Piergiuseppe Menietti/Ël pastiss ëd Testa 'd Fer
Ël pastiss ëd Testa 'd Fer[modifiché]
Apress a na fòrta arvangia sij Fransèis ch’a l’avìo crasà la potensa sabàuda, dël 1563 Emanuel Filibert a pija na decision importanta: cola ’d trasferì la capital dël Ducà ’d Savòja da Chambery a Turin. La sità a l’é ancora cita, circondà da le muraje dl’época roman-a rinforsà, sij canton, da quatr bastion a forma ’d cheur. Ël Duca as rend sùbit cont che la neuva capital a deuv avèj ëd difèise motobin pì fosonante e a decid ëd costrùe na sitadela moderna. A ciama a sò servissi n’architet militar avosà: Francesco Paciotto, ch’a ven da Urbin e che a l’ha na bela esperiensa. Arpijand ëd proget pì vej, Paciotto a dissegna na fortëssa pentagonala: na stèila con sinch bastion ch’a deuv nasse a sud-òvest ëd la sità, la part ch’as considera pì débola e espòsta a j’atach nemis. Doimila murador al servissi ’d dosent mèistr da mur a la costruisso an pressa, a-i buto mach na vinten-a ’d mèis e ij travaj a finisso dël 1566.
La fortëssa a l’é në splendor, ma Emanuel Filibert a chita nen ëd vorèila ancor pì fòrta: ann për ann ij canon dij nemis a son sempe pì potent e precis. Ël Duca a l’é n’espert ëd fortificassion e, dël 1572, a studia con n’àutr architet important, Ferrante Vitelli, un proget ambissios, col ëd costrùe ’d fòrt (casamatte) da buté anans ai tre bastion ëd la Sitadela ch’a vardo la campagna e che, donca, a son coj pì bel fé da ataché da part dij nemis. Ël prim a ven tirà su dë ’dnans al bastion ciamà ’nt un prim temp Paciotto e, an séguit, San Lazzaro (n. 1 dël dissègn). L’euvra a l’é motobin complicà, për costruila a-i van doi ani Travaj dë sgav al «Pastiss» (dal 1572 al 1574) e ’n baron ëd sòld.
Parèj a resta sola, j’àutre doe a ven-o nen tira su. A l’é talment dròla e complicà ch’a pija ’l nòm ëd Pastiss. Belavans a ven mai dovrà për combate, miraco i podoma pensé ch’a sìa servìa mach na frisa ’nt l’assedi dël 1640. Con ij travaj fàit për rinforsé la Sitadela ’n vista dël famos assedi dël 1706, ël Pastiss a ven inserì ’nt la controguardia, n’euvra fàita a «V» e costruìa dë dnans a la ponta dël bastion San Lazzaro. Ij component prinsipaj dël Pastiss as salvo, ma a la fin ëd l’Eutsent, con la demolission ëd la Sitadela e la costrussion dij neuv palass, tuta le part dë dzora a ven crasà e tuta cola sota-tèra a ven ampinìa con ij materiaj surtì dai gav ëd le ca. L’artrovament dij rest dël Pastiss a s’anandia dël 1958 e, a troveje, a l’é ’l capitani Guido Amoretti con Cesare Volante, un giovo ch’a studia meisin-a a Turin.
A manco pòchi mèis a n’àutra dëscuerta amportanta, për Amoretti, cola dla scala ’d Pero Mica. Ant j’ani apress a l’é ancora chiel a dirige ’d gav esplorativ con ëd volontari coragios e apassionà. Tutun lë slans as dëstissa për un problema grev: la pèrdita ’d benzin-a ’d na pompa ’d cors Matteotti che, là sota, a rend l’aria pì nen da respiresse. Amoretti a perd nen le speranse e, a stèmber dël 1976, a ciama torna ij volontari al Pastiss. An sla leja ’d cors Matteotti a pija pòst na baraca da cantié për cambiesse e për ten-e tuti j’atrass necessari al gav. A ven duvertà ‘n poss ant la contrà Papacino e, con l’arganel a man, a s’ancamin-a a tiré su ij sigilin pien ëd la tèra gavà dal Pastiss. Ij travaj a van anans: për trant’ani minca lùn-es ëd sèira ij volontari as treuvo, pien ëd passion e gropà da na fòrta amicissia. Pian pianòt j’ambient complicà dël Pastiss a ven-o liberà da la tèra e, ant l’istess temp, a ven-o trovà ’nt j’archivi ’d relassion d’época motobin antëressante. Parèj a ven possìbil capì coma ch’a l’era fàita e coma ch’a fonsionava la casamatta. Anmagineve la stèila dla Sitadela ’d Turin con soe sinch ponte ch’a l’ero ij bastion. Ëd ëdnans al bastion ëd San Lazzaro (n° 1), figureve un largh fossal e, da la part vers la campagna na sòrt ëd tërfeuj. Ij làver a son tre mese tor gropà da doe muraje (n° 2).
La muradura a l’é spëssa doi méter e otanta e l’é fàita a sach, con doi parament ëd mon ampinì dal «calcistrucio fatto con calcina forte Pietre spezzate et sabia», coma ch’a diso ij «Capìtoj» dël Sinchsent. Se ’l nemis a fussa stàit bon a s-ciapé la muraja, a sarìa trovasse (a l’é ’l cas ëd dilo) ant un gròss Pastiss. A l’avrìa lassà le piume ’nt na stansia ’d combatiment (n° 3) ch’a l’avìa ’d muraje trasversaj (n° 4) për sarelo ’nt na ratòira infernal. Da minca part ëd feritòje për spareje con ij fusij, dë dzora a ’d caditoie për craselo con ëd granade ch’a l’ero j’antenà dle bombe a man. Le granade a l’ero campà giù da n’ambient superior, pì strèit, ch’a corìa tut arlongh a la stansia ’d combatiment. A venta ancora consideré che j’atacant a l’avrìo podù fé na galarìa sota-tèra për rivé a miné la casamatta. Emanuel Filibert e l’architet Ferrante Vitelli a l’avìo prevëddù costa eventualità: sota a la muradura da feura (cola sota al tërfeuj ch’i l’oma dit) a l’avio fàit ëscavé na galarìa ’d contramin-a ch’a rivava fin-a a l’adoss ëd l’eva (la falda acquifera) a tërdes méter e mes sota-tèra. Da la part dël bastion (cola che ij técnich a ciamo «front ëd gola») ël Pastiss a l’avìa le postassion dij canon (n° 5) pront a sparé ’nt ël fossal ant ël cas ch’a fusso intraje ij nemis. La casamatta e l’era unìa al bastion a travers d’un passagi (n° 6) longh na sinquanten-a ’d méter e largh squasi doi, ch’a l’é salvasse për miràcol, tut antregh, sota a la contrà Papacino. Cola dël passagi a l’é stàita l’ùltima dëscuverta anteressanta peui, quàich ani fa, ël cantié dij volontari a l’é sarasse përchè a l’avìa nen tute le gàbole dla sicurëssa ciamà dai regolament. Tutun, për boneur, un finansiament a l’ha consentì ’d restauré diverse part dël Pastiss e d’arfé l’impiant elétrich. Donca a-i manca pòch a podèj duverté al pùblich le part artrovà dël Pastiss, ch’a peul esse considerà n’unicum euròpengh e na glòria dël passà ’d Turin.