Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/La ë prostètica
La ë prostètica
[modifiché]Gnun-e tëmme ch’as trata ’d na bruta maladìa ch’a taca o ch’a l’abia a che fé con cola giàndola mascolin-a ch’a l’ha soa brava fonsion fin-a ch’a fonsion-a da bin. Costa «ë» a l’é pur sèmper un-a dle vocaj ëd l’alfabet piemontèis (sia ch’a ven-a ciamà scura, semi-muta, tersa vocal e via fòrt) ma a-i é na condission particolar andoa che chila a ven dovrà nen coma vocal. Quand ch’a l’é ch’a l’ha costa fonsion? Coma ch’a dis Milo Bré an soa gramàtica, ma la spiegassion a l’é la midema ’dcò ’nt j’àutre gramàtiche: «A l’é na caraterìstica particolar ch’a qualifica la finëssa armoniosa dla lenga piemontèisa». Quand ch’as dòvra? Sèmper pijand le paròle dël magìster: «La “ë” prostética as buta dë ’dnans (për eufonìa) a cole paròle ch’a ancamin-o con na “s” nen pura (na “s” con apress na consonant) o con na consonant con apress na “n” (che però a sia nen “gn”» e ch’a ven-o dòp ëd na paròla ch’a finiss an consonant».
La ciav ëd la spiegassion a l’é pròpi an col termo na frisa dròlo ch’a l’é disse anans: eufonìa, paròla ch’a ven giù dal grech εὐϕωνία, compòst ëd εὖ «bene1» e ϕωνή «voce, suono». Visadì a sarìa la definission ëd l’efet piasos ch’a ven fòra da un son o da pì son o paròle butà ansema. Ël sò contrari a sarìa na cacofonìa, na mës-ciura sensa armonia. La nòstra «ë» a dventa donca n’element ëd congiunsion fra doe paròle për fé an manera che la pronunsia a sia pì agradìa a l’orija; an efet doe paròle che una a finissa con consonant e l’àutra ch’a ’ncamina adritura con doe a dan na prononsia tut àutr che musical. N’esempi ch’a jë smija për l’italian a l’é la «d» eufònica ch’a ven giontà, ant la forma «ad, ed», quand ch’as treuva dë ’dnans a na paròla ch’a s’ancamin-a con na vocal. Ant la lenga dij nòstri cusin fransèis as treuva n’àutr fenòmen ch’a jë smija ’dcò chiel e ch’a l’é la «liaison», andoa ch’a l’é na consonant, normalment nen prononsià, a fé da liura con la paròla dòp ch’a l’ha për prima na vocal.
An conclusion, coma ch’a dis Bré, a l’é pròpi na finëssa ch’a ven còmoda për favorì la prononsia ’d paròle na frisa dure a sté vsin-e; a l’é nen na régola fissa e obligatòria, se un a veul a peul fene a meno ’d dovrela, ma s’a lo fà a venta ch’a sio rispetà ij giust prinsipi dla gramàtica.
Bel a dì, ma nen autërtant a capì. Alora vëdoma ’d ciairisse j’idèje con d’esempi (sèmper con l’agiut ëd Bré) andoa ch’a son marcà pì fòrt le litre finaj ëd la paròla anans e j’inissiaj ëd cola ch’a ven apress:
na bela stèila – set ëstèile
mi i scrivo – ti it ëscrive
tre fnoj – sinch ëfnoj
cheuse jë sparz – dodes ësparz
chiel a dovrìa vnì – chiel a dev ëvnì
chila a l’é stàita – mi i son ëstàit
A l’é mej ch’i preciso che la litra «j» a l’é da consideresse coma na consonant e donca ’dcò a press a cole paròle ch’a finisso con chila as peul dovresse la «e» prostética, për esempi: a l’é mej ëstërmesse.
A l’é nopà sbalià scrive: quatr ëgnòch, përchè a son escluse le pòche paròle ch’a ancamin-o con «gn».
As trata sèmper ëd n’eror scrive: l’ëstèile, n’ëstopon, sl’ëstòmi, l’ësgiaf e via fòrt; an costi cas la forma coreta a l’é: le stèile, në stopon, slë stòmi, lë sgiaf.