Luigi Vaira/Ij mecasdis
Ij mecasdis[modifiché]
I soma dl’ann 2830. La tèra coma ch’a l’era ’nt ël sécol ch’a fasìa vintun a esist pì nen. Dòp d’avèj vagnà la guèra ’n contra ’l marinagi che dël 2400 a l’avìa squasi stenzù ’l pianeta, la pì granda part ëd la popolassion a l’é ʼmbaronasse ’nt ël vej continent anté che belavans, coma ch’a capitava già tanti sécoj prima, pòchi a stan bin e j’àutri a tribulo a vive. Për salvé la tèra dai fum dij siminé e da col ch’a surtìa da le viture ch’a viagiavo për cel e për mar, l’umanità a l’é stàita obligà afé a meno ʼd bon-a part ëd le conquiste tecnològiche che fin-a a col moment a l’avìo garantìe la sovravivensa, portand, për maleur, l’antossiament ëd j’eve e dl’aria dzora a la mira ch’a podìa soportesse. Sensa la possibilità ’d fé marcé le fàbriche, necessarie a produve j’atrass për j’ospidaj e le meisin-e për ij malavi, la popolassion a l’é calà a dij livej da fé sgiaj. An mancansa dle màchine che për tanti ani a l’avìo garantì la possibilità ’d viagé, ant un nen, da ’n pòst a l’àutr, ij pais a son artornà a smijé a coj ch’a j’ero ’nt l’Età ʼd Mes, con pòchi cacam ch’a comando ij divers ëstat e tanta pòvra gent ch’a ven fàita vive ’nt l’ignoransa për tant ch’a peussa nen arviresse. A l’é coma se ’n quatsent ani a fussa fasse ’d tut për ëscancelé quìndes sécoj dë stòria, nen mach da la memòria dla gent, ma cò fin-a fasend ravage ’d tute le testimonianse scrite.
Jë sgnor ch’a comando a vivo ’nt le comodità ch’a rivo dal fàit che lor a l’han pa arnunsià a l’energìa moderna. La tèra a l’é dventà un leu anté che ij potent a dispon-o ’d tut lòn che la siensa a l’é stàita bon-a a dëscheuvre an ësquasi tremila ani e ij bonomass a patisso la fam, coma s’a fusso mach ëd bestie ch’a vardo ij padron ant soe bele sità lusente, piassà ansima a dle pile d’assel ch’a rivo fin-a ’n mes a le nìvole. Pòch për vòlta la pòvra gent a ’ncamin-a a chërde che coj cacam a sio nen d’òm coma lor, ma pròpi dle divinità bon-e a volé, a fé ʼd miràcoj e che minca tant a mando giù ij sò soldà a castighé coj ch’a rispeto nen la lege. Già përché na lege a fà dabzògn ch’a-i sia, s’as veul nen che tut a vada a rabel, e naturalment a l’é stàita detà dai cacam, ch’a l’han obligà tuti j’àutri a ’mprend-la a memòria. A sarìa stàit motobin pì sempi scrivla, almeno j’articoj pì ʼmportant, ma la régola fondamentala, për esse sèmper rispetà, a l’é pròpi che la scritura a deuv esse na pràtica mach conossùa da jë sgnor ëd le nìvole. Minca forma dë scòla a l’é stàita proibìa e tuti coj ch’a ven-o ciapà con un lìber o un vej artaj ëd giornal ant la bërsaca a finisso ’n përzon o pes ancora a ven-o portà via ’nt un leu da ’nté che gnun a l’ha mai fàit artorn.
Tuta la conossensa a deuv esse a dispossision ëd jë sgnor ëd le nìvole, che ʼnt cola manera a serco ʼd goerné e gestì, për lor, le pòche arsòrse che la tèra a peul ancora eufre. Se coj ch’a stan al pian ëd la tëppa a fusso an gré ’d comuniché për ëscrit an tra ’d lòr a penserìo fin-a ’d podèisse arviré, organisand-se coma che mila ani prima ij sindacà a fasìo an contra ai padron ëd j’asiende. La stòria a l’ha mostrà che prima o apress tut a artorna e col-lì a l’é ’l sagrin pì gròss dij cacam: la possibilità che quaidun a sia ’ncamin ch’a studia la manera ëd mostré la gramàtica al popol, an manera da përmëttje ’d confrontesse e pòch për vòlta, magara, organisé quàich forma ëd protesta.
Cola-lì a smija sémper ëd pì na realtà da dovèj ëstenzi. Manten-e la gent ant l’ignoransa a l’é stàita, ant ij sécoj, la manera pì vàlida për ëschivié j’arvire, ma ancheuj a l’é motobin pì mal fé ’n confront a quand che gnun a savìa a lese e scrive, adess as trata ’d fé dësprende coj ch’a na son bon. Le sità, o lòn ch’a l’é restaje, a son pien-e dë stìmoj ch’a cisso a ’mprende almeno a lese: ansëgne ’d locaj giumai dësblà, cartej ëstradaj vej ëd quatsent ani o bele mach tòch dë scrite piturà sle muraje për fé ’d reclam, a fan ëvnì ’nt ij pì giovo l’anvìa ’d capine ’l significà. Tante paròle scrite ’n tante lenghe diferente che, quand che la tecnolnogìa a l’era a la portà ’d tuti, a fasìa tant bel fé capije: a bastava pijé un dij tanti angign fàit për viré le lenghe strangere ’nt l’ùnica conossùa e sgnaché un boton për avèj la tradussion an sël moment. Cole comodità, pòch a la vòlta, a l’avìo fàit dventé tuti pitòst pìgher, fin-a al ponto che manch ij cont gnun a j’ero pì nen bon a feje sensa l’angign ch’a calcolava a sò pòst e donca, ëd bòt an blan, an mancandje cole arsorse, l’umanità a l’é spërfondà torna ’nt l’ignoransa. La diròta coltural ëd la gent comun-a a l’é smijà completa quand che jʼùltim inteletuaj, o comsëssìa coj ch’a chërdìo d’ess-lo almanch na frisa, a j’ero provasse a formé na scòla, ma da già che lor-là a l’avìo amprendù, col pòch, ognidun për sò cont, sensa l’agiut d’un ver magìster, gnun a savìa da bin le régole gramaticaj e donca nen mach a finìo për ëscrive parèj «mé ch’as dis», ma bin da soens a la domanda che j’anlev a-j fasìo: «Cola ròba ch’a l’é scrita ambelelà... mé ch’as dis?» lor a savìo pa a dé na rispòsta precisa.
La pì granda part ëd l’umanità a l’ha përdù, ant ël vir ëd tre o quatr generassion, un dij tesòr pì gross che ’nt ij sécoj a l’era stàita bon-a a buté da part: la capacità ’d comuniché për ëscrit e chi ch’as dà nen pas a vive ’nt l’ignoransa a ven ëstranomià dai cacam ëd le nìvole un «mecasdis». Al di d’ancheuj esse ’n «mecasdis» a l’é la condission pì bruta ch’a peul esje, paròla mia ch’im treuv ant costa situassion nen për mia volontà, ma për avèjla ardità. Mama e papà a j’ero ʼdcò lor dij «mecasdis» e ij sò ’d mia mama, prima ’ncora d’avèj antamnà ’dcò ’l gënner, mé pare, a j’ero sagrinasse ’d pianté bin ant la testa dla fija ’l desideri d’amprende a lese e scrive coma ch’a savià fé ’l bcé dla nòna. Col òm che mi i l’heu mach sèmper ciamà «ël Savant», che s’a fussa ’ncor viv adess a l’avrìa squasi dosent ani, tutun a l’é considerà, da noi dissendent, ch’i l’oma mai solament vist-lo ’nt ritrat, la përson-a pì ’mportanta ëd nòstra famija. Nòna a l’ha contame vàire vòlte ’d quand che col òm a l’era stàit portà via da la milissia, ch’a l’avìa trovaje ’n sacocia na litra scrita a man pròpi da chiel. Da col di dël Savant gnun a l’ha pì nen avù ëd notissie e forsi për col motiv a l’é intrà ’nt la legenda coma n’eroe
da imité, tant che mi, pen-a ch’i l’heu compì disdeut ani, i l’heu bandonà mia famija për serché ’n magìster ch’a sia bon a mostreme ij segret che col antich a l’avrìa vorsune tramandé. Da nòstre bande i soma comandà da jë sgnor ch’a vivo ’nt la sità dle nìvole pì àuta ’d tute e ch’a së s-ciama New Ara; gnun ëd mia gent a sà lòn ch’a veul dì col nòm-lì, ma i l’oma amprendù a avèj-ne motobin pàu. Da là ’nsima ij cacam, nopà che fesse soa vita tranquila, as sagrin-o dë tnì sota control tute le popolassion ch’a vivo ’nt cola che na vòlta, stasend ai racont dij vej, a l’era na region rica dë stòria e dzortut ëd coltura, ma che adess a smija pròpi mach a ’n gerb pien ëd ronze e ’d gent sërvaja: ël Piemont. Tutun s’a-i é ’n leu ’nté ch’a peuss esje na speransa ’d fé arvive la coltura ’d nòstri vej, a l’é pròpi ambelessì e mi i son decis a dëscheurve se quaidun a l’é ’n gré ’d mostreme a lesi e magara a feme dventé ’dcò mi un magìster coma ch’a l’era ’l Savant. Ant cole ch’a j’ero le sità pì gròsse a-i é pì gnente e pì gnun ch’a conòssa ij segret ëd la lenga antica, ma as dis che ’nt le campagne, dantorn a la veja Turin, un grup ëd përson-e che, al temp ëd la diròta, a j’ero talment pòche da nen esse considerà coma un perìcol da coj «ëd le nìvole», a sia ’n camin ch’a serca d’òm e ’d fomne për tramandé na parlada ancestral e pì che tut për mostreje a scriv-la.
Costa a l’é n’ocasion da nen lasesse donca scapé, an grand segret, i son ëstàit bon a fissé ’n randevó con un dij cap ëd la scòla dij «Brandé», paréj as ës-ciamo ij rivolussionari ch’a goerno ij segret ëd la scritura, j’ùnich ch’a peusso giutene nojàutri «mecasdis». Ël sol a l’é già squasi aussasse completament ant ël cel e mi i son rivà fin-a tròp dun-a; la susta, ancamin ch’i speto col òm, a lʼé pì fiacanta dël viagi ch’a l’ha portame ’mbelessì e an mia ment, pòch për vòlta, a pija pé l’ideja ch’i sia ficame ’nt un bel pastiss. Se për dësgras «A l’é për lòn che ij lìber a son ëstàit portà via tuti e le scòle a esisto pì nen». «Già, ma nòstra lenga, nòstra coltura, che gnun a l’avìa considerà coma un perìcol, a l’é nen mòrta e mai a ’ndarà al canton fin-a a quand che bele mach un dij brandé a sarà bon a portela anans. Ij cacam, ch’a chërdo ’d savèj tut, a son pa rendusse cont che ij bogianen a son pì gorègn dël coram». «Chi son-ne ij bogianen?». «Sossì it lo spiego peui n’àutra volta, adess prima ëd tut i l’heu piasì ëd fete amprende na canson ch’a l’han mostrane ij vej dij nòstri vej, sta bin atent e arpet apress a mi: «Ant nòstr cheur ël cel s’anrèisa, giuss ëd tèra a lʼé nòstr sangh»...
Luigi Lorenzo Vaira
Prim premi al Concors Vittorio Alfieri dël 2021 an Ast