Michel dij Bonavé/Bèive d'eva e nen ed vin

Bèive d'eva e nen ed vin

A coj Turinèis che la dumìnica ai ses ëd mars dël 1859 a fusso trovasse a passé dë ’dnans a cola stassion provisòria andoa ch’a rivavo ij prim treno, miraco për spassëggé ’nt ël giardin ëd cola piassa progetà da l’architet Carlo Promis e dedicà a la memòria dël rè Carlo Felice, a sarìa stàit bin ch’a l’avèisso apress un parapieuva. Quaidun a podrìa pensé a un ëd coj ëslavass caraterìstich ëd la Prima, ma contut bele s’a piuvìa nen a l’era mej avèj quaicòs da arparesse. E alora?

La spiegassion a l’é pì sempia ’d lòn che un a së speta. An col di-lì a j’era staje la sirimònia d’inaugurassion d’un dij servissi pì ùtil për la sità: l’eva! A l’avrìa dovù presensié fin-a ’l Pressident dël Consèj, ël cont Camillo Benso ’d Cavour, ma j’angagg dovù a la vsin-a guèra contra l’Àustria a l’avìo portalo da n’àutra part e alora, sò pòst ansema a j’autorità sitadin-e, a l’era stàit pijà dal Ministr dij Travaj Pùblich. Le nòte dla fanfara dla Guardia Nassional a compagnavo l’aveniment ch’a portava Turin a esse un-a dle sità pì a l’avangarda.

Lë sbrincc ëd l’eva a l’era surtì a l’improvista da la tèra, da la boca d’un tubo, për slansesse vers ë cel fin-a a pì che 25 méter d’autëssa e dòp tom-bé giù an milanta stisse ch’a bagnavo la gent, la piassa e ël giardin. An costa manera a vnisìa ufissialisà ’l fonsionament ëd l’aquedot ëd Turin, miraco nen ël prim da già che ij Roman ëd sigur a l’avìo già fane un daspërlor. Prest la portà dla fontan-a a vnisìa regolà për nen anlaghé la piassa, ma tuti ij lun-es e ij màrtes, da mesdì a un bòt, a tornava a slansesse su mach për la gòj dij curios.

Comsìa a l’é bel anmaginesse ’d fé un viagi a l’andarera, për capì da andoa ch’as na rivava col’eva frësca. Passand a travers a chilòmetri ëd tubassion an ghisa o an tòla anciodà, as rivava a un gròss serbator ant ël leugh dit dël Baracon (ancheuj Regin-a Margherita a Colegn). A l’era na granda galerìa ch’a tenìa fin-a a 2.600 méter cubo d’eva che daspërchila a l’avìa già fàit un bel pò dë stra, sghijand silensiosa drinta ai sò tubo da 450 milim ëd diaméter për torné su, sota a cors Fransa d’adess. Da Grujasch an là vers Rivàuta e da lì drit su vers le montagne, fin-a a Sangan, pais che già dal nòm an fà pensé al Sangon, e nen lògn a-i é Trana. A l’é da cost doi pais ch’a s’anandiava la stòria ëd col òr bianch e liquid destinà a pasié la sèj e jë bzògn dij Turinèis.

Na stòria ch’an pòrta ancora pì andaré ’nt ël temp, ant ël sécol ch’a fà disdeut, quand che Carlo Richa (1690-1749), ant soa «Constitutio Epidemica Taurinensis» a dasìa cont ëd coma che l’eva dla sità a fussa peui nen tròp ësclinta e pura coma ch’as pensava. Chiel a l’era bin ëscotà an qualità ’d médich d’Anna d’Orléans e ’d sò òm ël duca Vittorio Amedeo II, dzorpì a j’ero bin an memòria dij goernant j’epidemìe disastrose ch’a l’avìo ciapà la sità ’nt ij temp passà. Bzògn e desideri dij Turinèis ch’a l’avìo avù orija favorèivola a la cort ëd Carlo Felice e parèj, ant ël 1832, n’ann apress soa mòrt, la vidoa Maria Cristina (1779-1849) a dasìa l’angagg a l’ingegné Ignazio Michela (1792-1867) për trové la manera pì giusta për porté a la sità «acqua potabile di sorgente, sempre fresca, sempre pura, sempre abbondante, derivandola direttamente dalle Alpi o da luoghi elevati che poco distassero dalle medesime. L’acqua di tali alti siti derivata doveva arrivare da sè, e per la sola pressione propria, a tutte le case di questa città ed a tutti i piani delle medesime, liberando così gli abitanti dell’incomodo e della spesa di dover attingere l’acqua da bere da pozzi quasi sempre inquinati, portarla a mano su per le scale, sulle quali non puossi far a meno di versarne sempre qualche porzione, la quale è sovente cagione di pericolo per chi è obbligato a montare e discendere per le medesime, principalmente in ragione del gelo che vi si produce nell’inverno...».

La relassion che Michela a presentava a la regin-a a contava su ses proget për l’eva potàbila, da pijesse a la Sacra ’d San Michel, dai Lagh ëd Vian-a, da la Dòira a Pianëssa, da la sorgent dël Sangon, da ’d poss fra Colegn e Grujasch o da le fontan-e esistente arlongh a la Dòira. Da già ch’a l’era ’dcò costituisse un grup ëd sitadin asià con ël midem but, la regin-a a-j lassava camp lìber e fin-a ai giutava.

An fonsion dël «Rapport de la Comission chargée par la Sociètè promotrice d’étudier la conduite d’eaux potables pour la Ville de Turin», ai 20 ëd luj dël 1852 a vnisìa decidù che: «L’acqua del Sangone è acqua potabile dolce, non cruda, non selenitosa, contiene appena 19 milligrammi di carbonato di calce e tracce appena di solfato, mentre l’acqua della bealera Cossola, come quella della fontana di Santa Barbara, come quella dei pozzi di Torino, ha invece un residuo fisso di 395 milligrammi, fra cui 125 di carbonato di calce, 159 di solfato di calce e 70 milligrammi di solfato di magnesio; che l’acqua della sorgente del Sangone era acqua purissima e cuoceva i legumi in un’ora e mezza, mentre per quella della fontana di Santa Barbara, dei pozzi di Torino e della Cossola ci volevano due ore». Ant la relassion a vnisìa ëdcò precisà che la sorgiss a l’era a la përfondità ’d 5,5 méter e che: «costituita da 2,25 di terra vegetale e 3,25 di piccoli e grossi ciottoli e sabbia (cailloux et graviers). Approfondendo sempre più i pozzi, fino a m. 7, le acque aumentavano esse pure. Non si andò più oltre in questo lavoro essendosi manifestato troppo dispendioso... “à cause de véboulement des parois des puits”». Bele se ij cost a l’ero superior a j’àutri proget, a j’era la condission ëd l’eva ch’a arsultava fàita da: «acque chimicamente pure e molto dolci, copiose, che - provenendo dall’alto - avrebbero raggiunto in città una maggiore elevatezza e i cui lavori di conduttura richiedevano minore profondità».

An fonsion dij càlcoj fornì da l’ingegné Michela l’aquedot a l’avrìa dovù porté an sità apopré 40.000 méter cubo d’eva e che: «colando tutto l’anno, avrebbero fornito 14.640.000 metri cubi e, colando solo 20 ore al giorno, 11.200.000 metri cubi».

A la midema data a vnisìa fondà la «Società Anonima per la Condotta di Acqua Potabile (SAP)» con ël but ëd porté l’eva da le sorgiss dël Sangon fin-a a Turin, con l’obietiv ëd fornì a minca turinèis bin 66 lìter d’eva al di, considerand che la popolassion a l’era dantorn ai 150.000 abitant. Costi nùmer a tenìo nen cont dël fàit che la pì part dij turinèis a l’avrìo nen podù concedse ’l lusso d’avèj l’eva ’nt ëca, considerà che ël pressi aplicà, con la benedission ëd la Comun-a, a l’era mach ëd 23 centésim al méter cubo, ch’a sarìo 50 centésim d’Euro. Tutun le condission econòmiche ’d tante famije a consentìo nen cola spèisa an pì e donca a restava mach da servisse, coma sèmper, dij poss an comun.

An efet la Società a l’era nen riessùa a manten-e soe promësse e la quantità d’eva ch’a rivava efetivament a Turin a l’era motobin ëd meno e a calava ancor ëd pì ’nt l’invern con ël gel ch’a riduvìa la portà dle sorgiss. Tut sòn combin che la Società a l’avèissa catà, an sla riva drita dël torent Sangon, ij grand teren ëd la contëssa Malines, postà ant ël teritòri ’d Bruin, andoa ch’a podìo sfruté, oltra a la bondosa fontan-a Lilla, le sorgiss an region Baronis, ch’as trovavo pì a mont vers Trana. Un mijorament ëd la situassion a sarìa peui staje vers la fin dël sécol con la costrussion ëd n’àutr serbator, antitolà a Michela, con la capacità ’d 2.000 méter cubo, e d’àutra eva pijà da le bialere ’d Rìvole, Sangan e Bruin (dit ël «Canal ëd le tre onde»). Rivà a Turin l’eva a partìa da piassa Statuto an dividendse con tre gròss tubo ch’a andasìo vers ël sénter passand për via Dòira Gròssa, via Santa Teresa e via Santa Chiara.

Da antlora tanta eva a l’é passà drinta a le tubassion e al canal longh 11 chilòmetri, tante përson-e a son stàite angagià a masenté la distribussion ëd l’eva potàbila a Turin e diverse società a son alternasse a gestì la bàrziga, ancheuj tut a l’é sota la tùa dla S.M.A.T. (Società Metropolitana Acque Torino). A Sangan a son restà tute le struture ’d na vòlta con le veje galerìe an mon, le vàlvole, ij canaj e dzortut le sorgiss ch’a continuo a pissé soa eva sclinta e che da 160 ani as na viagia vers la sità. As trata, për chi ch’a l’avrà gòj ëd visiteje, mersì ai servissi butà a disposission da la società ’d gestion, d’intré ’nt na sòrt ëd catedral sota tèra, con pilie e colòne, con struture ’d n’architetura dl’Eutsent che ancor a mostra a tanti progetista modern coma ch’a vantrìa fé (i peule prenoté për na vìsita dasend un colp ëd cornëtta a coj ëd la S.M.A.T. - ël nùmer i lo treuve su soa pàgina dl’aragnà). Miraco l’eva a dovrà subì vàire tratament ëd purificassion anans d’intré ’nt le ca dij Turinèis, ma l’eva a l’é sèmper cola. Forse l’ùnica còsa ch’a ven a manché a noi a l’é la giusta mzura dël temp necessari për fé cheuse vërdure e fërzaje, ma tantutun a son ëdcò cambià ij potagé e le stue con d’angign pì modern e vajant.

La considerassion da fé, për ij Turinèis, a l’é che al di d’ancheuj as peul pì nen savèj con precision andoa ch’a dësboca l’eva ’d Sangan, da già ch’a ven peui mës-cià con cola ch’a riva dal Pian ëd la Mussa, an Val d’Ala, e con col 20% apopré ch’a riva da la purificassion ëd l’eva dël Pò. E se pròpi a voreran nen mach bèive ’d bon vin piemontèis a podran consolesse con na bon-a part ëd l’eva dël Sangon.

[Da "Piemontèis Ancheuj, Giugn 2019]