Rico Gulin/Cont e trapon

Artorn

---

Cont e trapon

Ël Cont Odon ëd San Clement a l’avìa studià da avocat nen për vocassion o për passion, ma për onoré la tradission ëd famija doa che, për ògni generassion, a dovìa esje, tansipòch, n’avocat, da quand che j’avocat a son ëstàit inventà.

Tra ij sò Vej ël Cont a l’avìa avù ’d Magistrà famos, ëd professor ëd Dirit e ’d grand Dotor an Lege, tuta gent ëd granda coltura che, oltra a deje onor e lustr a la Famija, a l’avìo man a man aumentà ’l patrimòni giontand cassin-e e teren a lò ch’a l’avìo già. A la mira che, passand ël temp, ij Cont-avocat a l’avìo dovù fé sempe meno j’avocat e sempe ’d pì j’aministrator ëd sò patrimòni, atività che, giontà a lò ch’a-j rendìa, a-j përmëttìa ’dcò ’d gavesse tuti ij caprissi ch’a-j passavo për la testa e bin a la larga dle rìnfole forense.

Ël caprissi dël Cont Odon a l’era ’d giré ’l mond, nen da perditemp o ciolandari, ma për chëriosità e ocasion d’angrandì soa coltura, dla resta già motobin ancreusa për via dle bondose leture e dle companìe d’àut livel ch’a frequentava, conform a la tradission ëd famija.

As capiss, alora, coma a ’n bel moment ël Cont Odon a l’abia pensà che l’arcòrd pì bel e pì viv dij sò viage a fussa ’d portesse a ca na pianta o le smens ëd quèiche fior caraterìstiche dij pòst ch’a l’avìa vist, për pianteje ’n sò giardin.

A toca dì che la ca dël Cont – la ca ’d Famija – a l’era un palass vej ’ma ’l coco, ma tenù con tuta sòrt ëd cure e atension: sale, salon, salëtte, marmo, stuch, biblioteche, mobilia, specc, quàder, tuta ròba ’d grand valor, ambaronà longh ai sécoj; e dantorn al palass, na quatren-a ’d giornà ’d teren: arbo, busson, prajèt e prajòt, viasseuj e preus fiorìe con fontanin-e e biarlëtte për bagné le colture; donca a-i mancava pa ’l pòst për realisé l’idèja dël Cont.

Për ten-e a pòst cola tèra ’l Cont a l’avìa ’n giardiné, pì che àutr un «sovrintendent» ai travaj che, an pràtica, a vnisìo fàit dai campagnin vsin, ciamà a l’ocorensa e, për ten-e a pòst la ca a-i pensava Ghitin, «sovrintendenta» ëdcò chila, a la cusin-a e a në strop ëd fomne angagià conform a jë bzògn; ma ’l giardiné e Ghitin a l’ero gent ëd Famija e, parèj, ël Cont a podìa giré ’l mond sensa lë sgiaj ëd torné e trové tut a rabel.

La filosofìa dël Cont a l’era che la Coltura tant pì a l’é ancreusa e tant pì a fà l’òm lìber e bel e, për sòn, a deuv esse bin onorà e nen pijaita sot gamba, a la lingera, mach për blaghé. Për costa rason, oltre che për caràter përsonal, ël Cont a l’era pontilios, precis e pigneul an tut.

Për realisé soa idèja ’l Cont a l’era nen campasse basta ch’a sia, ma a l’avìa butà an mes ij mej espert ëd l’Università che, quand che chiel a partìa, a-j dasìo na lista ’d lòn ch’a l’era pì convenient da porté a ca e quand ch’a rivava, a-j dasìo la quadra për trapianté piante e fior com as deuv e peui a controlavo ’d përson-a j’operassion dël giardiné.

Për fela curta, ant ël gir ëd quèich ani dantorn al palass dël Cont a l’era nassuje un pressios «òrt botànich», andoa che Professor e anlev e Espert an botànica a rivavo da tute le part – la pòrta a l’era sempe duverta – a fé ij sò studi e soe arserche. E ’l giardiné – che a ògni pianta a l’avìa butaje ’l cartel con su scrit ël nòm sientìfich e proveniensa – as dasìa soa giusta importansa e a parlava con ij Professor coma s’a fussa un ëd lor e con un langagi tut àutr che da sempi giardiné.

Tut a girava coma na mostra: viage, artorn, piantament, contròj, tut organisà a la perfession, con granda sodisfassion e orgheuj dël Cont, për prim e sùbit dòp dël giardiné; e ’dcò ’d Ghitin, contenta ’d vëdde content sò padron.

Fussa nen che, na bela matin, ël giardiné a l’ha trovà, dnans a na preus fiorìa, un baronòt ëd tèra frësca, pen-a sbogià; avansand longh ëd la preus n’àutr baronòt e peui n’àutr, giusta tacà a la cinta. Chiel a l’ha avù n’arsauton e a l’é portasse le man an sla front che, d’improvisa, a l’era marsa ’d sudor: ël trapon! Chiel a savìa bin còsa ch’a vorìa dì avèj për ca – ant un giardin – cola bestia! E, parèj, a l’é corù dal Cont a porteje sùbit la cativa neuva.

«A toca pa perde temp, sor Cont!» a l’ha dije «s’i voroma pa mandé al diav tut còs ch’i l’oma fàit, tut cost ben ëd Dé!» e, prima che ’l Cont a durvèissa boca, a seguitava sempe pì agità, spiegand lòn che ’l trapon a l’avrìa combinà, lòn che lor, për contra, a l’avrìo podù fé: «Magara buté ’d ciapòire... o, magara, quèiche meisin-e... o, magara... ma vatesavèj andoa ch’a l’é ficasse... andoa trovelo...».

Ël Cont, për tant ch’a fussa ’dcò chiel pa mal preocupà, a la fin a l’ha pijait ël bòcc an man: «Pian! Pian!» a l’ha dit «Che, dësnò, për fé an pressa as fan mach ëd pastiss! Comensoma a sente chi ch’a na sà ’d pì che noi, naturalment con l’agiut ëd nòstri amis ëd l’Università; ij campagnin për prim e, peui, lë spessiari e, s’a-i é ’l cas, ël Veterinari e, s’am ven an testa, magara ’dcò quaidun d’àutri... I seve d’acòrde?». Ël giardiné a podìa pa nen esse d’acòrdi e, parèj, da sùbit a l’han ancaminà le consultassion ch’a sarìo finìe mach na vòlta trovà la solussion pì rassional e definitiva mentre ch’a sarìo pijasse, tratant, le solussion provisòrie ch’a smijavo le pì giuste.

E sicoma che ’l trapon – a la facia ’d lòn ch’as combinava contra – a seguitava sò travaj silensios e a lë scur e, tute le matin, a ne presentava ij risultà con ëd neuv baronòt ëd tèra frësca ’n pòch daspërtut, ël giardiné an testa, ël Cont e ij consultà, tuti an fila coma ’nt la procission ëd la Via Crucis, a passavo a vardé, esaminé e pensé; e, rivà mesdì, Ghitin a preparava disné për tuti ’nt ël salòt dël pian teren.

La stòria, contà parèj, a l’é an efet na semplificassion përchè ij campagnin, ch’a dasìo grand afidament a la meisin-a, a l’avìo consijà la presensa dlë Spessiari, pì pràtich che lor. Ma lë Spessiari, fàita l’ispession, a l’avìa arfudà la fornitura ’d velen (dë sfròs!) ch’a l’avrìa podù ampësté ’dcò ’l teren o l’eva: preferì le tajòle e, magara, senti n’espert an «zoologìa» ch’a savèissa tut an sla vita e j’usanse dij trapon...

Peui al Cont a l’é vnuje l’idèja – giusta – ëd ciamé ’l giòmetra përchè a tirèissa giù na mapa arportand la mira e la data ’d tuti ij baronòt dël trapon, an manera ch’as podèisso coleghesse ansema e capì com’as bogiava la bestia. Ansoma, tuti ij di as na giontava un neuv a la procission e Ghitin a giontava un piat an sla tàula dël salòt, mentre che ’l Cont a comensava a avèj pressa e, oramai, a l’avìa dësmentià tuti ij sò viage, sensa vëdde ’d solussion definitive a l’orisont.

Da ùltim, a la procission, a l’era giontasse un grand Matemàtich, përchè scond la teorìa dël Professor ëd l’Università (col ëd le piante dël Cont), për ciapé ’l trapon a bzognava savèj prima la stra ch’a l’avrìa fàit, visadì risòlve un problema ’d probabilità: ròba da matemàtich...

Ël Matemàtich – gran përsonalità dël sò ram – a l’era motobin anteressà al problema e la mapa dël giòmetra, oramai pontin e righe coma na grija, a podìa esse ’n gròss agiut, ma a l’avìa sùbit fàit osservé: «Ël trapon a l’é pròpi mach un sol o a son pì d’un? Përchè, an cost cas sì, le variàbij indipendente a son pì che un-a e l’afé as còmplica ’n pòch ël problema, da già che ògni variàbil a l’ha tre «gradi» ëd libertà, visadì ’d bogesse, su un pian, a drita (o mancin-a) e ’d front (o dë schin-a) e dal pian, monté (o calé). Ma, con tuta onestà – a l’ha giontà ’l Matemàtich bassand la testa genà – i devo sùbit dì ch’am tocherà fé ’d suposission, d’ipòtesi, coma i disoma noi, e buté ’d termo, le condission ai «limiti», për rivé a ’d conclusion; e se, për dësgrassia, tute ste ròbe a fusso pa giuste le conclusion a sarìo ’dcò lor... sconclusionà... A toca dì pan al pan... ».

Basta ël Cont a l’era dëstrut: ël trapon a l’avìa squasi përdù soa fisonomìa vera e a l’era mach pì n’astrassion, na variàbila indipendenta con ij sò «grad ëd libertà» che, però, an quìndes di, a l’avìa bolvërsà tut ël giardin, fasend passaròle tute le preus pì bele e pressiose, sensa ch’a l’avèisso avù quèich efet ciapòire, reuse^[1], bocon da giari, e fin-a ij mortarèt spatarà ’nt le galarìe sota tèra. Ël giardiné, da soa part, a l’era artirasse ’nt ël canton pì scur dël magasin con le servele dësfàite. A l’era giumai scalabrun: la ciòca dël cancel a l’ha fàit arsauté ’l giardiné arportand-lo con violensa con ij pé për tèra.

L’òm ch’a l’era lì fòra a l’ha dije, con vos dura, ma con bel deuit: «I seve voi ch’i l’eve ’l problema dij trapon? Mi son ël traponé!».

«N’àutr neuv!» a l’ha pensà ’l giardiné, sensa gnun entusiasm, mentre che a-j fasìa segn d’intré e dë speté belelì; peui a l’é andàit dal Cont për avèj ëd diretive.

«Felo pura ven-e anans... as sà pa mai... i l’oma già sentù tante ’d cole ciòche e përdù tant ëd col temp che des minute ’d pì a conto franch pì gnente... ».

Alora, dë ’dnans al Cont, a l’é comparije ’l traponé: a l’era cit e smìngol, vestì dë vlu nèir, con un caplòt nèir, a ponta, s’na testa bëslonga con un nas ësporzent e doi euj sutij coma ’d filure; pendù a la còrda ch’a-j tenìa su le braje a l’avìa na fila ’d trapon frèsch ëd cassa.

A l’ha salutà giusta chinand la testa , ma tirandse an sj’euj ël capel për paresse da la lus fòrta dël salòt e, sensa gnanca dé temp al Cont ëd parlé, a l’ha dit ëd filòt: «S’i l’eve un problema ’d trapon, mi i son sì, ma iv diso sùbit ch’i travajo mach ëd neuit, ch’i veuj gnun për ij pé mentre ch’i travajo e ch’i devo podèjme bogé coma a farà damanca. Përtant i dovrai avèj la ciav dël cancel fin-a a quand ch’i l’avrai finì – i sai nen quand -; l’ùltima vòlta ch’i surtirai im tirerai dapress ël cancele iv lasserai le ciav drinta a la cassiëtta dla pòsta: tut an sla fiducia d’un ant l’àutr. Garantisso ’l travaj... » e antant a sopatava ij trapon pendù a la taja «... con la paròla da galantòm. Mia prestassion a val la proprietà dle bestie ciapà, un piat ëd salada ’d tomàtiche con doi euv dur, na mica ’d pan e na bota ’d vin cit da arzenteme la boca, ch’im lassereve tute le sèire ’nt ël magasin. S’i veule i peuss taché bele sùbit, pen-a ch’a fasa scur... ». Peui a l’é stàit ciuto spetand la rispòsta.

Ël Cont a l’avìa pa përdù nì ’n gest nì na paròla dël traponé e a l’era fasse la convinsion che a fussa pa un fanfaron nì un profitator: a l’avèissa bin fàit un përtus ant l’aqua, na salada e na bota a l’ero peui nen na ruvin-a... naturalment ciavand bin ca da nen trovesse ’d sorprèise... Sé, sé... a l’era d’acòrdi, a podìa taché sùbit...

«Ma ch’a më scusa, coma ch’a fà a esse tant sicur dël risultà? An che manera chiel a ciapa ij trapon?» a l’ha ancor ciamaje ’l Cont, pì për chëriosità che për difidensa.

«Mè car monsù» a l’ha rësponduje fier ël traponé, mentre che ’l giardiné a lo vardava con la por che a manchèissa ’d rispet a sò padron «Se un a veul ciapé un sassin a toca ch’a amprenda a rasoné coma ij sassin e, parèj, studié da carabigné o da avocat». Ël giardiné a l’avìa avù un tërmolon.

«Ma se un a veul ësté an mes ai lion sensa fesse mangé, s’a l’ha pro ’d fòrsa, a toca ch’a amprenda a esse lion e ch’as fasa lion, a l’é costa la diferensa: mi i faso ’l traponé... da quand i l’hai amprendù a vëdde ’l mond coma ij trapon... Bin... mi i vado... ».

E a l’era sparì ’nt lë scur dël giardin mentre che ’l Cont, content ëd soa decision, a dasìa disposission al giardiné për ciavé bin tuta la ca dòp d’avèj butà la ciav dël cancel, la salada e tut ël rest sla tàula dël magasin, conform ai desideri dël traponé.

la neuit a l’é passà tranquila e, a la matin bonora, Cont e giardiné a son andàit a fé ’l gir ëd contròl: ël traponé a l’avìa mangià e beivù, pijasse le ciav dël cancel, sarà ’l cancel, ma a l’avìa pa lassà marca ’d travaj, a vëdde le montagnòle ’d tèra sbogià.

Për d’àutre doe matin la situassion a l’era pa cambià e ’l Cont con ël giardiné a comensavo a pensé che ’l traponé a dovìa mach esse ’n bonomass vagabond a l’arserca ’d quaicòs da buté ’nt lë stòmi a la sosta.

E ’nvece, a la quarta matin, la mangiativa a l’era a sò pòst e tuta da mangé; mach la bota a l’era veuida e la ciav dël cancel a l’era ’nt la cassiëtta dla pòsta. Ma ’l giardin! Un miràcol! Tut seuli e piat coma se mai a fusso passaje ’d trapon! Giache as podìa pa pretendisse ch’a-i fusso pì nen ëd fior passaròle, ma a sarìo ’d sicura tornà coma prima... se ’l traponé a l’avìa për dabon fàit bin sò travaj...

E ’l temp a l’ha dimostrà che ’l traponé a l’era stàit ëd paròla e mai pì gnun trapon a l’ha peui ancora sgatà ij teren dël Cont che, parèj, a l’ha podù arpijé ij sò viage portand a ca piante e fior e travaj për giardiné e Professor, coma ch’a fasìa prima. E tut a l’ha arpijà sò gir.

Ansi, a na bela mira, ël Cont a l’ha pensà bin ëd buté për ëscrit costa stòria, magara a podìa ven-e a taj a queidun costa esperiensa ch’a l’era capitaje. Ma a l’é peui mai rivà a la fin dël lìber përchè l’ùltim capìtol – ël pì important – visadì quala a l’era la manera ’d fé sparì ij trapon a l’era portass-la via ’l traponé, sparì ’dcò chiel ant lë scur, con tuti ij sò trapon pendù a la taja.

Nòte

1. Tanti a buto ’d branch ëd reuse ant le galarìe dij trapon, con le pogne bin gròsse an manera che ’l trapon, passand da lì, aspogna ’l nas e a meur

Nota: La stòria a veul mach dì che la Coltura a l’é na granda bela ròba ma che, për ciapé ij trapon, a venta esse ’d traponé.