A l'era ancora nen soa ora

Costa ch’iv conto, a l’é la stòria ’d mè pare; classe 1889, mòrt ai 19 dё Dzèmber dёl 1976 a l’età d’otanteset ani e che an pì ’d na circostansa a l’era trovasse ’nt ij pastiss, ma a l’era sempre andaje bin. Quand a l’era pcit, ij sò ’d mè pare, a l’avìo pensà bin d’aceté l’oferta fàita da un barba che a stasìa a Sisterna d’Ast, sposà da diversi ani, ma sensa fieuj. L’oferta a l’era arferìa a la possibilità d’ospité a soa ca, un dij fieuj ёd mè nòno; d’àutra part an ca a j’ero an tanti e ’l cap famija, che a fasìa ’l ciavatin, an certi moment ёd l’ann a stentava a mantenije tuti, d’àutra part a San Damian andoa ch’a stasìo, a l’é nen che a-i fèisso tante scarpe da fé o da rangé.

An famija, coma dit, a j’ero an tanti: oltra a pare e mare, a-i ero ancora bin ses frej e tre seur, e così ’l nòno, d’acòrdi con la nòna, a decid d’afidé un dij fieuj, Sandrin, al barba ’d Sisterna d’Ast. Varda ’n pò che un bel di, salutà ij frej e le seur, col che peui a dventerà mè pare, a part an sёl biròcc dёl barba che a l’era vnulo a pijé da Sisterna d’Ast. J’ani a passo e mè pare naturalment a frequenta la scòla dёl pais, vagnandse l’atestassion d’avèj completà con profit ёl cicl dё studi; a va considerà che an coj ani ’nt ij pais, ёl cicl dё studi, pensé!, as completava con la tersa elementar. Finì jё studi, sò barba a pensa bin ёd butelo coma garson ant la botega dёl minusié dёl pais; ambelelì pian pian, a l’avrìa amparà ’l mёsté che peui a l’avrìa fàit pёr tuta la vita. Rivà a l’età ’d vint’ani, mè pare a ven ciamà sota a j’arme e varda mach, coma quasi tuti ij Monfrin e pì an general ij Piemontèis, a ven anquadrà ’nt un regiment ёd l’artijarìa alpin-a e dëstacà a Casal.

A Casal chiel a passa l’ann 1909, ёl 1910; na vòlta rivà al 1911, chiel a ven congedà. Purtròp però an coj ani l’Italia a l’avìa pensà bin d’anteressesse ёd l’ùnica fёtta dёl Nòrd Africa che ancora gnun-a nassion europenga fin-a a antlora, a l’avìa pensà d’òcupé: la Tripolitania. Vardé-sì ’nlora che l’Italia a pensa bin ёd parte pёr la Tripolitania, coma a sё s-ciamava antlora, ùnica tèra restà a disposission, ma postà sota la protession ёd la Turchìa. An cantand: Tripoli bel suol d’amore..., mè pare a l’era fra coj che a partìo; a l’era stàit congedà mach ses mèis prima. An Tripolitania mè pare as fërmerà ’l 1911 e ’l 1912, pёr peui esse congedà vers la fin dёl mèis d’otóber, quand la Turchìa a l’avìa ciamà la pas. Dal moment però, che ’nt l’antërtemp a j’ero ancaminaje ij travaj pёr la costrussion dёl pòrt ёd Tripoli, mè pare, d’acòrdi con ij sò, a decid ёd fёrmesse lì a travajé coma mèistr da bòsch, a le dipendense d’un-a dle tante società italian-e angagià ’nt la realisassion ёd cola granda euvra.

Ël travaj pёr chiel a mancava nen, pёrchè as tratava ёd costrùe, da la matin a la sèira, dij gròss cassion ёd bòsch andoa peui as fasìo le «gità» ёd ciman pёr la costrussion ёd le banchin-e, dij murajon e dij pontij d’atrach. Antant varda-lì rivé ij 24 ëd giugn dël 1914 e a Sarajevo an Serbia, a ven massà l’ardité austrìach a la coron-a imperial, tant che l’Austria as sent an dover ëd diciaré gùera a la Serbia. Dal moment però che tala assion a l’era stàita giudicà dёsproporsionà da j’àutre nassion europenghe, coste ùltime a ciamo ’d convoché na conferensa pёr dёscute dёl problema, ma pёr tuta rispòsta, la Germania a diciara guèra a la Russia, al Belgio e a la Fransa. Da col moment a intreran an guèra ’dcò l’Inghiltèra, l’Ungheria, la Mérica, la Turchìa e fin-a ël Giapon. Con l’anandiesse dla guèra a l’era rivaje ’dcò pёr mè pare ёl moment ёd torné a ca, ëdcò pёrchè a Tripoli l’aria a l’era fasse pesanta, combin che l’Italia a fèissa diciarasse neutrala. E a l’é parèj che a l’inissi dl’ann 1915, pare a l’é a ca ’d sò barba a Sisterna d’Ast.

La tranquilità però a dura pòch, përché già ’nt ёl mèis ёd mars pare a ven ciamà sota j’arme; l’Italia dòp n’ann ёd arpensament a smija pì che mai decisa a intré ’dcò chila an guèra, schierandse da la part dij Fransèis e dj’Inglèis. E parèj ai 24 ёd magg dël 1915, nòstr esèrcit a passava ’l Piave, che antlora a segnava ёl confin fra noi e l’imperi ëd Ceco Beppe; fra ij soldà ch’a partìo pёr ёl front a-i era ’dcò mè pare. La guèra a andrà avanti fin-a al 1918; l’Italia, a guèra finìa, a conterà 600.000 mòrt e un nùmer enòrme tra ferì e mutilà, an compens (as fà pёr dì) noi i guadagneroma Trento, Gorizia, Trieste e l’Istria. An cola bruta guèra, fra bombe e gas asfissiant, a mè pare a l’era andaje bin, evidentement a l’era ancora nen cola, soa ora. Ël bel ёd tuta la facenda a càpita, quand che ai 4 ëd novèmber dёl 1918, tute le ciòche dla penìsola a dan l’anonsi dla fin ëd la guèra. «Che bel, finalment as torna a ca!» a l’avrà pensà mè pare. Purtròp però, pёr mè pare a l’era ancora nen rivà ’l moment ёd torné dai sò, përchè pròpi ’nt col 4 novèmber, chiel as trovava a Brindisi, da andoa a sarìa ambarcasse l’indoman pёr Tripoli.

Ij batibeuj provocà da la guèra, e pёr ёl fàit d’avèj dovù lassé mach na pcita guarnigion an Tripolitania, pròpi a càusa dla guèra, a l’avìo fàit an manera che diverse tribù dl’intern, ёd la Cirenaica specialment, con l’agiut dij Turch, a j’ero solevasse. A l’era donca rendusse necessari parte con un gròss contingent pёr fёrmé minca ostilità. Pòvr pare, a l’avìa gnanca podù gòde ij festegiament ёd la fin ёd la guèra, che già as trovava an mes al desert nòrd african a combate contra le popolassion che a j’ero arvirasse. Pёr fortun-a le còse an Libia (sì, Libia, pёrchè ’nt l’antërtemp le doe region, la Cirenaica e la Tripolitania, a l’avìo piàjt n’ùnich nòm), an Libia disìo, la pas a ven arstabilìa e così mè pare, a la fin dёl 1919, a peul finalment torné a ca. E adess foma doi cont: mè pare a part, pёr ёl servissi militar ёd leva, ant ёl 1909 e mach ant ёl 1919, a pòsa definitivament la divisa militar; donca, a part quàich mèis passà a ca tra na guèra e l’àutra e a part la parèntes ’d quand ch’a travajava ’nt ёl pòrt ёd Tripoli, chiel a l’é surbisse squasi des ani ’d guèra e minca vòlta sensa fesse gnanca në sgrafignon, combin dij tanti mòrt e ij ferì coma ch’i l’oma arcordà prima.

Vardé-sì che adess as treuva a ca, a trant’ani, sensa travaj e ancora da marié. Pёr prima còsa, con l’agiut dёl barba, a duverta na cita botega da mèistr da bòsch e peui a ancamin-a a vardesse antorn pёr vёdde se caso mai a-i fèissa staje ’nt ёl pais, quàich fija da marié. L’euj ëd mè pare un bel di, a casca su na fijëtta che antlora a podìa avèj sì e no 19 o 20 ani ( chiel a n’avìa già 31). Coma ch’a sìa andàita ’d precis la còsa, i lo sai nen (mi i nasserai quìndes ani apress), ma i sai mach che ant ёl 1922, ij doi a son òmo e fomna. A venta precisé che an coj ani pare as diletava a gieughe al balon elàstich, e a l’era ’dcò pitòst an piòta; così brav che tute le frassion e ij pais dantorn a Sisterna d’Ast a fasìo a gara pёr avèjlo da lor a la dumìnica o an ocasion ёd le feste patronaj.

Chiel a fasìa ’l prim bateur e venta dì che quand a giugava, chiel as rësparmiava nen; a l’é vera che la còsa a podìa rende quàich lira e magara quàich capon, che solitament a fasìa part dёl premi pёr ёl vincitor, ma a l’era ’dcò vera che soens a dovìa gieughe an condission ёd temp ostil. O sota ’l sol sbalucant d’istà o magara sota la pieuva insistenta d’avril o d’otober. Un bel di, un lun-es ёd matin, la fomna (che peui pì tard a sarìa dventà mia mare), la fomna i disìa, dёsvijandse na matin a lo treuva tut anfrèidolì e con na frev da caval; frev dovùa ëd sicur al frèid e la pieuva dёl di prima, quand chiel a l’avìa giugà tut ёl dòp-mesdì al balon, an sla piassa dёl mërcà ’d Canal d’Alba. A passo un pàira ’d di, ma la frev al pòst ёd calé, a l’era aumentà ancora e così tant, da fé interven-e ’l médich dёl pais.

Ël médich dòp d’avèjlo visità pёr da bin, sopatand la testa a sentensia: «Polmonite! Tra l’àutr a l’ha ij polmon pien d’aqua, penso ch’a riverà nen a doman matin». Pensé a la disperassion ёd la sposin-a, che antlora a podìa avèj sì e nò na vinten-a d’ani: còsa fé? A l’é an col moment ch’a ’nterven na vsin-a ’d ca ch’as buta a parlé d’un-a medicon-a ch’a stasìa a n’Ast, che a l’avìa fàit pì d’un-a guarigion miracolosa, pёrchè nen prové? Chila magari na solussion a l’avrìa trovala. Dit fàit, e con l’agiut dёl barba ch’a l’era ’l Sechërtari comunal dёl pais, la sposin-a as fà compagné a n’Ast con ёl biròcc. «A venta fé ampressa», a l’avìa dit la medicon-a dòp d’avèj scotà la dёscrission dёl mal «tornand a ca, a venta che i passe ’nt na fornasa andoa iv fareve dé doi mon neuv; na vòlta rivà» a continua la medicona, «i butereve ij doi mon an sla stua e i-j fareve scaudé da bin. Piàjt ёl prim dij doi mon, i lo anvërtojreve ’nt un tòch ёd linseul che peui i butereve an sla schin-a dёl malavi; dòp un pò ’d temp i gavereve ёl prim mon e i fareve la midema còsa con lё scond» e peui a continua: «Sòn i dovreve felo pì e pì vòlte e pì ’l mon a l’é càud e mej a sarà». Tornà a ca, a fan coma a l’avìa dit la medicon-a; ij doi mon a ven-o scaudà e peui, un dòp l’àutr, a ven-o pogià an sla schin-a dёl malavi, che ’nt l’antërtemp a l’avìa arseivù l’Euli Sant. Për tuta la neuit e për vàire di ancora ij mon a ven-o scaudà, anvërtojà ’nt un tòch ёd linseul e peui pogià an sla schin-a dёl moribond, schin-a che a fòrsa ’d fé a l’era trasformasse ’nt na gròssa piaga.

Comsissìa, a passa un di, peui doi, peui tre e finalment na bela matin la sposin-a a sent na vos rivé da la stansa da let, a l’era cola dёl moribond: «Jeta, Jetin-a, còsa it na dise ’d porteme un pòch ёd colassion? I l’hai na fam!». A saran stàit ij mon (o a sarà stàit un miràcol), o a sarà stàit che ’dcò an cola circostansa, a l’era ancora nen rivà soa ora, ma i sai mach che mè pare a la vivù ancora d’àutri sinquant’ani, muirend a squasi novant’ani!