Përchè i lo scrivoma parèj

PËRCHÈ 'L PIEMONTEIS I LO SCRIVOMA PARÈJ

Pinin Pacòt, Poesìe e pàgine 'd pròsa, Ca dë Studi Piemontèis - Turin 1985

I l'avoma tiraje giù 'l caplèt a la Ô e lòn, va savèi përchè, a l'é dëspiasuje a tanti, coma s'i l'avèisso faje n'ofèisa përsonal. Come se con né scopass i l'avèisso faje, volé via sò capel da 'n testa. Pròpi parèj. Parloma nen, peui, d'avèije gavà la tilde a la N (ñ). N'autra pi gròssa.

E pura, an fasend lòn, i l'avoma mach chërdù d'avèi arpià la scritura tradissional dël Piemontèis. Ij nòstri vej che, con un gust pi sicur dël parlé, a l'avio 'd cò un sens linguìstich pi fin e pi giust, a l'ero pròpi ancaminasse an sla stra ch'i l'avoma peui piait noi-autri d'Ij Brandé, chi l'avoma concludù an pòche régole coj ch'a l'ero stait ij tentativ ëd prima, divers e incert ant le solussion, ma tuti ispirà a j'istessi prinsipi.

Aj sarìa vaire còse da discute, ma i veuj fërmeme particolarment an sla question ëd l'O e su cola dla N piemontèisa, ch'a son peui an fond, se nen le sole, le pi importante ch'an divido da coj ch'a son restà fedej a la grafìa che, për comodità, i ciamrai a la Viriglio. Le autre a son question secondarie, ò almeno pi dlicà, ch'a l'han ancora nen tocà la sensibilità ortogràfica dij nòstri... aversari. (La paròla a l'é gròssa, për ëd përson-e gentile, ma... passiensa!).

Ël prim ch'a l'é butasse a scrive 'l piemontèis, naturalment a l'ha pensà 'd dovré l'alfabet italian, ch'a l'era col ch'a conossìa mèj e che, an fond, a s'adatava 'd pi. Mach che an pràtica a l'é trovasse con don-trè son ch'a l'avìo nen ij segn corispondent an italian. E anlora a l'é adressasse a l'autr linguagi che, dòp l'italian, a l'avìa pi a la man, al fransèis. A cost a l'ha piaje 'l segn EU për scrive 'l son tërbol ëd la O (ö), bele ch'a l'avrìa podù dovré l'OE dij lombard; ma, fòrse, a coj temp, come linguagi, 'l fransèis a l'era da noi pi 'd ca che 'l milaneís. E, come an fransèis, a l'ha dovrà la U për ël son strèit ëd la U, che, etimologicament, a corispond an géner a na U latin-a.

E parèj aj restava ancora doi son, la O larga e la O strèita, contra un segn sol restà disponìbil, la O. Scartà la OU fransèisa, nen giustificà da l'etimologìa, coma a l'é anvece an fransèis, aj restava mach da diferensié le doe O, an marcand con un segn ëd prolongament cola ch'a corispond a la O larga e an dovrand l'O sempia për ël son pi strèit. A j'era mach da serne, tra l'acent circonfless (ô), ël grave (ò) e anche, coma a l'han fait certidun, la diéresi (ö). S'a j'era d'incertësse an sël segn da serne, aj fasla nen; lòn ch'a l'era important, a l'era d'avèi fissà 'l prinsipi 'd dovèi distingue ij doi son dla O con un segn ëd prolongament an sla O larga, tanto pi che costa ò larga an Piemontèis a l'é sempre e mach tònica.

Queich esempi: Ël médich Pipin, ant soa racòlta 'd Poesìe Piemontèis, dël 1783, a dòvra la Ö; mentre ant soa gramàtica (i l'hai sota j'euj la sconda edission, rivedùa da Luis Rocca) a dòvra l'acent grave, coma i foma noi. L'editor dël Cont Piolèt, 1784, anvece a dòvra l'acent circonfless, sempre për la O larga. La quarta edission dle poesìe dl'Isler (1821) a pòrta l'acent grave e l'istess as peul vëdde ant J'Acident d' Pòrta Palass, ossia Pòrta Palass a la matin d' mërcà, dël 1828.

L'é nen ël cas adess ëd fé na stòria dla grafìa piemontèisa. Costi pòchi esempi a peulo basté. Natural, ch'a j'é 'd cò d'ecession; coste però a toco nen la validità dël prinsipi, ch'i l'avoma dit.

E passoma a la N. Costa-sì, an Piemontèis, tra doe vocài e dòp l'acent tònich, a peul avèi doi son: un dental e n'autr nasal. Col dental a l'é comun a l'italian e as peul scrive l'istess: cana, Tòni, Mini, etc.; mach ch'a tocrà scrivlo con doi NN, quand ch'a l'é final, për nen prononsielo nasal. Così: ann, afann, etc.

Ma l'autr, col ch'a l'han ciamà faucal e, për spieghelo, a l'han dëstorbà l'àrabo e l'ebràich, coma scrivlo?

Tanti a l'han scrivulo e a lo scrivo ñ, ma cost a l'é 'l segn spagneul ch'a corispond a gn e, oltre a confonde, a dà nen n'idea dla natura dël son piemontèis. Ma prima 'd tut, coma ch'a l'é formasse cost son? Probabilment, ant un prim temp, la N a l'ha causà la nasalisassion dla vocal ch'a la precedìa; apress a l'é formasse, nen na dobia, ma doe N distinte, la prima nasal e la sconda dental, ch'a s'apogiavo, la nasal a la vocal prima e la dental a cola dòp. Doe N diverse, ch'a son restà ant ël monfrin, ant ël langaireul e an d'autri sotdialèt. Così: lan-na, ch'as dovrìa silabesse lan e na. Cost son a l'é 'd cò fòrse prononsiasse parèj ant ël turinèis, tant a l'é vèra che ant ël '700 as treuva la dobia N, an paròle come: lunna, sanna, etc. Pr'esempi an Calvo, an Isler, an Ventura, specialmente ant ij manuscrit e ant le stampe dël temp.

An turinèis peui a l'é capitaje che la prima N nasal a l'ha fait casché la dental ch'a jë vnisìa apress, restand però sempre apogià a la vocal prima, përchè entravée da na legera aspirassion, che Costantino Nigra, ch'a l'era rendusse bin cont dël fenòmeno, a l'avia rendù con na H (lunha).

Cost'H an piasrìa 'd cò dovrela noi, për marché nòstra famosa N piemontèisa mach ch'i voroma nen cissé 'd pi nòstr amis Paggio Fernando, profeta dla scritura a la Viriglio, e për lòn is contentoma d'un cit tratin (sman-a), an cost cas pi 'd division che d'union, ch'a peul basté a marché 'l dëstach. A l'é significativ che 'd cò col "Giorgin, Bard-Alpin", ch'a l'ha firmà le quartin-e 'd Pòrta Palass a la matin 'd mërcà, a l'avèissa già intuilo e dovralo. E aj në sarìa 'd cò d'autri da sité, ma për adess a basta. D'autra part a mancrà nen l'ocasion ëd torneje ansima, e anlora as podrà, an manera pi ordinà, porté d'autre dimostrassion, pòsto ch'a sio necessarie.

Concludend, noi d'Ij Brandé, i scrivoma 'l Piemontèis, coma ch'i lo scrivoma, prima 'd tut përchè la nòstra a në smija na manera pi rassional e pi adatà a la natura 'd nòstr linguagi, e peui ëd cò përchè i chërdoma d'esse restà, an continuandla, ant cola ch'i pensoma ch'a sia la pi gënita tradission nostran-a. E i dioma nen, ch'a l'é 'd cò përchè ch'an pias parèj.

(Ij Brandé VI, 1951)

---