Lenga, dialèt, identità e tradission: riflession e opinion

Artorn a la tàula

---

Lenga, dialèt, identità e tradission: riflession e opinion

A l’é da vàire ani che ij politich a treuvo sodisfassion d’andé a fiché ‘l povron ant n’argoment che nen mach a conosso nen, përchè a lé ròba ‘d coltura, ma adritura a pretendo ‘d mostrene me, second lor, noi i dovrìo parlé, dësmentiand ‘l nòst “dialèt” piemontèis e nen mach col, an nòm ëd n’Italia ch’a l’é mai stàita unìa pròpe a càusa ‘d lor-lì, che ‘n tute le manere a veulo unifiché pròpi cole diferense lenghistiche ch’a la rendo ùnica.

La ques-cion a l’é dabon cissanta për serché ‘d dësgavigné na frisa sa marela dla lenghistica bolà me “minoritaria”, classifican-dla dialetal ò adritura vernacolar.

Ël termo “dialèt” a l’é dovrà soens an manera pa giusta “da pòst che ‘l termo “dialèt” an Italia a l’é da vàire antërsegnà con schergna dai cacam ëd la politica, nopà a bsògna dovrelo con deuit e bon sens. A sarìa donca sbaglià parlé dël piemontèis me ‘n “dialèt ëd l’italian”, antratant ch’a l’é bin arconossibil l’esistensa ‘d vàire “dialèt piemontèis”, ch’a son variant ëd n’unica “lenga” codificà, ma nen arconossùa a livel nassional. Dësmentioma nen che l’italian a s’é ‘ncaminasse a codifichelo con le “Prose della volgar lingua” dël Bembo ant ël 1525. Anans d’antlora a esist pa la lenga “italian-a”, donca gnanca ij “dialèt”.

L’arserca ‘d nòste rèis as bogia dcò ant l’àmbit ëd le “Tradission popolar” ch’a marcio ‘nsema a la lenga anté la tradission as esprim. Ël folclorista sicilian Giusèp Pitré a l’avìa mostrà ‘n manera ciàira ‘l sercc andova as bogiava sa coltura, chiel a disìa: “Fàule, conte, legende, proverbi, manere ‘d dì, canson, melodìe, tramaijn e andvinaje, gieugh e passatemp, dësmore, spetàcoj e feste, usanse e costum, sirimònie, superstision, dubi e pàu, tut un mond notòri e misterios ëd realtà e ‘d mistà as bogia, a frisson-a, a formiola, a rij, a gem a coj ch’a s’avsin-o e capilo ant la lenga ch’a s’esprim”.

Tut ël gran bagagi coltural ch’a viv ant lë studi dle “Tradission popolar” a ven tramandà ant ël lengage dla gent comun-a, con la paròla sempia, natural ch’a dà a le còse ‘d tuti ij di e ‘nté a son stërmà ij segrèt pì ‘ncreus ëd la stòria d’un popol. Ant le neuve generassion, për maleur, l’anteresse për nòsta lenga piemontèisa a smija butà ant un canton e a l’é nen na novità; già Pinin Pacòt, ël pare dla grafìa unificà, ant ël ’46 a l’avìa avù ‘d problema an cost sens. A smija squasi che ‘l maleur a cora aranda a nòsta lenga, dcò giutà ‘n manera bondosa dal crònich fatalism piemontèis sorzì da la otusità ‘d chi a veul nen capì, ò a riess nen a capì. Secoj dë stòria a peulo nen e a deuvo nen esse sganfà an quatr e quatr’eut për indiferensa e ignoransa, ò pes ancora për n’ëscros gieugh politich.

Dòp sa geremìade i serco ‘d dé còrp a ‘n dëscors pì riond partend da lontan.

Identità e tradission

(Da ‘n randevò con Massimo Centini)

Soens l’interesse për la cultura tradissional a fërnis për esse domini ‘d passion, dcò dësrassionaj, për un passà arcordà me “ël bel temp antich”, fieul d’un mond pì bel, sarà ‘nt soa naturalëssa a ras ëd valor autèntich. Core apress a la tradission me l’Eldorado përdù, conforma na vision moto bin condissionà dal romanticism, a l’é ‘d sicura nen la mej manera për guerné nòsta cultura da la scunciarìa dle mòde antamnà.

Na mira fërma ‘nté a l’é pa possìbil tramblé a l’é ‘nt la cossiensa che tuti noi i soma fieuj ëd cola tradission, donca soa guerna a l’é nen mach un dover, ma na condission indispensàbil për manten-e viva nòsta dignità coltural.

A l’é evident che ‘l podej dle comunicassion a l’ha fàit bin pòch, për nen dì gnente, për dé a le tradission autòctone l’importansa ch’a merito, contut, da n’àutra part, a l’ha daje tròp ëspassi mach a quajdun-e, con l’efet d’ëspantié-je ‘n manera sbaglià alvand-je a simbol ëd na comun-a nassional che ‘nt la realtà a l’é ‘d géner moto bin diversificà.

Riaussé le tradission locaj ant soe lenghe autòctone da la pàuta dla schergna generalisà, a dà n’andi al riordin ëd cost sistema lenghistich ant soe straordinarie diferense, dand la contenta a na giusta valutassion ëd minca coltura guernà, a bsògna dilo, nen semper ant la giusta mzura.

Da na generassion a n’àutra

An general a-i é spantià l’idèja che la coltura ‘d na comun-a pì ò meno granda a cambia pa da na generassion a n’àutra. Ant ël concet ëd tradission an toca ten-e cont che ‘l trapass ‘d coltura a podrà mai esse san e salv dàit ij cangiament naturaj gropà a le influense dël moment ëstòrich ëd cand a-i é ël passagi. Dzor pì, ant un perìod stòrich me ‘l nòst, marcà da ‘d trasformassion continue e pressante, ël trapass a peul esse faussà dal fòrt dësvari generassional che për soa natura a fà nasse d’incomprension ant l’evolussion, ant ël passagi e assimilassion dël patrimòni coltural. Situassion moto bin arzigosa ch’a peul porté fin-a a la perdita dla trasmission. A l’é për sòn che ‘nt la trasmission ëd la coltura a càpito ‘d fàit divers ch’a son càusa ‘d l’evolussion dël patrimòni coltural che ‘l pì dle vòlte a l’é vastà da fàit imprevist ch’a ven-o da fòra.

La ques-cion ëd l’identità coltural e soa manera ‘d comunicassion a van studià con atension e tnue sota contròl da le influense foravìa, me i loma dit pòch anans; ant ël debat an toca butè bin n’evidensa l’idèja dl’ëspantiament; vis-a-dì ël passagi dij caràter pì nen da na generassion a n’àutra, ma da na coltura a n’àutra (esempi: da la coltura campagnin-a a cola industrial e al contrari).

Da coste indicassion elementar a ven fòra che l’idèja ‘d tradission a l’é na ques-cion seria e a peul nen esse pià sot gamba e ‘n manera lengassùa me le còse ‘d na vòlta, ma a l’ha da manca ‘d na valutassion an sla manera ‘d ten-e cont ëd le trasformassion për na giusta guerna ‘d nòsta tradission.

Lenga, dialèt e identità

N’àutra ques-cion importanta, manch d’arcorde-lo ch’a l’é la pì ‘mportanta, a l’é cola dël rapòrt fra lenga/dialèt e coltura; un rapòrt ch’as buta me cataliseur ant la ques-cion ëd l’identità che da sèmper a compagna lë strach debàt an sle minoranse dite etno-lenghistiche.

Se minoranse a buto la lenga me strument d’arvangia dnans al podèj ch’a-j considera me comunità minor, ò mej dominà; për sòn a antërpon-o la lenga për sfortì le diferense a guerna ‘d soa coltura secolar.

A stà mira l’argoment a ven trigos përchè i caloma ant ël dëscors purament politich; visadì ‘l vorèj lë spantiament a livel nassional d’un model pianificà ‘d coltura globalisà veuida e dëstòrta, con l’unica mira dël profit da part ëd pòchi potent. A l’é na mnassa costanta dël podèj e dle television ch’a dòvro e a spataro ‘n manera fàussa ‘n lengage grev, volgar pa pì tolerabil; ij giovo a metaboliso pì nen paròle, ma modej dësformà ‘d mistà ch’a propon-o mach mòt e metàfore.

Sota l’aspet sociològich un dj’efet pì danos për le popolassion la degradassion dij dialèt a và capìa: me part d’un process general, anté ij podèj dij govern a serco ‘d manten-e soa posission dominanta con un sò model ëd pianificassion ëd bass livel coltural. Coste considerassion a l’han gnun-e, nòbij pretèise sociolinguistiche, a veulo mach arzighé na valutassion an sla manera particolar da buté ‘n pratica la tùa dij dialèt. D’àutra part la moderna socio-lenghistica a l’ha definì ‘n manera bin ciàira la diferensa e ‘l ròl fra lenga e dialèt: na diferensa ch’a l’é quantitativa, ‘d sicura nen qualitativa.

Da doi secoj jë studios a esprimo ‘n sl’argoment opnion diverse ‘n tra ‘d lor, ma tuti a son d’acòrdi a definì che la lenga a l’é tut àutr che uniforma; a l’é n’univers complicà, ch’a cambia a spron batù ant ël temp e ant lë spasi e a la fin-fin a l’é l’unich rampin sicur dij valor dij grand antich ëd na comunità parlanta. An pì dësmentioma nen che për la classificassion ëd le culture, lë studi lenghistich an sle lenghe regionaj a s’é rivelasse lë strument ch’a l’ha dàit manera ‘d conòsse forme ‘d pensé moto bin antiche, indispensabij për la dëscuèrta ‘d comunità che bin pòch as savìa an sël livel stòrich e microstòrich. Për lon ch’a rësguarda lë studi ‘d na lenga (ò lengagi), as deuv nen limitesse a na cruva elencassion vocabolaristica dij termo, manere ‘dì e via fòrt; pr’esempi ‘l piemontèis a l’ha na gramàtica, con morfòlogia, sintassi e na bondosa literatura, tut es material a và studià e capì për cognòsse la stòria ant soa blëssa pì ‘ncreusa. A l’é ‘n viagi anciarmant, ch’a pija e a slarga jë spassi dla conossensa ant ël misterios, straordinari paesagi uman.

Ma tut sòn-sì, për maleur, a l’é finì ‘n man ai politich.

Me già dit, pròpi an sël camp lenghistich minoritari an costi ultimi ani ij politich, nen mach piemontèis, a l’han fàit ëd discriminassion e cativerie ch’a buto ‘n ciàir na spaventosa ignoransa ‘n sl’argoment; ma miraco as trata mach d’ignoransa ? Con ëd legi italian-e pì ò meno constitussionaj lor-lì a l’han stabilì cole ch’a son le lenghe minor ch’a l’han ël dirit d’esse ciamà lenghe e ch’a son meritèvole ‘d guerna, dl’arconossiment nassional e d’oten-e dcò ij finansiament ëd lege. Me a j’era da ‘nmaginesse ‘l piemontèis a-i é pa.

Sa forma d’acaniment, nen mach lenghistich, a l’é nen neuv për ël Piemont. An disand la vrità la latitansa an sl’argoment a lé nen mach dij nòsti politich, a l’é dcò dij piemontèis, bon a bacajè, ma pront a stërmesse cand a bzògna bogesse ‘n sël camp. Tutun noi andoma anans con ël nòst travaj, përchè i soma convint che l’ignoransa politica a basta pa për fé meuire nòsta antica lenga natural. La ciusa a l’é na frisa polémica, përchè a bzògna pa dësmentiesse e comsëssìa i ten-o a ‘rcordé che:” ël pare dla lenghistica europenga Graziano Ascoli, a l’ha dimostrà che minca oralità a l’é lenga e ‘d sicura a son pa le lej e ij confin, che pura a na cambio le struture, a dé vita, ò semplicement a rende bon-a ò nen pro bon-a na lenga. An cost sens Pasolini a fasìa noté “che la lenga italian-a a l’é gnanca na lenga, pijand la tradission oral da ‘n dialèt, ël fiorentin e da ‘n poeta, Dante Alighieri, ch’a l’ha pijà me base fondamental col dialèt assimiland-ne dcò d’àutri ansema”.