Lorenzo Giraudo/Galian un brav òm
Galian un... brav òm[modifiché]
I son nen sicur, fòrse i l’avìa set agn o magara quaidun ëd pì, i m’arcòrdo nen con precision, i j’era comsissìa na masnà. Adess che j’ani a son passà bondos, minca tant am ven da pensé a coj temp, parèj am torno an ment tanti përsonagi ch’a l’han contribuì a deme d’educassion e a feme capì che la vita a l’é na gran bela còsa, un bel regal, ma soens, specialment ant coj ani-là, bin pien ’d miserie e d’incòmod nen fàcil da superé.
Parèj i veuj prové a dissegné quaidune dë ste figure ch’a vivìo ’nt nòstra borgà e ch’a son restame bin piantà ’nt le grumele. Un ’d costi òm ëd nòm a fasìa Duranda Beniamino, ma tuti a lo ciamavo «Galian». Mama an contava che sta manera ’d ciamelo a l’era da gropé a soa proveniensa. Chiel j’era nà ’nt na Ruà ’d quàiche pais ëd montagna ch’a portava l’istess nòm e parèj, për ij neuv avsin ëd ca, a l’é stàit pì fàcil ciamelo con sto stranòm. A l’era n’òm nen tant grand, con la testa squasi plà e përtant a portava ël capel, sia d’istà che d’invern. Màire coma un mërluss sèch, a l’era sempe vestì con braje ’d frustan-a, na camisa a quadrèt e l’inmancàbil corpèt con la mostra da sacocin gropà a na caden-a. A stasìa ’nt na stansia a pian teren con un cit trassin. Ël paviment a l’era fàit ëd pianele ’d tèra cheuita mese rote. La pòrta d’intrada a l’era ëd bòsch con ij véder sla part àuta, për dé un pòch ëd ciàir e ’nt la muraja, vers la stra, a-i era në fnestrin con na tendina brodà e la frà ch’a guernava ’l véder.
Sto local a dasìa s’na gròssa cort, andoa a-i era ’dcò ’l cess an comun e na sòrt ëd vivié con tanti bisson ëd moré sarvaj ch’a fornìo la prima feuja da dé ai bigat, che an coj ani a j’ero anlevà da tuti ij masoé dla borgà. Ant la cort a giravo tranquile le galine e ij gat, ëdcò noi maraje i passavo tant temp a gieughe ’nt l’istess cortil.
I m’arcòrdo bin ël let ëd fer batù con ël gambe àute e na gròssa pajassa, sempe quatà da na traponta rossa ch’a a l’avìa faje mia mare. Dzora dël let a l’avìa pendù un crucifiss àut na branca. Davzin al let a-i era un cit taulin con sota ’l tupin da neuit quatà con në strass. Ansima a-i ero ij brichèt ëd bòsch, ëd candèile ch’a viscava prima ’d cogesse e tre o quatr lìber che chiel minca tant a lesìa setà ’dnans a ca, armà ’d barìcole. Peui a-i era na tàula con doi cadreghe ampajà e na banca. Dzora dla tàula a pendìa un caplèt con na lampadina da des vòlt. Ant n’àutr canton na cita stùa ’d ghisa nèira ch’a servìa për scaudé d’invern e ’dcò për cusiné. L’aredament a l’era completà da na chërdensa a doi ante con na vetrina piassà dzora. Sto mòbil a fasìa da ricòver për ij piat, le cassaròle, ij bicer, la cafetiera e ’l posade. Sùbit daré dla pòrta a-i era ëdcò n’àutra banca, con un sigilin d’aram për l’eva dël poss e un bassin bianch ësmaltà ch’a dovrava për lavesse e lavé piat e cassaròle.
Al saba matin a dasìa na ramassà a sta stansia, ma tutun lì drinta a-i era sempe n’odor ëd fum mës-cià a col dë mnestron e ’d làit quajà. Për fé la lëssìa (camise, mudande, linseuj e fassolèt) a andasìa a la lavòira dla bialera daré ’d ca. Për stende as servìa dël fil ëd fer che papà a l’avìa tirà dzora a la bissonà dl’òrt. Dë stiré as na parlava gnanca; a bastava che la ròba a fussa bin sùita, mach doi o tre vòte a l’ann mia mare a jë stirava la camisa bianca ch’as butava a la dumìnica për andé a Mëssa.
Galian, un brav òm, ch’a savìa fé un pòch ëd tut. As fasìa la mnestra, la polenta o la supa. Për ël pan, ël làit, j’euv, le farine e le vërdure a-i ero ij masoé, avsin ëd ca che minca smana a-j jë smonìo an cambi ’d cit travaj che chiel a-j fasìa. Përchè, bin ch’a fussa ansian, dzortut d’istà, as campava volënté a dé na man a chi lo ciamava për ij travaj dij bigat, dij fen e dij gran, a fé fassine, a serì la melia e via fòrt.
Ël sucre, ël sal e ’l vin a lo catava da Giacolin, ch’a passava tute le sman-e, con sò barocin e ’l caval gris, a fornì le famije dla borgà dij prodòt colonial e a l’istess temp a catava j’euv e ij lapin da le paisan-e. Soens a la dumìnica ’dcò mama a-j passava un piat ëd pasta e un bicer ëd vin bon e chiel a ringrassiava bin content. Ant la bela stagion a l’avìa la costuma ’d mangé, setà dzora ’d na gròssa tòpa ’d bòsch, dnans a la pòrta dla cusin-a. Sò piat a l’era na gavia ëd tèra cheuita. Noi marajon i stasìo lì a vardelo e chiel an grignand as disìa: «I veuli ’dcò na fëtta ’d mia miseria?» Ij pòchi avans a-j campava ant la cort për la gòj ëd le galin-e e dij gat.
Tante vòlte i lo sentìo a lamentesse përchè ’l tirèt ëd la tàula a l’era sensa companari e parèj as disìa: ancheuj a mangio pan dur e silensi. A l’avìa na bela manera ’d parlé e tuti a stasìo a scotelo con atension quand a contava le stòrie dla guèra, bin condìe con ëd bombe, mitraje e senten-e ’d mòrt e, con tanta astussia e fantasìa, tante conte ansima dle masche e dij fantasma. A sentilo a conté as na antendìa dle solarie, dël temp e dla pieuva, a savìa un sach ëd proverbi gropà a le manere ’d vive e a le stagion. A l’era ’dcò bon a ampajé ’l cadreghe e fé jë scalòt ëd bòsch che ij masoé a dovravo për monté an sij moré a cheuje la feuja për ij bigat o a scopé ij branch. Tuti sti travaj a-j fasìa an sël trassin dnans a la cusina e tuti j’utiss ai goernava ’nt n’armadiòt bin sarà, an manera da evité che nojàutri gagno i podèisso tocheje.
I m’arcòrdo ch’a l’avìa un grand rispet, tant për noi masnà che për ij grand. A l’era ’dcò istruì, tant ch’as vantava che quand ch’a l’era soldà as prëstava volënté con ij sò cambrada ch’a savìo nen nì lese nì scrive për dé ’d notissie a le famije. Ma la còsa pì curiosa ch’i veuj conté a l’é costa-sì. Na bela matin i lo vëddoma rivé con ël caross carià ’d tanti ass, longh doi méter, ch’a l’ha dëscarià dnans a ca. Noi maraje, bin curios i l’oma sùbit ciamaje cò pensava ’d fé Chiel tut sùbit a l’é butasse a soride e peui, bin serios, a l’ha dit: «Con sti ass i fareu mia ùltima stansia da deurme».
Noi i l’oma capì gnente e i soma fasse na bela grignada, peui man a man ch’a passavo ij di, i vardavo Galian che soliava ste plance, a tajava e giontava sti ass. A mzurava an longh e an largh, a vërnisava, fina che na bela matin i l’oma vist che sto mòbil a l’era gnente àutr che na cassia modelà an na stran-a manera. Chiel a seguitava a travajeje d’antorn fina che, un bel di, a l’ha ëdcò butaje quatr manoje ch’a l’avìa faje Pierin ël fré e sò cuèrcc. An col moment mie seure, ch’a j’ero pì grande e pì dësvijà che mi, a l’han capì che sto mòbil a l’era nen àutr che na cassia da mòrt e a l’han ciamaje: për chi it l’has fala? Chiel tut serio a l’ha rëspondù: «Mach për mi» e peui a l’ha nen fàit àutr che dësquatela, cogesse ’ndrinta e saré j’euj.
A mie seure e a mi a son ëvnusse le lerme përché a parëssìa mòrt, ma chiel a l’é aussasse e a l’ha disse: «Preuvi ’dcò vojàutri, a se stà pa mal!...». Vist ch’a insistìa, con un pòch ëd tëmma e ’l corage dla fifa, i l’oma provà sta emossion. Tuti sbalordì i soma corù da mama për conteje la stòria, ma chila a l’era già al corent e parèj a l’ha disse d’andé da chiel a fesse spieghé ’l përchè a l’avìa pijà sta decision. L’indoman matin i soma tornà da Galian suplicand-lo ’d contesse soa vera stòria. Ën pòch emossionà e an vardandse bin ant j’euj a l’é dësbotonasse: «Care masnà i deuve savèj che mi i l’hai përdù mia mare ch’i l’avìo des agn e dòp pòch mè pare a l’é butasse con n’àutra fomna e mi a l’han spedime da vaché. I l’hai ancontrà ’d brave përson-e e ’dcò quaicadune mach lì “miton-mitena”; tante neuit i l’hai piorà për la por ma i l’hai savù arziste. Coma ch’as dis i l’hai dovù tempreme tut da sol e amprende a rangeme, sensa sòld e sensa agiut. Mè pare as fasìa mai sente, a vnisìa mach quand ij padron a dovìo paghé ’l salari. Parèj i l’hai dovù amparé a gropé ij cavion tut da sol fina ch’i son partì soldà. Dòp la naja, vist che ij rapòrt con mè pare e soa neuva fomna e j’ero nen tant bon, i l’hai trovà a fité na stansia ’nt un paisòt ëd la bassa Val Stura e i son fame tante esperiense ’d travaj. I son stàit doi agn da ’n minusié, peui manoval dij murador e, për ùltim, coma ovrié an ferovìa, andoa a l’hai prëstà servissi fina a sessant’agn. Grassie a costi travaj i l’hai dcò madurà na cita pension ch’am giuta a paghé ’l fit e a tiré anans. Con le fomne i l’hai mai ancaminà na relassion seria, parèj, stofi dë sté an valada i son calà a la piana e i son ëvnù a vive bele-sì. Vist ch’i l’hai pì gnun parent e gnune sostanse e che l’ora d’andé a rende cont a San Pé a s’avsina, a l’é smijame giust ëd parieme la cassia, an manera da nen lassé ’d sagrin a gnun e nen esse sotrà coma un can. I ciamrai a vòsta mare s’am fà un cit cussin andoa a butran mia testa a arposesse për l’eternità».
Mama a l’é nen fass-lo dì doi volte, a l’ha faje un bel cussinèt bianch. Galian a l’ha coercià la cassia e peui, con nòst agiut a l’ha sistemala sota a sò let, bin quatà con na cuverta scura. Ij presentiment ëd Galian a son stàit bastansa giust. L’ann apress, al mèis d’Agost, a l’ha ancaminà a tosse e a pì nen seurte da ’nt ëca e an prinsipi dël mèis de stèmber, na bela matin a l’han trovalo mòrt ant sò let. Papà e mama, con l’agiut ëd j’avzin, a l’han sistemalo ’nt soa bela cassia da mòrt e l’han ëdcò organisà la seportura. I m’arcòrdo ch’a-i era tanta gent a la procession vers ël sementeri. Bele noi maraje, bin emossionà, i l’oma pijà part al funeral e mie seure a l’han ëdcò portà un bochèt ëd fior dël nòst giardin da posé sla tomba. Esse stàit prevident a l’ha përmëttuje d’arsèive almen l’ùltim salut con tuti j’onor. Costa macia confusa e sensa nuanse a l’é stàita la vita d’un pòver brav òm, ch’a l’ha vivù tra la fin ëd l’800 e ij prim 50 agn dël ’900 ant la provinsa ’d Coni.