Michel dij Bonavé/500 ani e l'arcòrd dël Piemont
500 ani e l'arcòrd dël Piemont[modifiché]
St’ann as memòrio ij 500 ani da la mòrt d’un dij pì grand artista e siensià che la stòria an guerna: Leonardo da Vinci. Turin a-j dedica na mostra con l’esposission ëd quaidun dij sò travaj ch’a son cudì con soèn ant j’archivi dla Biblioteca Real ëd Turin, d’àutri leugh a faran ëd selebrassion e sò genio a sarà donca arcordà e onorà coma ch’as merita soa memòria.
Già al mèis d’avril dël 2017 su coste pàgine i l’avìo smonù n’artìcol ëd l’amis ringretà Claudio Santacroce, con j’arferiment ch’a fasìo gropé costa granda figura a nòstra region, për la vrità nen vàire bondos. Comsìa, an ësgatand da sì e da là quaicòs as treuva. La preuva pì consistenta a son pròpi ij feuj e ij dissègn che adess a ven-o butà an mostra. An particolar l’autoritrat ëd Leonardo midem ch’a fasìa part ëd la colession privà d’un tal Giovanni Volpato da Riva press Chér, n’antiquari ch’a dovìa avèj catà un bel fàit d’euvre ’d Leonardo ’nt ël cors dij sò bondos viagi an gir për l’Euròpa. Costa colession a l’era stàita catà da rè Carlo Alberto ’d Savòja ’nt ël 1840 e col ritrat a l’era restà stërmà drinta a na scàtola fin-a al 1974. L’atension dij Savòja vers j’euvre d’art a l’era na tradission, così coma ch’a l’era për tute le grande famije potente d’Euròpa che da sèmper a ambaronavo ’d tesòr d’art e d’àutre sòrt. A smija che Carlo Alberto a l’avèissa spendù an total la bela gifra ’d 50.000 lire d’antlora e ch’a l’avèissa adritura pagala a rate.
N’àutr përsonagi piemontèis ch’a ven a inserisse ’nt l’arcòrd ëd Leonardo da Vinci a l’é Giovanni Piumati, nà a Bra (CN) ai 28 ëd magg dël 1850 e mòrt a Còl ëd San Gioann (TO) ai 6 d’otóber dël 1915 e ambelelì a l’é ’dcò sotrà. Ma ch’i ch’a l’é stàit cost Giovanni Piumati? Chiel a l’era un pitor ch’a l’avìa studià a l’Academia Albertin-a ’d Turin, prima coma anlev d’Enrico Gamba e peui, dal 1872 al 1876, d’Antonio Fontanesi dël qual a l’era stàit un dij mej dissépoj al cors ëd pitura dël paisagi.
An efet chiel a l’era peui dventà un vajant e apressià pitor paisagista che, al temp midem, as dedicava a jë studi umanìstich: ant ël 1871 a pijava la làurea an Giurisprudensa e, ant ël 1878, an letere e Filosofìa. Coma pitor, Piumati a l’avìa esponù ij sò quàder, dal 1873, a la Società Promotris ëd le Bele Art ëd Turin e, dal 1874, al Cìrcol ëd j’Artista ëd Turin, për peui continué tuta la vita. A l’era ’dcò stàit un crìtich d’art për la «Gazzetta Piemontese», dal 1877 al 1879, e për «La Stampa» dal 1899.
Giovanni Piumati, coma dissépol ëd Fontanesi, a l’avìa gòj ëd pituré ’d paisagi e, dal 1900, a arseivìa vàire arconossiment për costa soa atività artìstica: a dventava sòcio dl’Academia Albertin-a e a dirigìa la Società Promotris ëd le Bele Art. Tra ij sò client a-i ero ëd gent avosà e importante fra ij quaj ëd mémber ëd Ca Savòja e ’l Museo Cìvich ëd Turin, ch’a caterà da chiel ël quàder «Plenilunio (Luna pien-a)», che ancheuj a l’é esponù a la galerìa d’Art Moderna ’d Turin. An ocasion ëd l’inaugurassion dël trafòr feroviari dël Sempion, ant ël 1906, Piumati a l’avìa esponù soe euvre con sucess a la granda mostra internassionala dël Castel ëd jë Sforza a Milan.
Dal 1879 al 1889, Piumati a l’avìa mostrà a l’Università Renana ’d Bonn e, al temp midem, a l’era stàit incaricà dël cors ëd lenga italian-a a filologìa al Conservatori Musical ëd Colonia, andoa ch’a l’avìa avù coma anlev ël futur kaiser Guglielmo II. Piumati a l’era apassionasse a jë studi an sj’euvre ’d Leonardo ch’a l’avìa podù përfessioné e aprofondì mersì al prinsi russi Théodore Sabachnikoff, sò anlev al Conservatòri ’d Colonia e ch’a dventava sò protetor. Parèj, ant ël 1889, Piumati a abandonava la catedra universitaria e a tornava an Italia, andoa ch’as dedicava a temp pien a jë studi su Leonardo, ch’a l’avìa ancaminà già dal 1880 e ch’a l’avrìa portà anans fin-a al 1912 con ël sostegn ëd Sabachnikoff.
L’arsultà ’d costi studi a l’era stàita la publicassion dël «Codice sul volo degli uccelli», dël «Codice dell’Anatomia» (ij feuj A e B ëd la Biblioteca Real ëd Windsor e coj dël British e dël South Kensington Museum ëd Londra) e dël monumental «Codice Atlantico» ëd la Biblioteca Ambrosian-a ëd Milan, trascrivù dël tut su invit ëd l’Academia dij Lincei, che apress a l’avrìa publicalo. A son pròpi ij sò studi su Leonardo ch’a lo renderan avosà press ëd tuti j’arsercador dël mond.
Tornand a soa atività coma pitor, Piumati a l’avìa piturà ’d paisagi dle valade, tra ij quaj «Vecchie case al Colle San Giovanni (1889)»; Ottobre al Colle S. Giovanni(1889)»; «Cortile in alta montagna (1901)»; «Su pel Civrari (1906)», comprà dal rè Vittorio Emanuele III. Ansima a la vita ’d Leonardo da Vinci a son disse e scrivusse tante còse, miraco nen tute dël tut giuste o provà con ij fàit e ij document ëd la stòria, ma a l’é sigur che ’nt ël 1516, a 64 ani d’età, a l’era andàit an Fransa, a la cort dël rè Francesco I. Mentre che as sà ch’a l’era rivà al castel ëd Clos-Lucé e con chiel a l’avìa portà quaidun-a ’d soe euvre, fra le quaj «La Gioconda», «La Vergine con il Bambino e Sant’Anna» e ’l «San Giovanni Battista», a-i son nen ëd neuve sigure su col ch’a l’era stàit sò përcors a travers ëd l’Italia. Con tuta probabilità a l’avìa viagià a caval o an caròssa, ma për traversé le montagne, visadì j’Alp, a l’avìa dovù serv-se ’d na cavalcadura pì modesta coma un mul. Ansema a chiel a-i ero doi dij sò anlev pì fedej, Francesco Melzi e Gian Giacomo Caprotti dit Salai.
Tutun, la stra pì curta për rivé an Fransa e peui proseguì vers Paris a l’era cola ch’a passava dal Piemont e, considerà le distanse e ij temp ëd përcorensa, a l’é squasi sigur ch’a l’abio dovù fërmesse a deurme da quàich part. Darmagi ch’a sio nen restà ’d marche ’d coste soste che nen necessariament a dovìo comprende Turin o le gròsse sità, forse për motiv ëd sicurëssa o d’àutr. Lòn ch’as peul consideresse sigur a l’é ’l transit ëd la carovan-a an passand a travers a un dij vàlich ëd j’Alp. A sarà stàit col dël Monsnis o col dël cit San Bërnard? A l’é mal fé stabililo con precision, comsìa da già ch’as sà che al mèis d’agost a l’era ancora a Roma, as peul pensesse ch’a l’abia fàit sò viagi an otogn e donca anans che l’invern a rendèissa motobin pì malfé la montà al Còl e la dissèisa vers le combe savojarde.
[Da "Piemontèis Ancheuj, Giugn 2019]