Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/Morfologìa/Verb/Verb fosonant
Ij verb fosonant[modifiché]
Na part amportanta a l'é cola dij verb Fosonant.
Për tute le coniugassion i notoma:
Le régole sì sota as arferisso a tuti ij verb, cand a càpita la situassion dëscrita, che 'd sòlit a càpita a verb dla prima coniugassion.
Ij verb che a l'anfinì a finisso an "cé, gé" për manten-e 'l son doss dla "g" a gionto na "...i..." dnans a le desinense che a lo ciamo. Esempi:
Anfinì: mangé. Pres. indic. Mi i mangio, ti it mange, chièl a mangia, etc....
Opura, se s la radis a l'é tacà un përnòm përsonal che a comensa con consonant, opura la desinensa midema a comensa con consonant, ël son doss as manten, second le régole dla gragìa e fonética piemontèise, randobiand la "c" opura la "g" e butand ël tratin. Esempi:
Mangg-lo opura Mangg-roma.
Cand ant la radis d'un verb a-i é la vocal "o" (pronunsia \u\), se an quàich vos dla coniugassion costa a pija l'acsan tònich, antlora a manten nen sò son e as trasforma an "ò" (pronunsia \o\). Esempi:
Robé (pron. \rub'e\). ma i l'oma: Lor a ròbo (pron. \lur & r'obu\).
Sòn a l'é sempe vèra, gavà quàich ecession, com a càpita al verb taconé (pron. \t&cun'e\), andova la "o" a manten ël son \u\ contut che a peussa pijé l'acsan tònic. L'acsan a ven nen marca. Esempi:
Taconé \t&cun'e\. i l'oma: Chièl a tacon-a (pron. kiæl & t&c'u[ng]&). (La "n" anvece a dventa faucal)
Dl'istess tipo a son le régole sì sota, andova i notoma che:
Cand la penùltima sìlaba a conten "...eu...", se l'acsan a tomba sla desinensa, antlora "...eu..." as trasforma ant "...u...". Esempi:
a pieuv, ma i l'oma: a piuvìa
Cand la radis a conten, a l'anfinì, na "...o..." coma ùltima vocal, ant le vos andova costa a arsèiv l'acsan tònic, ëd sòlit as trasforma an "...eu...". Esempi:
dësbrojé, ma i l'oma: dësbreujte.
Për la prima coniugassion i notoma:
An costa coniugassion a esisto 'd verb, coma "rastlé, rablé", che a smija coma che s'a l'avèisso perdù na "...e..." ant la penùltima sìlaba (coma se a fusso stàit rastelé, rabelé). Sta "...e..." a torna a aparì cand a deuv arsèive l'acsan tònich. Pr'esempi:
mi i rastélo, ti it rastéle, ma anvece: noi i rastloma, mi i rastlava.
Parland ëd particolarità i anticipoma quàicòs dij verb riflessiv. A l'imperativ present, sconda përson-a singolar e prima plural. An costi cas, tacandse al përnòm riflessiv, ël verb a perd la vocal final (se a-i é):
gav-te, lav-te, gavom-se, lavom-se
ël tratin a l'é nen necessari e sì i l'oma butalo për evidensié lon che i l'oma dit. Arcordoma che ant le prime doe vos sì dzora la "v" as pronunsia "\u\" ma a venta che a sia scrita "v"
Sempe a l'imperativ present, sconda përson-a singolar e prima plural, con ij verb che a l'han l'anfinì riflessiv che a finiss con "...gésse" a trasformo la "...g..." ant na "...j...". Peui a-i é 'l verb "arangésse" che a perd d'autut la "...g...".
cogè ---> cogèsse ---> cojte
arangè ---> arangésse ---> arante
Për la sconda coniugassion i notoma:
... che a-i é un grup ëd verb che a peulo avèj, a l'anfinì, 'dcò la desinensa an "...ì" dla tersa coniugassion. As peulo dëstìngue sés grup diferent ëd costi verb, che a ven-o ciamà "Verb fosonant", dont i doma quàich esempi, con la tradussion italian-a:
1) - Verb con tute le vos mach dla sconda coniugassion (e le doe forme dl'anfinì present). Esempi:
tase, tasì = tacere ; sven-e, svenì = svenire ; etc.
2) - Verb ten-e, tnì ; ven-e, vnì. Për costi, oltra a avèj le doe forme dl'anfinì present, ëdcò l'ampërfét indicativ a peul avèj le doe forme
mi i tenìa, ti it tenìe, chel a tenìa,..... = io tenevo, tu tenevi, egli teneva, .... Opura
mi i tnisìa, ti it tnisìe, chel a tnisìa,......
A l'istessa manera për ven-e, vnì:
mi i venìa, ti it venìe, chel a venìa,..... = io venivo, tu venivi, egli veniva, .... Opura
mi i vnisìa, ti it ëvnisìe, chel a vnisìa,......
3) - Verb con ël partissipi passà con terminassion mach an ...ì (e le doe forme dl'anfinì present).. Esempi:
parte, partì = partire ---> part.pass. = partì
4) - Verb con ël partissipi passà e anfinì present che a peulo dovré tute doe le forme. Esempi:
riesse, riussì = riuscire ---> riessù, riussì = riuscito
sente, sentì = sentire ---> sentù, sentì = sentito
5) - Verb con ël partissipi passà con terminassion mach an ...ì e che a peulo dovré tute doe le forme an tuti j'àutri temp.. Esempi:
averte, avertì = avvertire ; veste, vestì = vestire
I l'oma Mi i averto, ti it averte, ..., etc.... opura mi i avertisso, ti it avertisse, ..., etc...
6) - Verb con doi anfinì (2a e 3a coniug.) che ant la 2a coniug. a l'han la penùltima sìlaba con eu:
Për costi verb as deuvra la sconda coniugassion se l'acsan a tomba sla radis dël verb e la tersa coniugassion për le vos che a l'han l'acsan sla desinensa. Esempi:
seurte, surtì = uscire ; beuje, bujì = bollire
mi i seurto = io esco ; ti it surtiras = tu uscirai. La prima vos a l'é dla sconda coniugassion, la sconda vos a l'é dla tersa coniugassion.
Quaidun ëd costi verb:
assorbire = asseurbe, assurbì
raccogliere = cheuje, cujì
dormire = deurme, durmì
aprire = deurbe, durbì
uscire = seurte, surtì