Giovanni Guareschi/Ël teorema 'd Pitàgora
Ël teorema 'd Pitàgora[modifiché]
Finìa la lession ël professor a l’é ‘nviarasse an vers ca e, rivà al fond ëd le scale, a l’é dësblasse. A l’han portalo ‘nt ël let e a l’é vnùje ‘l dotor ch’a l’ha ispessionalo con soen.
- Ch’am dija pura sensa gena ‘d còsa ch’as trata - a l’ha bësbijà ‘l professor. - I son vej e sol e i deuvo rende cont a gnun.
- Am dëspias! - a l’ha bërbojà ‘l dotor. - Ma i deuvo confësseve ch’av resta nen pì che n’ora ‘d vita.
- N’ora? Disoma pa ‘d boricade! - a l’ha rëspondù ‘l professor. E ‘l dotor a l’é ‘ndassne.
Ël vej a l’é restà sol ‘nt la stansiòta an mesombra e malincònica come le stansie dj’obergi modest.
- Imaginomse! - a l’ha dit antra ‘d chiel ël vej. -N’ora ‘d vita! Col-là a l’é mat!
- A l’é nen mat, a l’ha dit la vrità - a l’ha rëspondù na vos. - I l’eve ancora tranteset minute.
Ël vej a l’ha vardà e a l’ha vëddù, setà ‘ns na cadrega, ant ël canton, Catlin-a la Màira[1].
- Scuseme - a l’ha dit cola Madama con la Ranza[2]. - Dagià ch’a-i é mach pì tranteses minute mi i speterìa ambelessì, s’av dësrangia nen.
- A l’é pa possìbil tranteset minute - a l’ha fortì ‘l vej. - I deuvo ancora s-ciairìje ai mè anlev ël teorema ‘d Pitàgora.
- Gnente da fé, am dëspias - a l’ha rëspondù cola Madama. - A l’é decidusse parèj.
- Ma mi i deuvo ancor ëspieghé ‘l teorema ‘d Pitàgora. La dimostrassion dël teorema ‘d Pitàgora a l’é ‘l fondament. I capiss-ve? Le fondamenta ‘d tut! A l’é pa possìbil!
Catlin-a a l’ha slargà ij brass.
- A-i é gnente da fé. Figureve ch’i l’hai dovù porté via Archimede antramentre ch’a ‘rsolvìa un problema franch anteressant!
- Archimede! - a l’ha sclamà ‘l vej. - Archimede a l’era ‘l fondament ‘d gnente!
L’amportansa d’Archimede an paragon a l’amportansa dla spiegassion dël teorema ‘d Pitàgora a l’é na ròba ridìcola!
- Ma voi i deuve capì ch’i l’hai dovù porté via ‘d gent ch’a l’era an camin d’arsòlve guère, an camin d’anventé ‘d ròbe strasordinàrie, an camin ëd pituré quàder bin amportant!
- Guerié, anventor, artista! Coj-là a son le fondamenta dla rovin-a dël mond! Ma ambelessì, mia cara Madama, as trata dla dimostrassion dël teorema ‘d Pitàgora ch’a l’é la base ‘d tut le studi dla geometrìa! A l’é la ciav!
Ël vej a l’ha spiegà dël përchè e dël përcome la dimostrassion dël teorema ‘d Pitàgora a fussa a la base ‘d tut e la Madama a la fin a l’ha sopatà la testa.
- Im rendo bin cont ma ‘l Destin...
- Ël Destin? Mach ij fòj a diso che ‘l Destin a sia a la base ‘d tut, ant la vita! Ij viliach! Ël Destin a l’é un ch’a l’é fasse ‘n nòm nen për ij sò mérit, ma për ij dësmérit dj’àutri!
La Madama dla Ranza a l’é aussasse.
- Speté ‘n moment, për piasì - a l’ha dit. - I torno sùbit.
A l’é ‘ndà dal Destin e a l’ha contaje lòn ch’a l’avìa dit ël vej. E ‘l Destin a l’é montà sël caval mat[3] e dòp un pò a intrava ‘me na fùria ‘nt la stansia.
- Còs a vorrìa dì? - a l’ha crijà ‘l Destin.
- I veuj dì che chiel a l’é ‘n pòver badòla qualsëssìa - a l’ha rëspondù ‘l vej pasi.
- E che chiel, an comparision al teorema ‘d Pitàgora, a l’é na pùles dë dnans a n’elefant!
- Ah, a l’é parèj? a l’ha grignà ‘l Destin. - Mi antlora i conterìa pròpi gnente!
- Nò. Come ‘n papin sna gamba ‘d bòsch, pròpi gnente!
- E alora stoma a vëdde chi ch’a chërpa, da sì a quìndes minute!
- Bela fòrsa! - a l’ha dit ël vej. - Chiel a tira vantagi[4] përchè a l’é pijame ‘n colp! Bele ‘l gagno dla portiera a savrìa fé l’erlo[5], an coste condission!
- Ma chi ch’a l’ha fave vnì ‘n colp? - a l’ha ciamà, bronfi, ël Destin.
- Rason ëd circolassion. Chiel a-j intra gnente con la circolassion dël sangh. Chiel a sent lòn ch’a diso ij médich e peui a ciama Catlin-a: “Da sì n’ora a meuir chiel-lì. Da sì doe ore a meuir col-là”. Bela fòrsa!
- E antlora mi i-j diso che, s’i vorèissa, contut lòn ch’a l’ha dit ël dotor, chiel a vivrìa d’àutri trantani!
Ël vej a l’ha sotghignà.
- Ch’am fasa nen rije!
- Chiel a tirerà anans ancora 30 ani, 2 mèis, 7 di, 2 ore e 8 minute.
- É, e 12 second - a l’ha fàit ël vej, për mincionelo[6].
Ël Destin a l’é ‘ndasne fòra dij feuj e Madama a l’ha pijà congé.
- Alora arvëdd-se da sì 30 ani - a l’ha dit Catlin-a la Màira. - Tutun a l’é na facenda bin dròla - a l’ha giontaje.
- Ma nò, gnun-e facende dròle - a l’ha protestà, fastudià. - Mi i l’avìa dijlo sùbit ch’a l’era nen possìbil ch’im n’andèissa sensa avèj podù spieghé la dimostrassion dël teorema ‘d Pitàgora! Mia cara Madama: la dimostrassion dël teorema ‘d Pitàgora a l’é ‘l fondament ëd tut!
- I capisso- a l’ha bërbojà Catlin-a antramentre ch’as n’andasìa
Ël di dòp a l’é rivaje ‘l dotor e a l’ha trovà ‘l professor ch’as fasìa la barba, e a l’é restà a boca duverta.
- Ma cost a l’é ‘n miràcol! - a l’ha sclamà ‘l médich.
Ël vej a l’ha seguità a fesse la barba.
- Chiel, quand a l’era al ginàsio a l’ha capila bin la dimostrassion dël teorema ‘d Pitàgora? - a l’ha ciamaje.
- Për carità! - a l’ha rëspondù ‘l dotor. - Mi i l’avìa tre an aritmética e doi an geometrìa.
- As vëdd - a l’ha sentensià ‘l vej. - S’a l’avèissa capì ‘l teorema ‘d Pitàgora ancheuj a sarìa nen un pòver ëstùpid ch’a veul sotré la gent ch’a chërpa ‘d salute. Ël teorema ‘d Pitàgora a l’é ‘l fondament ëd tut.
Ël médich a l’é andà a ca e a l’é nen ëstàit tranquil fin-a a quand, an fognand ant le càssie ant ël solé, a l’ha nen trovà sò vej lìber ëd matemàtica, con ël teorema ‘d Pitàgora.
Ch’a l’é peui na gavada përchè a l’é na robëtta ‘d cateti ch’a son istess a l’ipotenosa. Nò: as trata ‘d doi quadrà e d’un triàngol ch’a son istess a l’adission dij cateti...
Bòja nèir! Anté ch’i l’hai butà mè lìber ëd geometrìa?
[Tradussion ëd Renato Agagliate, da un racont ëd Giovanni Guareschi]