Giuseppe Bertone/La bon-a educassion
La bon-a educassion[modifiché]
Ël pì gròss sagrin ëd mama a smija ch'a sìa - ansema a col d'angosene 'd cafelàit a la matin e 'd campene giù dë strangojon un bel cuciarass d'euli 'd merluss come aperitiv - nòstra educassion.
Che 'd ròbe da ten-e da ment! Cole ch'a venta e cole ch'as devo nen fesse o dì. Mai tiré sù dal nas, bele se la caciòla a gatija le naris e it l'has nen ël fassolèt an sacòcia. Nen antërven-e ant ij dëscors dij grand. Ciamé tòte le fomne ch'a pòrto nen la vërga, madamin le marià ch'a l'han la madòna e madame j'àutre; magne e barba ij cusin vej.
Un balengo a l'é mej ciamelo folitro o turlopupo e un contabale nen busiard ma busios.
Quand an ven dit: "Saluta la sgnora!", a venta che mi i fasa n'inchin, bassand la testa fin-a a lë stòmi, e mie sorele ch'as ten-o tra pòles e ìndes la basta dla vestin-a e ch'a pòrto andré na gamba piegand ij gënoj e, se am diso: "Saluta da bin la sgnora!", i sai ch'i devo, quand costa a më spòrz la man, baséila, fasend bin atension d'avèj ij làver sùit e nen fé un basin con lë s-ciòp. Ëdcò ai prèive, ch'a l'han le man consacrà, a venta basela, bele che cola 'd sor parco a spussa sèmper ëd tabach e che a mi am ven-a veuja dë stërnuvé.
A bzògna pa mensioné 'l fond ëd la schin-a se pròpi a l'é nen indispensàbil e nen nominé col pòst andova, se it vade nen, at dan l'euli për fete andé. Quand i soma an vìsita, bele se a në scapa, a venta pa dì: "I peuss andé al gabinèt?". Nò, as deuv dì: "I podrìa andé a laveme le man?". Ma peui a m'ancàpita coma cola vira che i l'hai fàit la domanda conforma le bele manere e che, tornà da lì a tròp pòch temp ant ël salòt ëd madama Lìdia, costassì a l'ha dit: "Ma coma ch'it l'has fàit prest!" e mi i l'hai mach savù rësponde: "A l'é che i l'hai nen trovà la carta igénica për suveme!" e tuti a son butasse a rije.
Se na përson-a a l'é veja, a venta ch'i diso che a l'é ansian-a, d'età, o avanti ant j'ani e, a propòsit, a venta mai che i ciamo a la gent, specia a le fomne, soa età.
A tàula a l'é peui na tribulassion: "Ij gomo a son nen anvità a disné" e an fico sot le sìsie la serviëtta an manera che, për tenla bin dëstèisa slë stòmi, ij ghëmmo a peusso nen aussesse dai fianch. "Parla nen con la boca pien-a!".
"Fà nen lë spiritos: la gelatin-a as ciama nen pansa 'd veja e as dis nen che euv e spinass a smijo al giass ëd le vache! A venta nen fé sens o sgiaj a j'àutri!". (As peul pa di scheur: a l'é na bruta paròla).
Se queicòs a va nen për drit, as peul pa d': "Uffa!" e se queicadun at dà fastidi: "Mòlla!". A son espression da mal anlevà. Ij cit bin chërsù a àusso mai le spale e a rëspondo sèmper: "Sì sgnor! Nò madama!" e a bogio nen la testa coma j'asnèt!
J'onge a son peui n'àutra ossession ëd mama. Se a son longhe, a dis che a l'han ël bòrd coma ij fassolèt da deul, e se a son rusià, a dis che mach ij cretin as buto ij dì an bòca e noi i savoma pa pì coma fé për stërmé le man, tantopì che an sacòcia as peul nen përcghè 'dcò lòn a venta nen felo.
Guai mai a lamentesse se un compagn ëd gieugh a l'ha patlame. "Mi che i j'era ambelessì, a mia ca, i l'hai avù gnu n ch'a l'abia fame 'd mal"!
As peul pa dì: "col-lì" o "chila-là", përchè tuta përson-a a l'ha 'n nòm e a venta ciamela con col, com a deuv nen nominé la gent mensionand sò mësté. La portiera, ël marghé, la lavandera, ël fondiché e la creada dla contëssa dlë scond pian a bsògna ciameje madama Berra, monsù Bireul, madamin Poggio, monsù Pautass e tòta Ghitin.
A l'é nen còmod esse 'n cit bin anlevà.
Mi i penso che coj che mama a ciama barabòt a s'amuso bin ëd pì che noi. Se a l'han queicòs ch'a smangia, lor a peulo gratesse sensa gena, sensa sentisse d': "Stà ferm! A smija ch'it l'abie la rògna!".
E peui, minca quindes dì andé dal pruché, dontré vire ant la giornà lavesse ij gënoj, core con ël bocon ancor an gola a lavesse i dent, fesse esaminé còl e orije prima d'andé a scòla...
Se it fas na ròba che ai grand a va nen a sò meud, o it ses tròp vej o tròp giovo për fela. L'autërdì i l'hai vist un camp ëd sìmgher al sle rive dla Pelerin-a e ij gagno a corìo dëscàuss tra ij carosson e a stasìo setà d'antorn a la brasera donde a tiravo feura da la sënner bujenta dle patate ch'a plavo passandje da na man a l'àutra e sofiandje dzora për ësfreideje. A l'avìo man e pé cracios che mama a sarìa pì tnusse d'ambrancheje, campeje ant ël bassinon e giù eva, savon e brus-cia!
E bin, mi i l'hai anvidià coj cit, maunèt ma lìber e con la gòj ëd vive piturà an sël moro rusment.