sël treno për ordin dël magistrà ch’a indaga sla mòrt dë Spandre e che, drinta al pachèt, a-i era pròpi soa testa e ch’a dovìa portela a l’ospidal militar andoa a l’avrìo fala parlé, pròpi coma ch’a fussa n’anterogatòri, përchè da l’autopsìa a l’era nen capisse bin se la mòrt a l’era stàita për càusa natural o s’a l’avìo sassinalo.
I peule bin capì lë stupor ëd la gent, ma coma? A fan parlé ’dcò le teste dij mòrt? Ma coma ch’a fan? A pòch a pòch ël cit grup dij curios a aumentava, e pì a aumentava e pì la conta a s’anrichìa ’d particolar, sempe pì da nen chërde. Chi ch’a-j ciamava s’a l’avìa assistù a l’autopsìa, chi ch’a vorìa savèj coma ch’a l’avìo fàit a gaveje la testa, chi con j’euj stralunà, ëdcò për la bonora a riessìa nen a anmaginé coma a l’avrìo podù fé parlé na testa dëstacà dal còrp giumai mòrt da vàire di. A ognidun ëd lor Carlo a-j dasìa ’d rispòste sempe pì convincente e sgnore ’d particolar.
Antant n’àutr òm, ëdcò chiel dij Colombé, ch’a lo conossìa bin, a l’avia capì l’antifona, e a sicurava ij dubios che lòn ch’a contava a l’era franch vèra. Ant ël gir ëd pòch temp tut ël vagon a l’era radunà dantorn a sto pachèt, për podèj-lo vëdde davzin, magara ’dcò tochelo. Vëdlo sì, ma tochelo pròpi nò e guaj a ambosselo, a l’avrìa provocà ëd dani ireparàbij e da già ch’a l’era chiel responsàbil a l’avrìo faje paghé le conseguense. Ant un amen pijà da la fòga dla conta a rivo a la stassion ëd Turin e ognun a va për soa stra. A la sèira, finìa la giornà an fàbrica, tuta sta gent, a vëddìa pa l’ora ’d torné a ca për conté a la famija còsa a l’avìa vëddù e sentù sël treno a la matin.
Parèj da un a l’àutr la neuva ’nt al gir ëd pòche ore a l’era sla boca ëd tuti, peui n’asar ognun a-i na giontava ’n tòch dël sò, ëdcò chi a l’era nen present an sël treno a j’era pront a giuré e spërgiuré d’esje stàit. Pòchi di dòp a circolavo già ’d vos ch’a sarìa staje ’d risvòlt dsorëstant ant l’indagin sël mòrt, as fasìa dritura quàich nòm ëd përson-e sospetà, ch’a stasìo për esse convocà dai carabigné.
La vicenda an realtà, për la giustissia, a l’era già finìa, përchè l’autopsìa ën fratant a l’avìa acertà che la mòrt a l’era vnùa për causa natural.
Ël ciadel provocà da la conta incredìbil a l’era tròp, tant da turbé tuta la comunità, e a l’é për lòn che ij carabigné a l’avìo decidù d’arciamé an caserma sto Carlo Bairo për feje na lavada ’d testa e ch’as pijèissa bin varda ancora ’d conté ’d bale ansima a sta vicenda, dësnò a sarìa stàit denonsià për dëstorb ëd la chiete pùblica.
Avend-lo conossù bin, i son sigura che pen-a fòra dla caserma, antant ch’a tornava a ca a pé, con col soris sij làver ch’a lo abandonava mai, a pensava già a la pròssima marminela.
Rosalba Mappa
Travaj ëd la scòla ’d piemontèis dël cors ëd Sëriè